বিজ্ঞানৰ দৰ্শন: বিভিন্ন সংশোধনসমূহৰ মাজৰ পাৰ্থক্য

পৰৱৰ্তি কালত, [[ডাব্লিউ ভি কুৱাইন]] আৰু অন্যান্যৰ বাবে বিজ্ঞানৰ সুসংগত অভিগমন, যে শাস্ত্ৰ  মান্য হয় যদি ই পৰ্যবেক্ষণক এক সুসংগত সমগ্ৰৰ অংশ হিচাপে দেখুৱাব পাৰে-- এই অভিগমন প্ৰধান হৈ পৰিল। [[ষ্টিফেন জে' গুড]]ৰ দৰে কোনো কোনো চিন্তাবিদে বিজ্ঞানক স্বয়ংসিদ্ধ ধাৰণাৰ সমষ্টিলৈ স্থলিত কৰিব বিচাৰে, যেনে [[প্ৰকৃতিৰ সামঞ্জস্য]]। [[পল ফেয়েৰাবেণ্ড]]কে ধৰি দাৰ্শনিকসকলৰ এক কণ্ঠ্য সংখ্যালঘু দলে তৰ্ক কৰে যে 'বৈজ্ঞানিক প্ৰণালী'ৰ দৰে প্ৰকৃততে কোনো বস্তুৱেই নাই, সেয়ে বিজ্ঞানৰ সকলো অভিগমনক মান্যতা প্ৰদান কৰিব লাগে, অলৌকিকসমূহকো। বিজ্ঞানৰ বিষয়ে চিন্তা কৰাৰ আন এক অভিগমন হ'ল সমাজবৈজ্ঞানিক দৃষ্টিকোণৰপৰা জ্ঞান কেনেকৈ সৃষ্টি হয় তাক অধ্যয়ন কৰা। এনে অভিগমনক [[ডেভিড ব্লুৰ]], [[বেৰী বাৰ্ণছ]]ৰ দৰে দাৰ্শনিকে সমৰ্থন কৰে। শেষত, [[মহাদেশীয় দৰ্শন|১৯-২০ শটিকাৰশতিকাৰ ইউৰোপীয় দৰ্শনে]] বিজ্ঞানক মানৱ অভিজ্ঞতাৰ কঠোৰ বিশ্লেষণ হিচাপে চায়।

বিজ্ঞানৰ বিশেষ ভাগ সম্বন্ধীয় দাৰ্শনিক প্ৰশ্নসমূহ [[এলবাৰ্ট আইনষ্টাইন|আইনষ্টাইন]]ৰ সাধাৰণ আপেক্ষিকতাবাদৰপৰা উদিত [[সময়]]ৰ প্ৰকৃতি বিষয়ক, ৰাজহুৱা নীতিত [[অৰ্থনীতি]]ৰ প্ৰভাৱ আদি। এক মুখ্য বিষয় হ'ল, কোনো এক বৈজ্ঞানিক শৃংখলাক আন এক শৃংখলালৈ অনুবাদ কৰিব পৰা যায় নে নাযায়। যেনে, ৰাসায়নৰসায়ন বিজ্ঞানক [[ভৌতিক বিজ্ঞান]]লৈ অনুবাদ কৰিব পাৰি নে? [[সমাজ বিজ্ঞান]]ক ব্যক্তিগত [[মনোবিজ্ঞান]]ৰ স্তৰলৈ অনুবাদ কৰিব পাৰি নে?  বিজ্ঞানৰ দৰ্শনৰ সাধাৰণ প্ৰশ্নসমূহৰো বিজ্ঞানৰ কোনো এক ধাৰাত বিশেষ গুৰুত্ব থাকিব পাৰে। যেনে বৈজ্ঞানিক যুক্তিৰ বৈধতাৰ [[পৰিসংখ্যানবিদ্যা]]ৰ প্ৰতিষ্ঠাপনত বিশেষ গুৰুত্ব আছে। কি বিজ্ঞান হয় আৰু কি বিজ্ঞান নহয় সেই কথা [[চিকিৎসা]]ৰ দৰ্শনত জীৱন-মৰণৰ প্ৰশ্ন। তদুপৰি, [[জীৱবিজ্ঞান]], [[মনোবিজ্ঞান]], [[সমাজ বিজ্ঞান]] ইত্যাদিৰ দৰ্শনসমূহে মানৱ প্ৰকৃতিৰ বৈজ্ঞানিক অধ্যয়নে বস্তুবাদী ৰূপ লাভ কৰিব পাৰিব নে মূল্যবোধ আৰু সামাজিক সম্বন্ধৰে প্ৰভাৱিত হৈ থাকিবই, তেনে বিষয়ো অধ্যয়ন কৰে।

আন এক প্ৰশ্ন হ'ল "ভাল বৈজ্ঞানিক ব্যাখ্যা কাক বোলা হয়?"। ভৱিষ্যতৰ ঘটনাৰ পূৰ্বানুমান কৰাৰ ওপৰিওউপৰিও, সমাজে প্ৰায় বৈজ্ঞানিক সূত্ৰসমূহৰ সহায়ত বৰ্তমানে ঘিঘটি থকা আৰু পূৰ্বতে ঘটিত ঘটনাৰ ব্যাখ্যা দাঙি ধৰে। দাৰ্শনিকসকলে বৈজ্ঞানিক সূত্ৰই কোনো এক ঘটনাক সফলভাৱে ব্যাখ্যা কৰিছে নে নাই আৰু এটি বৈজ্ঞানিক সূত্ৰৰ ব্যাখ্যাৰ শক্তি আছে নে নাই সেই কথা নিৰ্ণয় কৰাৰ মাপ-কাঠি অনুসন্ধান কৰি উলিয়াইছে।

