কাৰ্ল মাৰ্ক্স: বিভিন্ন সংশোধনসমূহৰ মাজৰ পাৰ্থক্য

"এংগেলছৰ দৰে সুন্দৰ লেখক এজনৰ বাবে নিজ-ভবিষ্যত সম্পর্কে চিন্তিত হোৱাৰ কোনো কাৰণ নাছিল। কিন্তু তথাপিও যে তেওঁ ‘ব্যৱসায়ৰ লেতেৰা পথ’ত নামিবলৈ বাধ্য হৈছিল – তাৰ একমাত্র কাৰণ আছিল মার্ক্স। এংগেলছে সদায়েই অনুভৱ কৰিছিল – মার্ক্সৰ দৰে বিশাল প্রতিভা এটিক অকালতে মৰহি যাবলৈ এৰি দিব নোৱাৰি। মানৱ ভবিষ্যতৰ কল্যাণৰ বাবেই তেওঁৰ প্রতিভাটিক প্রজ্বোল্লিত কৰি ৰখাটো অতিশয় প্রয়োজনীয়। পৰিয়ালটোক পোহপাল দিবলৈ মার্ক্স প্রায়েই অক্ষম আছিল; হয়তো দেশান্তৰী জীৱনৰ প্রতিকূলতাসমূহৰ মাজত অচিৰেই তেওঁ হেৰাই গল হয়। কিন্তু সেয়া হবলৈ নিদিওঁ বুলি এংগেলছে প্রতিজ্ঞা কৰিছিল। মার্ক্সৰ বাবেই তেওঁ পুণৰ ব্যৱসায়ৰ পৃথিবীখনলৈ ঘূৰি আহিছিল।"

"তোমাৰ অবিহনে যে মই কেতিয়াও কিতাপখন সম্পূর্ণ কৰিব নোৱাৰিলোহেঁতেন। মই প্রায়েই ভাবো – মোৰ বৈষয়িক প্রয়োজনৰ বাবেই যে তুমি নিজৰ সমস্ত প্রতিভা ব্যৱসায়ৰ চিন্তাত অবাবতে ব্যর্থ কৰিব লগা হৈছে। এই কথাটোৱে যে মোৰ বুকুত শেল হৈ বিন্ধে।"

"ঘৰখনত সকলো সময়তে যেন অশান্তিকৰ পৰিবেশ এটাই বিৰাজ কৰি থাকে। গোটেই ৰাতি কন্দাকটা চিঞৰ বাখৰ...সিবিলাকে মোক কেতিয়াবা সম্পূর্ণভাৱে অস্থিৰ কৰি তোলে...ঘৰৰ মানুহজনীলৈ মোৰ বৰ পুতৌ জন্মে। ঘৰখনৰ সমস্ত বোজা তেঁৱেইতো বহন কৰিব লগা হৈছে...তুমিতো জানাই মই মানুহটো স্বভাৱতে অলপ কঠুৱা...সেয়ে মাজে সময়ে মই ধৈর্য হেৰুৱাই পেলাওঁ।"

"মার্ক্সে জীৱনৰ প্রায় তিনিটা দশক নিপাত কৰিও কিয় ডাছ কেপিটেলখন সম্পূর্ণ কৰিব নোৱাৰিলে – এই লৈ আজিও আলোচনা অব্যাহত আছে। মূলতঃ বিভিন্ন তাত্তিক সমস্যাৰ ওৰ পেলাব নোৱাৰাৰ বাবেই এই কার্য অসম্পূর্ণ হৈ ৰল বুলি বহুতেই মন্তব্য কৰিছে। পিছে এইক্ষেত্রত কেনেধৰণত পৰিস্থিতিত মার্ক্সে কাম কৰিবলগীয়া হৈছিল – সেইপিনেও মন দিয়া দৰকাৰ। অতিশয় প্রতিকুল পৰিস্থিতিৰ পাছতো যে তেওঁ ইমানখিনি লিখি থৈ যাব পাৰিলে, সেয়া সচাকৈয়ে বিস্ময়কৰ বুলিয়েই কব লাগিব।"

"স্বভাৱসূত্রেই মার্ক্স এজন বনৰীয়া তথা অশান্ত মনৰ মানুহ। কিন্তু এজন পিতৃ তথা স্বামী হিচাপে, তেওঁৰ দৰে মৰমীয়াল তথা নির্জু ব্যক্তি হয়তো খুউব কমেই আছে।...মার্ক্সৰ ঘৰখনত প্রবেশ কৰোতেই ডাঠ ধোৱাঁৰ প্রলেপ এটাৰ সৈতে আপুনি মুখামুখি হব। আপোনাৰ চকু-কাণ-নাক সকলোতে ধোৱা সোমাই আপোনাক ক্ষন্তেকৰ বাবে কাঢ়িল কৰি পেলাব। অৱশ্যে কিছু সময় অপেক্ষা কৰাৰ পাছত লাহে লাহে আপুনি ঘৰৰ ভিতৰখন নিৰীক্ষণ কৰিবলৈ সক্ষম হব। আপুনি দেখিব - এটা ভীষণ লেতেৰা কোঠাত আপুনি প্রবেশ কৰিছে। সকলোতে মাথো ধূলি আৰু ধূলি; বহিবলৈ এটুকুৰা ঠাই বিচাৰি আপুনি হায়ৰান হব। এফালে দেখিব – এখন ভগা চকী পৰি আছে; পিছে সেইখনত আপুনি বহিব নোৱাৰে। ইফালে কোঠাটোৰ একমাত্র ভাল চকীখনত লৰা ছোৱালীকেইটাই ভাত ৰন্ধা খেল খেলাত ব্যস্ত। আলহী আহিলে এইখন চকীকে সদায় আগবঢ়াই দিয়া হয়; পিছে আপুনি সেইখনতো বহিব নোৱাৰে কিয়নো চকী খনত এতিয়াও ৰন্ধা-বঢ়াৰ উচ্ছিষ্ট লাগি আছে। তথাপিও যদি আপুনি বহিব বিচাৰে, আপোনাৰ কাপোৰ কানি লেতেৰা হোৱাটো নিশ্চিত। পিছে এনে সৰু সুৰা কথাবোৰে মার্ক্স তথা তেওঁৰ পত্নীক তলাব নোৱাৰে। অতিশয় অমায়িক ভাৱেই তেওঁলোকে আপোনাৰ শুশ্রুষা কৰিব; আপোনাক পাইপ ইত্যাদি যঁচা হব। লাহে লাহে কথা বতৰা পাতি আপুনি অনুভৱ কৰিব – অস্বস্তিৰ ভাৱটো যেন বহুখিনি আতঁৰি গৈছে। আপুনি হয়তো অলপ অচৰপ আৰামো অনুভৱ কৰিব। শেহত আপোনাৰ অনুভৱ হব- সমস্ত ক্রুটি-নাটি স্বত্তেও মার্ক্সৰ ঘৰখন যথেষ্ঠ আকর্ষণীয়; তেওঁলোকৰ কথা বার্তাসমূহ মৌলিক তথা কৌতুহলদ্বীপক। "