পটুৱা সংগীত
পটুৱা সংগীত বা পটেৰ গান (ইংৰাজী: Patua Sangeet) ভাৰতৰ পশ্চিম বংগৰ এক প্ৰাচীন লোক সংগীত ধাৰা। চিত্ৰশিল্পী আৰু পটুয়াসকলে বিভিন্ন পটচিত্ৰ অংকন কৰে আৰু পটৰ কাহিনীৰ চাৰিওফালে সংগীত ৰচনা কৰিবলৈ সাৰ্বজনিক আৰু পৌৰাণিক কাহিনী ব্যৱহাৰ কৰে।[1] তেওঁলোকে পটচিত্ৰ দেখুৱাবলৈ ঘৰে ঘৰে যায় আৰু পট প্ৰদৰ্শনৰ লগতে পৰিবেশন কৰে। পশ্চিম বংগৰ বিৰভূম, পশ্চিম মেদিনীপুৰ, বৰ্ধমান, মুৰ্শিদাবাদ আৰু অন্যান্য গাঁও অঞ্চলত পটুৱা সংগীত প্ৰচলিত।[2]
| পটুৱা সংগীত | |
|---|---|
 পটুৱাই কলকাতাত পটচিত্ৰ প্ৰদৰ্শন কৰি সংগীত প্ৰদৰ্শন কৰিছে | |
| Native name | পটেৰ গান |
| বুৎপত্তি | বংগৰ পটুৱা সকলে লিখা আৰু সুৰ আৰোপিত কৰা গীত |
| শৈলীগত উৎপত্তি | বংগৰ নিজস্ব সংগীত ধাৰা |
| সাংস্কৃতিক উৎপত্তি | বংগৰ পৌৰাণিক আৰু লৌকিক কাহিনী |
| বাদ্যযন্ত্ৰ | মুক্ত কণ্ঠ স্বৰ আৰু লোকবাদ্য |
| আঞ্চলিক পট | |
| ভাৰত (পশ্চিম বংগ) | |
| স্থানীয় পট | |
| বীৰভূম, পুৰুলিয়া, মেদিনীপুৰ | |
প্ৰকাৰ
সম্পাদনা কৰকপটুৱা সংগীত বা পটগীতিক সাধাৰণতে তিনিটা শ্ৰেণীত বিভক্ত কৰিব পাৰি। এই তিনিটা হৈছে লীলা কাহিনী, পঞ্চ বা পঞ্চ কল্যাণী আৰু গোপালনৰ গীত।
লীলা কাহিনী
সম্পাদনা কৰককৃষ্ণলীলা, গৌৰংগলীলা, ৰামলীলা, শিৱপাৰ্বতীলীলা আদি এই লীলাৰ কাহিনীগীত।
পঞ্চ বা পঞ্চ কল্যাণী
সম্পাদনা কৰকএই পৰ্যায়ৰ সংগীত কোনো নিৰ্দিষ্ট লীলা কাহিনী বা আখ্যানৰ ওপৰত আধাৰিত নহয়। বিভিন্ন দেৱ-দেৱীৰ সৈতে সম্পৰ্কত গীতৰ পাঁচ মিহলি সমাবেশ ঘটে।
গোপালন বিষয়ক গীত
সম্পাদনা কৰকগো পালনৰ গীতত গানবোৰ প্ৰথমে কপিলাৰ দ্বাৰা প্ৰকাশ কৰা হয় আৰু পিছত মানৱজাতিৰ সেৱাৰ বাবে দেৱসকলৰ মিনতি ইয়াত গোৱা হয়।[3]
অঞ্চল
সম্পাদনা কৰকঅতীতত সমগ্ৰ বংগ অঞ্চলত পটুৱা সংগীত প্ৰচলিত আছিল। কিন্তু বৰ্তমান বীৰভূম, পশ্চিম মেদিনীপুৰ, পশ্চিম মেদিনীপুৰৰ পিংগলা খণ্ডৰ নয়াগ্ৰাম, বৰ্ধমান, মুৰ্শিদাবাদ জিলাত কেৱল এই লোকসংগীতৰ চৰ্চা দেখিবলৈ পোৱা যায় পোৱা যায়। পিংগলা খণ্ডৰ নয়াগ্ৰামত এতিয়াও এই প্ৰাচীন পৰম্পৰা দৃঢ়ভাৱে ধৰি ৰাখিছে। ইয়াত প্ৰায় ৫০ ঘৰ পৰিয়াল পটশিল্প আৰু পটুৱা সংগীতৰ সৈতে জড়িত।[4][5]
পটচিত্ৰ আৰু পটগীতিৰ মাজৰ সম্পৰ্ক
সম্পাদনা কৰকপটগীতিৰ বিৱৰণ সম্পূৰ্ণৰূপে পটচিত্ৰৰ অনুকৰণত নহয় কিন্তু পৰিপূৰক। ছবিখনত কি বৰ্ণনা কৰা হৈছে সেয়া বৰ্ণনা কৰাৰ ঠাইত গীতিকাৰে ছবিখনৰ অভ্যন্তৰীণতা আৰু ভক্তিভাব বৰ্ণনা কৰে। আচলতে ছবিত যি দেখা যায় সেয়া গানৰ জৰিয়তে বৰ্ণনা কৰা হয় আৰু গীতৰ অভিব্যক্তি ছবিত উল্লেখ কৰা হয়।[3]
বঙালী জীৱনৰ নিখুঁত ৰূপ
সম্পাদনা কৰকপটুৱা সংগীতৰ কৃষ্ণলীলা, ৰামলীলা, শিৱৰ শাঁখা পিন্ধোৱা আদিয়ে বঙালী পুৰুষ আৰু মহিলা আৰু জীৱনৰ এক নিখুঁত প্ৰতিকৃতি সৃষ্টি কৰে। ধৰ্ম, দৰ্শন আৰু পুৰণৰ মৌলিক তত্ত্ববোৰ পতুয়া সংগীতৰ পৰা বঙালী হিন্দু সমাজলৈ সহজে সংক্ৰমিত হয়। পটুয়া সংগীতৰ মাজৰে প্ৰকাশ ৰামৰ বিবাহৰ ছাদৰ মজিয়া বা পাৰ্বতীৰ সকলো অলংকাৰতকৈ অধিক প্ৰিয় শাঁখাৰ স্থিতি আদি ফুটাই তোলা হয়।