এটি পূৰ্বৰ কালৰে পৰা চলি অহা প্ৰভাৱশালী  বৈজ্ঞানিক ব্যাখ্যাৰ সূত্ৰ হ'ল ন্যায়িক-ন'মলজিকেল মডেল। এই মডেল অনুসৰি এক সফল বৈজ্ঞানিক ব্যাখ্যাই প্ৰশ্নোদ্ধৃত ঘটনাত কোনো এক বৈজ্ঞানিক সিদ্ধান্তৰপৰা যুক্তিৰে উপনীত হ'ব লাগিব।<ref name="Hempel1948">{{সাঁচ:Cite journal|last=Hempel|first=Carl G.|authorlink=Carl Hempel|author2=Paul Oppenheim|year=1948|title=Studies in the Logic of Explanation|journal=Philosophy of Science|volume=15|pages=135–175|doi=10.1086/286983|issue=2}}</ref> এই ধাৰণাক বাৰুকৈ সমালোচনা কৰা হৈছে আৰু অনেক অভ্যুদাহৰণ বহুলভাৱে স্বীকৃত।<ref name="Salmon1992">{{সাঁচ:Cite book|last=Salmon|first=Merrilee|author2=John Earman, Clark Glymour, James G. Lenno, Peter Machamer, J.E. McGuire, John D. Norton, Wesley C. Salmon, Kenneth F. Schaffner|title=Introduction to the Philosophy of Science|year=1992|publisher=Prentice-Hall|isbn=0-13-663345-5}}</ref> বিশেষকৈ, ব্যাখ্যা চিনাক্ত কৰা অতিকৈ কঠিন হৈ পৰে যেতিয়া ব্যাখ্যা কৰিবলগীয়া বস্তুত কোনো সিদ্ধান্তৰপৰা যুক্তিৰে উপনীত হ'ব পৰা নাযায়। কাৰণ এয়া কেৱল সুযোগৰ বস্তু, বা ইয়াক যি জনা যায় তাৰে সঠিকভাৱে পূৰ্বানুমান কৰিব পৰা নাযায়। ৱেস্লী চেল্মনৰ মতে এক ভাল বৈজ্ঞানিক ব্যাখ্যা পৰিসংখ্যাংতভাৱেপৰিসংখ্যাংনভাৱে ব্যাখ্যা কৰিবলগীয়া ফলাফলৰ সৈতে প্ৰাসংগিক হ'ব লাগিব।<ref name="Salmon1971">{{সাঁচ:Cite book|last=Salmon|first=Wesley|title=Statistical Explanation and Statistical Relevance|year=1971|location=Pittsburgh|publisher=University of Pittsburgh Press}}</ref><ref name="Woodward2003">{{সাঁচ:Cite web|url=http://plato.stanford.edu/entries/scientific-explanation/|title=Scientific Explanation|accessdate=2007-12-07|last=Woodward|first=James|year=2003|work=Stanford Encyclopedia of Philosophy}}</ref> আন আনৰ মতে ভাল বৈজ্ঞানিক ব্যাখ্যাৰ চাবি হ'ল ভিন ভিন ঘটনাক একেই ব্যাখ্যাৰে বুজোৱা।

যদিও এই কথাক বিনা প্ৰমাণে শুদ্ধ বুলি প্ৰায় ধৰি লোৱা হয়, এই কথা একেবাৰেই স্পষ্ট নহয় যে কেইবাৰমান পৰীক্ষা শুদ্ধ হ'লে বা কেইটামান উদাহৰণ চাই কোনো সূত্ৰক কেনেকৈ বৈধ বুলি ধৰিব পাৰি।<ref name="StanInduction">{{সাঁচ:Cite web|url=http://plato.stanford.edu/entries/induction-problem/|title=The Problem of Induction|accessdate=2014-02-25|last1=Vickers|first1=John|year=2013|work=Stanford Encyclopedia of Philosophy}}</ref> উদাহৰণ স্বৰূপে, এটি কুকুৰাই পৰ্যপেক্ষণপৰ্যবেক্ষণ কৰে যে প্ৰতি ৰাতিপুৱা মালিক আহে আৰু খাদ্য প্ৰদান কৰে। তেনে শ-শ দিনৰপৰা চলি আহিছে। সেয়ে, কুকুৰাটোৱে প্ৰস্তাৱনামূলক যুক্তিৰে এই সিদ্ধান্তত উপনীত হ'ব পাৰে যে মালিকে ''সকলো ''ৰাতিপুৱাই খাদ্য প্ৰদান কৰিব। পিচে, এবাৰ ৰাতিপুৱা, মালিক আহিল আৰু কুকুৰাটোক খাদ্য প্ৰদান কৰাৰ পৰিৱৰ্তে হত্যা কৰিলে। বৈজ্ঞানিক যুক্তি কুকুৰাটোৰ যুক্তিতকৈ কেনেকৈ অধিক নিৰ্ভৰশীল?

এক অভিগমন হ'ল এই কথা লক্ষ্য কৰা যে অধিষ্ঠাপনাই নিশ্চয়তা প্ৰদান কৰিব নোৱাৰে, কিন্তু এটি সাধাৰণ বিবৃতিৰ উদাহৰণ বাৰে বাৰে পৰ্যবেক্ষণ কৰিলে অন্ততঃ বিবৃতিটো অধিক সাম্ভাব্য হ'ব। সেয়ে, প্ৰতি ৰাতিপুৱাৰ অভিজ্ঞতাৰপৰা কুকুৰাটোৱে ধাৰণা কৰিব পাৰে যে এই কথা অধিক সাম্ভাব্য যে পৰৱৰ্তী ৰাতিপুৱা মালিকে খাদ্য প্ৰদান কৰিব, যদিও এই কথা নিশ্চিত নহয়। পিচে, প্ৰতি প্ৰৰ্যবেক্ষণে সাধাৰণ বিবৃতিত কি যথাযথ সম্ভাৱনীয়তা ন্যায্য কৰে, সেযিসেই বিষয়ে অনেক কঠিন প্ৰশ্ন থাকি যায়। এই কঠিনতাসমূহৰপৰা আঁতৰাৰ এক উপায় হ'ল এই কথা ঘোষণা কৰা যে বৈজ্ঞানিক সূত্ৰসমূহৰ বিষয়ে থকা বিশ্বাস বিষয়বাদী, বা ব্যক্তিগত, আৰু শুদ্ধ যুক্তি কেৱল কেনেকৈ সাক্ষই এজনৰ বিষয়বাদী বিশ্বাসক প্ৰভাৱিত কৰে, সেই বিষয়েহে।

কোনো কোনোৱে তৰ্ক কৰে যে বিজ্ঞানীসকলে অধিষ্ঠাপনামূলক যুক্তি ব্যৱহাৰেই নকৰে। তাৰ সলনি এব্ডাক্টিভ যুক্তিৰহে (abductive reasoning) প্ৰয়োগ কৰে। এই হিচাপত বিজ্ঞান বিশেষ ঘটনাসমূহৰ সাধাৰণীকৰণ বিষয়ক নহয়, পিচে, পৰ্যবেক্ষণৰ ব্যাখ্যাৰ বাবে পৰিকল্পনা প্ৰস্তুত কৰাৰ বিষয়েহে। পূৰ্বতে আলোচনা কৰাৰ দৰে, এই কথা সদাই স্পষ্ট নহয় যে কোনটো ব্যাখ্যা "উৎকৃষ্টতম্"। অকহামৰ ৰেজৰে সবাটোকৈ সৰল ব্যাখ্যাক চয়ন কৰাৰ পৰামৰ্শ প্ৰদান কৰে। সেয়ে এই অধিগমনৰঅভিগমনৰ কোনো কোনো সংস্কৰণত ই গুৰুত্বপূৰ্ণ ভূমিকা পালন কৰে। কুকুৰাৰ উদাহৰণলৈ পুনৰ চালে, কোনটো পৰিকল্পনা অধিক সৰল-- মালিকে তাক ভাল পায় আৰু খাদ্য প্ৰদান কৰি যাব, নে মালকে তাক ভক্ষণ কৰাৰ পূৰ্বে ভালকৈ খোৱাই-বোৱাই শকত কৰিছে? দাৰ্শনিকসকলে এই অনুসন্ধানমূলক নীতিক অধিক যথাযথ কৰিবলৈ চেষ্টা কৰিছে শাস্ত্ৰীয় মিতব্যয়িতা আদিৰ ক্ষেত্ৰত। তথাপিও, সৰলতাৰ বহু জোখ আগবঢ়ালেও, সাধাৰণতে মানি লোৱা হৈছে যে সূত্ৰ-মুক্ত সৰলতাৰ জোখ নাই। আন শব্দত, সৰলতাৰ জোখ চয়ন কৰাৰ কাৰ্যও সূত্ৰসমূহৰ এটিক চয়ন কৰাৰ দৰেই সমস্যাপূৰ্ণ।

পৰ্যবেক্ষণ কৰোতে, বিজ্ঞানীসকলে টেলিস্ক'পেৰে চাই, বৈদ্যুতিক পৰ্দাত ছবি চাই, মীটাৰ ৰিডিং ৰেকৰ্ড কৰে ইত্যাদি ইত্যাদি। প্ৰাৰম্ভিক স্তৰত, তেওঁলোকে যি দেখিছে তাক মানি ল'ব পাৰে, যেনে, থাৰ্ম'মিটাৰত ৩৭.৯ ডিগ্ৰী চেলচিয়াছ দেখুৱাইছে। পিচে, যদি ভিন ভিন বিজ্ঞানীৰ সূত্ৰৰ বিষয়ে ভিন ভিন ধাৰণা থাকে, যিসূত্ৰক এই প্ৰাৰম্ভিক পৰ্যবেক্ষণসমখকপৰ্যবেক্ষণসমূহক ব্যাখ্যা কৰিবলৈ তৈয়াৰ কৰা হৈছে, তেন্তে তেওঁলোকে তেওঁলোকে কি পৰ্যবেক্ষণ কৰিছে সেই বিষয়ে ভিন্ন মত পোষণ কৰিব পাৰে। যেনে, এল্বাৰ্ট আইনষ্টাইনৰ সাধাৰণ আপেক্ষিকতাবাদৰ সূত্ৰৰ পূৰ্বে , পৰ্যবেক্ষকসকলে প্ৰদান কৰা ছবিখনত ৫টা বস্তু দেখা পোৱা বুলি মত পোষণ কৰিলেহেতেন। পিচে, সাধাৰণ আপেক্ষিকতাবাদৰ সৈতে পৰিচিত বিজ্ঞানীসকলে ক'ব যে সেয়া প্ৰকৃততে দুটা বস্তুৰ ছবিহে। এটা মাজত, আৰু আনটোৰ চাৰিখন ছবি, চাৰি বেলেগ বেলেগ স্থানত। তাৰ বিপৰীতে, কোনো কোনো বিজ্ঞানীয়ে টেলিস্ক'পটো ভালকৈ কাম কৰা নাই বুলি, কেৱল এটা বস্তুৰ ছবিহে দেখা গৈছে বুলি ক'ব পাৰে। বিজ্ঞানীৰ এই দলে আকৌ আন এক পৃথক সূত্ৰকহে সমৰ্থন জনাইছে। যি পৰ্যবেক্ষণক সূত্ৰৰপৰা বেলেগ কৰিব পৰা নাযায়, তেতেনে পৰ্যবেক্ষণক সূত্ৰ-ভাৰাক্ৰান্ত বুলিব পাৰি (theory-laden)। 

প্ৰতি পৰ্যবেক্ষণতে ধাৰণধাৰণা আৰু অনুভূতি থাকে। অৰ্থাৎ, কোনোৱে পৰ্যবেক্ষণ নিষ্ক্ৰিয়কৈ নকৰে, পিচে ওচৰৰ গ্ৰহণশীল তথ্যৰপৰা ঘটনাক পৃথক কৰা কাৰ্যত সক্ৰিয়ভাৱে নিয়োজিত। সেয়ে, পৰ্যবেক্ষণক কোনোৱে সংসাৰে কেনেকৈ কাম কৰে, সেই বিষয়ে যেনেদৰে বুজে, সেই কথাই প্ৰভাৱান্বিত কৰে-- সেই বুজনিয়ে কি অনুভূত হৈছে, মন কৰা হৈছে, বা বিবেচনাৰ যোগ্য বুলি গণ্য কৰা হৈছে, সেই কথা প্ৰভাৱান্বিত কৰে। এই অৰ্থত, এই কথাৰ হকে তৰ্ক কৰিব পৰা যায় যে সকলো পৰ্যবেক্ষণেই সূত্ৰ-ভাৰাক্ৰান্ত।

বিজ্ঞানে প্ৰকৃত সত্য উজাগৰ কৰাৰ উদ্দেশ্যে কাম কৰিব লাগে, নে এনে প্ৰশ্ন আছে যাৰ উত্তৰ বিজ্ঞনে প্ৰদান কৰিব নোৱাৰে? বৈজ্ঞানিক বাস্তৱবাদীসকলৰ মতে বিজ্ঞানৰ উদ্দেশ্য সত্য উজাগৰ কৰা হোৱা উীতউচিত আৰু মানুহে বৈজ্ঞানিক সূত্ৰসমূহক সত্য, প্ৰায় সত্য বা সাম্ভাব্য সত্য ৰূপে গণ্য কৰিব লাগে। তাৰ বিপৰীতে বৈজ্ঞানিক অ-বাস্তৱবাদীসকলে তৰ্ক কৰে যে বিজ্ঞানৰ উদ্দেশ্য সত্য নহয় (অন্ততঃ সত্যত উপনীত হ'ব নোৱাৰে) আৰু বিশেষকৈ অপৰ্যবেক্ষণীয়সমূহৰ সত্য, যেযেনে ইলেক্ট্ৰণ বা আন ব্ৰহ্মাণ্ডৰ সত্য বিজ্ঞানে উজাগৰ কৰিব নোৱাৰে।<ref name="Levin1984">{{সাঁচ:Cite book|last=Levin|first=Michael|editor=Jarrett Leplin|title=Scientific Realism|year=1984|publisher=University of California Press|location=Berkeley|isbn=0-520-05155-6|pages=124–1139|chapter=What Kind of Explanation is Truth?}}</ref>  বাদকসলকে তৰ্ক কৰে যে বৈজ্ঞানিক সূত্ৰসমূহক ব্যৱহাৰযোগ্যতাৰ ওপৰতহে মূল্যাংকন কৰিব লাগে। এই দৃষ্টিত, বৈজ্ঞানিক সূত্ৰ সঁচা নে মিছা সেয়া আলোচনাৰ বিষয় নহয়, কাৰণ বিজ্ঞানক সঠিক পূৰ্বানুমান আৰু প্ৰভাৱশীলপ্ৰভাৱশালী প্ৰযুক্তি নিৰ্মাণ কৰিবলৈহে ব্যৱহাৰ কৰা হয়।