নিদৰ্শন
সম্পাদনা কৰকযদিও বৰ্তমান পটগীতিৰ প্ৰৱণতা হ্ৰাস পাইছে তথাপিও বৰ্তমান ইয়াৰ জনপ্ৰিয়তা বৰ্তি আছে। বিভিন্ন কিতাপৰ দ্বাৰা সংকলিত গীতৰ পৰা পটগীতৰ কিছুমান নিদৰ্শন উপলব্ধ।
পঞ্চকল্যাণী গীতি
সম্পাদনা কৰকনম মহেশ্বৰ দিগম্বৰ ঈশান শঙ্কৰ।
শিব শম্ভু শূলপাণি হৰ দিগম্বৰ॥— পঞ্চকল্যাণী গীতি, পূৰ্ব-ময়মনসিংহ অঞ্চল
কৃষ্ণ পটৰ গীতি
সম্পাদনা কৰকহৰি বিনে বৃন্দাবনে আৰ কি ব্ৰজে শোভা পায়।
জলে কৃষ্ণ স্থলে কৃষ্ণ কৃষ্ণ মহিমণ্ডলে॥— কৃষ্ণপটেৰ গীতি, বন্দনা অংশ
যম পটৰ গীতি
সম্পাদনা কৰকঅৰিৰ পুত্ৰ যমৰাজ যম নাম ধৰে,
বিনা অপৰাধে যম কাউৰি দণ্ড নাই কৰে।
একজন বলতে তাৰা দুই জনে যায়,
কেউ ধৰে চুলেৰ মুঠি কেউ ধৰে গায়,
পাপী লোক হলে গো তাৰ মস্তক ফাটায়।
ভালো জল থাকতে যেজন মন্দ জল দেয়,
মৃত্যুকালে নবককুণ্ডে মুখে তাৰ জল দেয়।
— যম পট, পটুয়া সঙ্গীত পুস্তক
গাজীৰ পটগীতিকা
সম্পাদনা কৰকপেৰথমেতে দেখেন কৰ্তা ঠাকুৰ জগন্নাথ
ৰাম-লক্ষ্মণ নয়া হনু লঙ্কা চইলা যায়।
ৰাবণ আইস্যা যোগীৰ বেশে সীতা হৰণ কৰে
শূৰ্পনখাৰ নাক যেমন লক্ষ্মণ ঠাকুৰ কাটে।
কমৰতি বামন দেখেন ছিন্নমস্তা কালী
তাৰপৰেতে দেখেন কৰ্তা ময়ূৰপঙ্খী নাও।
গাজীৰ ভাই কালু আইল নিশান ধৰিয়া
গাজীৰ আছে একটা বাঘ নাম যে খ্যন্দইয়া। ...
— বিক্ৰমপুৰ জিলা, জসীমউদ্দীন কৰ্তৃক প্ৰকাশিত
উল্লেখযোগ্য শিল্পী
সম্পাদনা কৰক- দুখুশ্যাম
- পুলিন চিত্ৰকাৰ
- গৌৰী চিত্ৰকাৰ
- ৰাণী চিত্ৰকাৰ[6]
তথ্য উৎস
সম্পাদনা কৰক- ↑ Sri Ashutosh Bhattacharya. Bangiyo Loko-Sangeet Ratnakosh. প্ৰকাশক Kolkata: Paschimbanga Loko Sanskriti Gobeshona Kendra. পৃষ্ঠা. 1041.
- ↑ "Myths and Folktales in the Patachitra Art of Bengal: Tradition and Modernity - The Chitrolekha Journal on Art and Design" (en-US ভাষাত). The Chitrolekha Journal on Art and Design. 2015-08-02. http://chitrolekha.com/myths-and-folktales-patachitra/.
- ↑ 3.0 3.1 Gurusaday Dutta (1939). Patua Sangeet. প্ৰকাশক Kolkata: Kolkata University. পৃষ্ঠা. Introduction page.
- ↑ Bose, Nirmal Kumar. 1953. Folk religion of Bengal, part I number I (A study of the Vrata rites).C. Kar, Benoy Bose Road, Calcutta, India
- ↑ "Patachitra: Ancient scroll painting of Bengal" (en-US ভাষাত). Media India Group. 2017-04-26. https://mediaindia.eu/art-culture/patachitra-ancient-scroll-painting-of-bengal/.
- ↑ http://shodhganga.inflibnet.ac.in/bitstream/10603/163547/4/04_acknowledgement.pdf