মূল্যবোধ আৰু বিজ্ঞান ভিন্ন ধৰণেধৰণেৰে পৰস্পৰৰ সৈতে জড়িত। জ্ঞানশাস্ত্ৰীয় মূল্যবোধে বৈজ্ঞানিকবিজ্ঞানক প্ৰধানতঃ মাৰ্গদৰ্শন কৰে। বৈজ্ঞানিক অভ্যাস ব্যক্তিগত অভ্যাসকাৰীৰ দ্বাৰা বিবিশেষবিশেষ সংস্কৃতি তথা মূল্যবোধত খচিত হৈছে। মূল্যবোধ বিজ্ঞানৰপৰা সৃষ্ট হয় আৰু সমাজৰ বিভিন্ন সংস্কৃতিত বিতৰিত হৈ থাকিব পাৰে।

</ref> তেওঁলোকে আনুমানিক আৰু নিশ্ভিতনিশ্চিত যুক্তিৰ পাৰ্থক্য, এব্ডাক্টিভ, ন্যায়িক আৰু অধিষ্ঠাপনামূলক অনুমানৰ তিনিতৰপীয়া নীতি, আৰু সাদৃশ্যৰ যুক্তি অধ্যয়ন কৰিছিল। ১১ শতিকাৰ আৰবৰ বহুবিদ্যাজ্ঞ ইব্ন অল-হয়থামে (লেটিন ভাষাত আলহাজেন) নিজৰ আলোকবিজ্ঞান বিষয়ক গৱেষণাত নিয়ন্ত্ৰিত গৱেষণামূলক পৰীক্ষণ আৰু ব্যৱহাৰ্য জ্যামিতি ব্যৱহাৰ কৰিছিল, বিশেষকৈ তেওঁ কৰা পোহৰৰ প্ৰতিফলন আৰু প্ৰতিসৰণেৰে গঠিত ছবিৰ অধ্যয়ন কৰোতে। ালঅল-হয়থামেৰে বাৰুকৈ প্ৰভাৱিত ইংৰাজ চিন্তাবিদ আৰু গৱেষণাকাৰী ৰজাৰ বেকনক (1214১২১৪-1294১২৯৪) আধুনিক বৈজ্ঞানিক পদ্ধতিৰ জনক বুলি অনেকে অভিহিত কৰে।<ref>{{সাঁচ:Cite book|last1=Lindberg|first1=David C.|title=Science in the Middle Ages|date=1980|publisher=University of Chicago Press|isbn=978-0-226-48233-0|pages=350–351|url=https://books.google.com/books?id=lOCriv4rSCUC&pg=PA351&lpg=PA351&dq=alhazen+philosophy+of+science&source=bl&ots=0tZn241MNv&sig=oWjO29_lAhr_1tsNqwcxdU-EflY&hl=en&sa=X&ved=0CD4Q6AEwBGoVChMIhs7SqKboyAIVCkQmCh0IaQGX#v=onepage&q=alhazen%20philosophy%20of%20science&f=false}}</ref> তেওঁৰ ধাৰণা যে প্ৰাকৃতিক দৰ্শনত গণিত অপৰিহাৰ্য-- তেওঁৰ সময়ৰপৰা অন্ততঃ ৪০০ বছৰ পাছৰ ধাৰণা বুলি গণ্য কৰা হৈছিল।

ফ্ৰেঞ্চিছ বেকন (যি ৰজাৰতকৈ প্ৰায় ৩০০ বছৰ পাছৰ আৰু যাৰ ৰজাৰ বেকনৰ সৈতে কোনো পোণপটীয়া সম্বন্ধ নাই) বৈজ্ঞানিক বিপ্লৱৰ সময়ৰ বিজ্ঞানৰ দৰ্শনৰ প্ৰমুখ ছবি। তেওঁ নিজৰ ১৬২০ চনৰ ''ন'ভাম অৰ্গেনামঅৰ্গেণাম''ত (এৰিষ্টৎলৰএৰিষ্ট'টলৰ অৰ্গেনামৰঅৰ্গেণনৰ উদ্ধৃতি) পুৰণি দাৰ্শনিক পদ্ধতি অনুমানবাক্যক উন্নত কৰিবলৈ যুক্তিৰ এক নতুন প্ৰণালী লিখিছিল। বেকনৰ পদ্ধতিয়ে বিকল্প সূত্ৰ আঁতৰাবলৈ পৰীক্ষামূলক ''ইতিহাস'' ব্যৱহাৰ কৰিছিল।<ref>Bacon, Francis ''Novum Organum (The New Organon)'', 1620. </ref> ১৬৩৭ত ৰেণে ডেকাৰ্টে বৈজ্ঞানিক জ্ঞানক স্থলিত কৰি এক নতুন তন্ত্ৰ তৈয়াৰ কৰিলে, নিজৰ ''ডিস্ক'ৰ্চ অন মেথড''ত। তেওঁ ইন্দ্ৰীয়সমূহৰ অভিজ্ঞতাৰ বিপৰীতে যুক্তিৰ কেন্দ্ৰীয় ভূমিকাৰ হৈ তৰ্ক কৰিছিল। তাৰ বিপৰীতে, ১৭১৩ৰ আইজাক নিউটনৰ ''ফিলচফিয়ে' নেচুৰেলিচ প্ৰিঞ্চিপিয়া মেথেমেটিকা''ৰ দ্বিতীয় সংস্কৰণে তৰ্ক কৰিছিল যে "... প্ৰমেয়ৰ ... পৰীক্ষামূলক দৰ্শনত কোনো স্থান নাই। এই দৰ্শনত [,] প্ৰস্তাৱসমূহক ঘটনাৰ পৰা অনুমান কৰা হয় আৰু অধিষ্ঠানপনেৰে সাধাৰণীকৰণ কৰা হয়।"<ref name="www.paricenter.com mullin02">{{সাঁচ:Cite web|url=http://www.paricenter.com/library/papers/mullin02.php|title=The Impact of Newton's Principia on the Philosophy of Science|last1=McMullin|first1=Ernan|last2=|first2=|date=|website=www.paricenter.com|publisher=Pari Center for New Learning|access-date=29 October 2015|quote=}}</ref> এই উত্তৰণে "দাৰ্শনিকভাৱে-অনুৰক্ত পাঠকৰ এক পাছৰ পীড়িক প্ৰাকৃতিক দৰ্শনত কাৰণ পৰিকল্পনাৰ নিষেধাজ্ঞা উচ্চাৰণ কৰিবলৈ" প্ৰভাৱিত কৰিলে।<ref name="www.paricenter.com mullin02" /> বিশেষকৈ, ১৮ শতিকাত ডেভিড হ্যুমে বিখ্যাতভাৱে সংশয়বাদক স্পষ্ট কৰিলে, বিজ্ঞানৰ সাময়িকতা নিৰ্ধাৰিত কৰাৰ সামৰ্থ্যৰ বিষয়ে আৰু অভিষ্ঠাপনৰ সমস্যাক এক নিশ্চিত সূত্ৰীকৰণ প্ৰদান কৰিলে। জন ষ্টুৱাৰ্ট মিলৰ ১৯ শতিকাৰ লেখসমূহক বৈজ্ঞানিক প্ৰণালীৰ বৰ্তমানৰ ধাৰণাৰ গঠন আৰু বৈজ্ঞানিক ব্যাখ্যাৰ পাছৰ হিচাপ-কিতাপ আশংকা কৰাৰ ক্ষেত্ৰত গুৰুত্বপূৰ্ণ বুলি গণ্য কৰা হয়।

বাদ্যবাদ ২০ শতিকাৰ ভৌতিক বিজ্ঞানীসমূহৰ মাজত জনপ্ৰিয় হৈ পৰিছিল। তাৰ পাছতেই যৌক্তিক দৃষ্টবাদে কেইবা দশকলৈকে মৈদানখন সংজ্ঞায়িত কৰিলে। যৌক্তিক দৃষ্টবাদে কেৱল পৰীক্ষণযোগ্য বিবৃতিসমূহকহে অৰ্থপূৰ্ণ বুলি গণ্য কৰে, আধিবিদ্যক ব্যাখ্যাসমূহক নাকচ কৰে, আৰু প্ৰতিপাদনবাদক সমৰ্থন কৰে (প্ৰতিপাদনবাদে যুক্তিবাদ, পৰীক্ষণবাদ, আৰু ভাষাবিদ্যাক এক কৰে দৰ্শনক পৰীক্ষণ সম্বন্ধীয় বিজ্ঞানসমূহৰপৰা লাভ কৰা ফলাফলৰ সৈতে সুসংগত কৰিবলৈ।কৰিবলৈ)। সমগ্ৰ দৰ্শনক বৈজ্ঞানিক দৰ্শনলৈ পৰিবৰ্তিত কৰিবলৈ বাৰ্লিন চাৰ্কাল আৰু ভিয়েনা চাৰ্কালে ১৯২০ৰ দশকত যৌক্তিক দৃষ্টবাদ প্ৰস্তাৱিত কৰিছিল।

লুগৱিগলুডৱিগ ৱিটজেনষ্টাইনৰ পূৰ্বৰ ভাষাৰ দৰ্শনক ব্যাখ্যা কৰি যৌক্তিক দৃষ্টবাদীসকলে এক নিৰীক্ষণযোগ্যাতাৰ নীতি আগবঢ়াইছে, জ্ঞানীয় অৰ্থপূৰ্ণতআৰ।অৰ্থপূৰ্ণতাৰ। তেওঁলোকে ৰুচেলৰ যৌক্তিক পৰমাণুবাদ, আৰ্ণষ্ট মেকৰ গটনাবাদঘটনাবাদ-- মনে কেৱল প্ৰকৃত বা সাম্ভাৱ্য ইন্দ্ৰীয়সম্বন্ধীয় অভিজ্ঞতাহে কানেজানে, যি সকলো বিজ্ঞানৰ সমল, সেয়া ভৌতিক বিজ্ঞানেই হওক বা মনোবিজ্ঞানেই হওক, আৰুপাৰ্চিআৰু পাৰ্চি ব্ৰিড্জমেনৰ পৰিচালনবাদক সমৰ্থন জনায়। অৰ্থাৎ, কেৱল নিৰীক্ষণযোগ্যহে বৈজ্ঞানিক আৰু জ্ঞানীয় অৰ্থপূৰ্ণ, আন হাতে অনিৰীক্ষণীয় অবৈজ্ঞানিক আৰু অৰ্থহীন, অথবা, দাৰ্শনিকসকলে পুনৰ বিবেচনা কৰাৰ যোগ্য নহয়, যি দাৰ্শনিকৰ নতুন কাম নতুন জ্ঞান সৃষ্টি কৰা নহয়, জ্ঞান ব্যৱস্থিত কৰাহে হৈ পৰিল।

যৌক্তিক দৃষ্টবাদক প্ৰায় এক চৰম অৱস্থান হিচাপে দৰ্শোৱা হয়, যাৰ বিশ্বাস যে বিজ্ঞানে কেতিয়াও একো অপৰ্যবেক্ষণীয়ৰ উদ্ধৃতি দিব নালাগে-- আন কি সাময়িকতা, তন্ত্ৰ আৰু বিধিৰ দৰে মূল যেন লগা সংকেতনসমূহৰ বিষয়েও-- পিচে সেয়া অতিশয়োক্তি। তেনে অপৰ্যবেক্ষণীয়সমূহৰ কথাক উপমা হিচাপে-- পোণপটীয়া পৰ্যবেক্ষণ বিমূৰ্তত দৃষ্ট-- বা আটাইতকৈ বেয়াকৈ-- অধিবিদ্যা সম্বন্ধীয় বা ভাবাত্মক হিচাপে অনুমতি প্ৰদান কৰা হ'ব। শাস্ত্ৰীয় নিয়মসমূহক পৰীক্ষণমূলক নিয়মলৈ অনুবাদ কৰা হ'ব, আৰু শাস্ত্ৰীয় পদসমূহে পৰ্যবেক্ষণ সম্বন্ধীয় পদৰ পৰা অৰ্থ লাভ কৰিব সামঞ্জস্যৰ নিয়মেৰে। ভৌতিক বিজ্ঞানত গণিত যুক্তিবাদেৰে প্ৰতীকাত্মক যুক্তিলৈ অনূদিত হ'ব। তৰ্কসংগত পুনৰ্নিৰ্মাণে সাধাৰণ ভাষাক মান্য সমকক্ষলৈ অনুবাদ কৰিব, সকলো এক যৌক্তিক বাক্য বিন্যাসেৰে সংযোজিত আৰু ঐকত্ৰিত।একত্ৰিত। এটি বৈজ্ঞানিক সূত্ৰক নিজৰ প্ৰতিপাদনৰ প্ৰক্ৰিয়াৰে বিবৃত কৰা হ'ব, আৰু এক যৌক্তিক অশ্মই সূত্ৰৰ সত্যতা বা মিথ্যা প্ৰতিপাদন কৰিব।

১৯৩০ৰ দশকৰ শেষৰ ফালে যৌক্তিক দৃষ্টবাদীসকলে জাৰ্মানী আৰু অষ্ট্ৰিয়া ত্যাগ কৰি ব্ৰিটেইন আৰু আমেৰিকাত প্ৰৱেশ কৰিলে। তেতিয়ালৈকে, অনেকে মেকৰ ঘটনাবাদক অট্ট' নিউৰেথৰ ভৌতিকতাবাদেৰে সলাইছিল, আৰু ৰুডল্ফ কাৰ্ণেপে প্ৰতিপাদনক সাধাৰণভাৱে নিশ্চিতকৰণেৰে সলাব বিচাৰিছিল। ১৯৪৫ত দ্বিতীয় বিশ্বযুদ্ধৰ শেষত, যৌক্তিক দৃষ্টবাদৰ প্ৰভাৱ হ্ৰাস পাবলৈ ধৰিল। যৌক্তিক পৰীক্ষণবাদ, প্ৰধানতঃ কাৰ্ল হেম্পেলৰ নেতৃত্বত, আমেৰিকাত, যোনে আবৃত নিয়ম মডেল ব্যাখ্যা কৰিছিল, ব্যাখ্যাৰ যৌক্তিক ৰূপ চিনাক্ত কৰিবলৈ, "কৰণ"ৰ কোনো উদ্ধৃতি প্ৰদান নকৰাকৈ। যৌক্তিক দৃষ্টবাদী আন্দোলন বিশ্লেষণাত্মক দৰ্শনৰ মুখ্য আধাৰ হ'ল।<ref name="autogenerated1">See [http://plato.stanford.edu/entries/vienna-circle "Vienna Circle"] in ''Stanford Encyclopedia of Philosophy''.</ref> যৌক্তিক দৃষ্টবাদে ১৯৬০ৰ দশলৈকে বিজ্ঞানৰ দৰ্শনকে ধৰি এংল'স্ফেয়াৰ দৰ্শনত দমনীয় ভূমিকা পালন কৰিলে। পিচে এই আন্দোলনে নিজৰ কিছু কেন্দ্ৰীয় সমস্যাকেই সমাধান কৰিব নোৱাৰিলে,<ref name="Smith1986">{{সাঁচ:Cite book|first=L.D.|last=Smith|year=1986|title=Behaviorism and Logical Positivism: A Reassessment of the Alliance|publisher=Stanford University Press|isbn=978-0-8047-1301-6|lccn=85030366|url=https://books.google.com/books?id=IZ6aAAAAIAAJ&pg=PA314|page=314|quote=The secondary and historical literature on logical positivism affords substantial grounds for concluding that logical positivism failed to solve many of the central problems it generated for itself. Prominent among the unsolved problems was the failure to find an acceptable statement of the verifiability (later confirmability) criterion of meaningfulness. Until a competing tradition emerged (about the late 1950's), the problems of logical positivism continued to be attacked from within that tradition. But as the new tradition in the philosophy of science began to demonstrate its effectiveness—by dissolving and rephrasing old problems as well as by generating new ones—philosophers began to shift allegiances to the new tradition, even though that tradition has yet to receive a canonical formulation.}}</ref><ref name="Bunge1996">{{সাঁচ:Cite book|first=M.A.|last=Bunge|year=1996|title=Finding Philosophy in Social Science|publisher=Yale University Press|isbn=978-0-300-06606-7|lccn=lc96004399|url=https://books.google.com/books?id=8YAV43gVMsIC&pg=PA317|page=317|quote=To conclude, logical positivism was progressive compared with the classical positivism of [[Ptolemy]], [[David Hume|Hume]], d'Alembert, [[August Compte|Compte]], [[John Stuart Mill]], and [[Ernst Mach]]. It was even more so by comparison with its contemporary rivals—[[neo-Thomisism]], [[neo-Kantianism]], [[intuitionism]], dialectical materialism, phenomenology, and [[existentialism]]. However, neo-positivism failed dismally to give a faithful account of science, whether natural or social. It failed because it remained anchored to sense-data and to a phenomenalist metaphysics, overrated the power of induction and underrated that of hypothesis, and denounced realism and materialism as metaphysical nonsense. Although it has never been practiced consistently in the advanced natural sciences and has been criticized by many philosophers, notably Popper (1959 [1935], 1963), logical positivism remains the tacit philosophy of many scientists. Regrettably, the anti-positivism fashionable in the metatheory of social science is often nothing but an excuse for sloppiness and wild speculation.}}</ref><ref>{{সাঁচ:Cite web|url=http://www.drury.edu/ess/philsci/popper.html|title=Popper, Falsifiability, and the Failure of Positivism|date=7 August 2000|accessdate=7 January 2014|quote=The upshot is that the positivists seem caught between insisting on the V.C. [Verifiability Criterion]—but for no defensible reason—or admitting that the V.C. requires a background language, etc., which opens the door to relativism, etc. In light of this dilemma, many folk—especially following Popper's "last-ditch" effort to "save" empiricism/positivism/realism with the falsifiability criterion—have agreed that positivism is a dead-end.|deadurl=yes|archiveurl=https://web.archive.org/web/20140107230818/http://www.drury.edu/ess/philsci/popper.html|archivedate=January 7, 2014}}</ref> আৰু ইয়াৰ সিদ্ধান্তসমূহ প্ৰায় আক্ৰমণৰ সন্মুকীনসন্মুখীন হ'বলৈ ধৰিল। যি কি নহওক, ই বিজ্ঞানৰ দৰ্শনক এক পৃথক উপ-শৃংখলা ৰূপে স্থান দিয়াত এক বিশেষ ভূমিকা পালন কৰিলে, কাৰ্ল হেম্পেলৰ মুখ্য নেতৃত্বত।

১৯৬২ চনৰ নিজৰ ঐতিহাসিক গ্ৰন্থ ''দ্য ষ্ট্ৰাক্সাৰ অৱ চাইণ্টিফিক ৰিভ'লিউচন্স''ত থমাচ কুহ্নে যৌক্তিক দৃষ্টবাদ বিৰোধী প্ৰতিক্ৰিয়াসমূহক কেন্দ্ৰীভূত কৰিলে। তেওঁ তৰ্ক কৰিলে যে পৰ্যবেক্ষণ আৰু মূল্যাংকণৰমূল্যাংকনৰ প্ৰণালী এক দৃষ্টান্তৰত সংঘটিত হয়। ''দৃষ্টান্তৰে''ৰে তেওঁ বুজাইছে নিজৰ দৃষ্টিকোণেৰে কৰা পৰ্যবেক্ষণৰ সৈতে সুসংগত, বিশ্বৰ এক যৌক্তিকভাৱে সুসংগত "ছবি"। দৃষ্টান্তৰে এক বৈজ্ঞানিক শৃংখলাক সংজ্ঞায়িত কৰা প্ৰশ্ন আৰু অভ্যাসৰ সমূহকো সামৰে। তেওঁ "সাধাৰণ বিজ্ঞান"ক পৰ্যবেক্ষণ আৰু "সাঁথৰৰ সমাধান" বুলি চিহ্নিত কৰিছিল যি এক দৃষ্টান্তৰৰ ভিতৰত সংঘটিত হয়, পিচে বৈপ্লৱিক বিজ্ঞান সংঘটিত হয় যেতিয়া এটা দৃষ্টান্তৰে আন এটা দৃষ্টান্তৰৰ স্থান লয়, এক দৃষ্টান্তৰৰ স্থানান্তৰণত।

কুহ্নে এই কথা অস্বীকাৰ কৰিলে যে পৰীক্ষা কৰিবলগীয়া পৰিকল্পনাক সেই সূত্ৰৰ প্ৰভাৱৰপৰা মুক্তকৈ পৰীক্ষা কৰিব পাৰি, যি সূত্ৰৰ ওপৰত ভিত্তি কৰি পৰ্যবেক্ষণ কৰা হৈছে। আৰু তেওঁ লগতে তৰ্ক কৰিলে যে দুই প্ৰতিদ্বন্দ্বী দৃষ্টান্তৰক স্বতন্ত্ৰকৈ মূল্যাংকণমূল্যাংকন কৰিব পৰা নাযায়। এটাতকৈ অধিক যৌক্তিক নিৰ্মাণে এই বিশ্বৰ এক ব্যৱহাৰ্য সমানতা  অংকিত কৰিব পাৰে, কিন্তু পৰস্পৰৰ সৈতে তেনে কৰিবলৈও কোনো সামান্য আধাৰ নাই, সূত্ৰৰ বিৰুদ্ধে সূত্ৰ। কোনো এটায়ো মূল্যাংকনৰ মান প্ৰদান নকৰে, সেয়ে দৃষ্টান্তৰ সলনি হ'লে বৈজ্ঞানিক প্ৰগতি জোখাৰ কোনো স্পষ্ট পথ নাই।

কুহ্নৰ মতে, দৃষ্টান্তৰৰ চয়নক তৰ্কসংগত প্ৰক্ৰিয়াই জীৱিত ৰাখিছিল, কিন্তু সিঁহতৰ দ্বাৰাই ই সম্পূৰ্ণ ৰূপে নিৰ্ণিত নহয়। দুই দৃষ্টান্তৰৰ মাজৰ পৰা চয়নত বিশ্বৰ দুই পৃথক ছবি দাঙি ধৰা হয়, তাৰ মাজৰ পৰা সেই ছবিক চয়ন কৰা হয় যি অধিক অশাজনক যেন লাগে। কুহ্নৰ মতে, কোনো দৃষ্টান্তৰৰ গ্ৰহণ বা বৰ্জন যিমান এক যৌক্তিক প্ৰক্ৰিয়া, সিমানেই এক সামাজিক প্ৰক্ৰিয়াও। পিচে, কুহ্নৰ অৱস্থান, সাপেক্ষবাদসাপেক্ষবাদী নহয়।<ref name="KuhnP206">T. S. Kuhn, ''The Structure of Scientific Revolutions'', 2nd. ed., Chicago: Univ. of Chicago Pr., 1970, p. 206. </ref> কুহ্নৰ মতে দৃষ্টান্তৰ তেতিয়া পৰিৱৰ্তিত হয় যেতিয়া পুৰণি দৃষ্টান্তৰত ভালে সংখ্যক পৰ্যবেক্ষণ সম্বন্ধীয় বিসংগতি দেখা যায় আৰু নতুন দৃষ্টান্তৰে সিঁহতকো বুজাব পাৰে। অৰ্থাৎ, দৃষ্টান্তৰ পৰিবৰ্তন ঘটে পৰ্যবেক্ষণৰ আধাৰত, যদিও সেই পৰ্যবেক্ষণসমূহ পুৰণি দৃষ্টান্তৰৰ আধাৰত কৰা হয়।

অনেক চিন্তাবিদে স্বয়ংসিদ্ধ ধাৰণা কিছুমান স্পষ্ট কৰিব বিচাৰে, যাৰ ওপৰত বিজ্ঞান সম্ভৱতঃ আধাৰিত, ই মূলবাদৰ এক ৰূপ। কৰ্মৰত বিজ্ঞানীসকলৰ সাধাৰণতে ই এক অন্তৰ্নিহিত দৰ্শন যে বৈজ্ঞানিক প্ৰণালীক বৈধ ঘোষণা কৰিবলৈ উল্লিখিত কল্পনা বা ধাৰণাসমূহৰ প্ৰয়োজন: ১/ সকলো প্ৰযবেক্ষণকাৰীৰপৰ্যবেক্ষণকাৰীৰ মাজত এক বস্তুবাদী বাস্তৱতা বিতৰিত; ২/ এই বস্তুবাদী বাস্তৱতাবাস্তৱতাক প্ৰাকৃতিক নিয়ম কিছুমান চালিত কৰে; ৩/ এই নিয়মসমূহক প্ৰণালীবদ্ধ পৰ্যবেক্ষণ আৰু পৰীক্ষণেৰে আৱিষ্কাৰ কৰিব পৰা যায়।<ref name="Heilbron 2003 p.vii">{{সাঁচ:Harvnb|Heilbron|2003|p=vii}}</ref> সমৰ্থকসকলে দাবী কৰে এই কল্পনাসমূহ যুক্তিসংগত আৰু বিজ্ঞানৰ অভ্যাৰ বাবে প্ৰয়োজনীয়। যেনে, হুঘ গছে তৰ্ক কৰে যে বিজ্ঞানে পূৰ্বতেই ধৰি লয় যে "ভৌতিক জগৎ ব্যৱস্থিত আৰু সুবোধ"।<ref>{{সাঁচ:Harvnb|Gauch|2002|p=154}}, "Expressed as a single grand statement, science presupposes that the physical world is orderly and comprehensible. </ref> ঠিক তেনেদৰে, জীৱবিজ্ঞানী ষ্টীফেন জে' গুডে উদ্ধৃতি দিছিল  যে ভূগৰ্ভশাস্ত্ৰ অধ্যয়ন কৰাৰ পূৰ্বে বিজ্ঞানীসকলে অনুমান কৰি লয় যে প্ৰকৃতিৰ নিয়মসমূহ সুসংগত।<ref>{{সাঁচ:Harvnb|Gould|1987|p=120}}, "You cannot go to a rocky outcrop and observe either the constancy of nature's laws or the working of known processes. </ref> এই দৃষ্টিত, বৈজ্ঞানিক নিয়মসমূহৰ সমানতা এক প্ৰমাণ কৰিব নোৱাৰা স্বূকাৰ্যস্বীকাৰ্য, যিয়ে বিজ্ঞানক অ-পৰ্যবেক্ষণীয় অতীতলৈ এক্সট্ৰাপ'লেট কৰিবলৈ অনুমতি প্ৰদান কৰে। আন শব্দত, প্ৰাকৃতিক নিয়মসমূহৰ সুসংগতি আছে বুলি ধৰি ল'লেহে অতীতৰ এক অৰ্থপূৰ্ণ অধ্যয়ন সম্ভৱ।

প্ৰকৃততে, ডুহেম-কুৱাইন গৱেষণামূলক প্ৰবন্ধানুযায়ী, পিয়েৰে ডুহেম আৰু ডাব্লিউ ভি কুৱাইনৰ পাছত, কোনো সূত্ৰক অকলশৰীয়াকৈ পৰীক্ষণ কৰা অসম্ভৱ।<ref name="Harding1976">{{সাঁচ:Cite book|author=Sandra Harding|title=Can theories be refuted?: essays on the Dunhem–Quine thesis|url=https://books.google.com/books?id=Uwit8JTcLfAC&pg=PR9|year=1976|publisher=Springer Science & Business Media|isbn=978-90-277-0630-0|pages=9–}}</ref> পৰীক্ষণযোগ্য পূৰ্বানুমান কৰিবলৈ সহায়ক অনুমান যোগ কৰা অপৰিহাৰ্য। যেনে, নিউটনৰ মধ্যাকৰ্ষণৰ নিয়মক পৰীক্ষা কৰিবলৈ, সূৰ্যৰ স্থান, ভৰ, গ্ৰহসমূহৰ ভৰ আদিৰ কথা জনা বা সিহঁতৰ বিষয়ে ধাৰণা থকা অনিবাৰ্য। এই কথা বিখ্যাত, যে ইউৰেনাছৰ গ্ৰহপথৰ পূৰ্বানুমান কৰাৰ অসমফলতাই নিউটনৰ নিয়মৰ বৰ্জন নঘটালে, পিচে এই পৰিকল্পনাৰহে বৰ্জন ঘটালে যে সৌৰজগতত কেৱল সাতটা গ্ৰহ আছে। তাৰ পাছত হোৱা অনুসন্ধানসমূহে এক অষ্টম গ্ৰহৰ আৱিষ্কাৰৰ পথ মেলিলে।মেলিলে-- নেপচ্যুন। যদি কোনো পৰীক্ষণ অসফল হৈছে, তেন্তে  কিবা এটা ভুল আছে। পিচে, কি ভুল, সেয়া জনা অতিকৈ কঠিন: এটি অচীন গ্ৰহ, বেয়াকৈ অংশ-শিধিতশোধিত পৰীক্ষণৰ সৰঞ্জাম, নে অন্তৰিক্ষৰ অপূৰ্বকল্পিত বক্ৰতা, নে আন কিবা?

ডুহেম-কুৱাইন গৱেষণামূলক প্ৰবন্ধৰ এটি ফল হ'ল যে কোনোৱে যিকোনো সূত্ৰক যিকোনো পৰীক্ষামূলক পৰ্যবেক্ষণেৰে সংগত কৰিব পাৰে, যথেষ্ট সংখ্যক ''তদৰ্থ ''পৰিকল্পনা যোগ কৰি। কাৰ্ল পপাৰে এই গৱেষণাপ্ৰবন্ধকগৱেষণামূলক প্ৰবন্ধক স্বীকৃতি প্ৰদান কৰিলে। তেওঁ নিষ্কপট মিথ্যায়নক বৰ্জন কৰিলে। তাৰ সলনি, তেওঁ "যোগ্রতমৰযোগ্যতমৰ উত্তৰজীৱিতা"ৰ দৃষ্টিক সমৰ্থন জনালে। এই দৃষ্টিত আটাইতকৈ অধিক মিথ্যায়িত কৰিব পৰা বৈজ্ঞানিক সূত্ৰকেই পচন্দ কৰা হয়।

অষ্ট্ৰিয়াৰ বিজ্ঞানৰ দাৰ্শনিক পল ফেয়েৰাবেণ্ডে (১৯২৪-১৯৯৪) তৰ্ক কৰিছিল যে বৈজ্ঞানিক প্ৰণালীৰ কোনো এনে বিৱৰণ নাই যিয়ে বিজ্ঞানীসকলে ব্যৱহাৰ কৰা সকলো অভিগমন আৰু প্ৰণালী সামৰি ল'ব পৰাকৈ বাহুল্য ৰাখে। তেওঁ দাবী কৰিলে যে বিজ্ঞানৰ বিকাশক শাসন কৰা এনে কোনো ব্যৱহাৰ্য প্ৰণালীসম্বন্ধীয় নিয়ম নাই যাৰ কোনো ব্যতিক্ৰম নাই। ফেয়েৰবেণ্ডৰ মতে, কোনো পৰিপ্ৰেক্ষিত প্ৰণালীয়ে বিজ্ঞানৰ বিকাশক কণ্ঠৰোধ আৰু বাধিত কৰিব। তেওঁ দাবী কৰিছিল যে "এনে একমাত্ৰ নীতি যিয়ে বিকাশক বাধিত নকৰে হ'ল: "''সকলো চলে"।"''।

কুহ্নৰ মতে বিজ্ঞান এক অত্যন্ত সাম্প্ৰদায়িক কাৰ্য যাক কেৱল সম্প্ৰদায়ৰ অংগ হিচাপেহে কৰিব পৰা যায়।<ref name="KuhnPostParadigm">{{সাঁচ:Cite book|author=Kuhn, T. S.|chapter=[Postscript]|title=The Structure of Scientific Revolutions, 3rd. ed.|publisher=[Univ. of Chicago Pr]|year=1996|isbn=0-226-45808-3|authorlink=Thomas Samuel Kuhn|page=176|quote=A paradigm is what the members of a community of scientists share, ''and'', conversely, a scientific community consists of men who share a paradigm.}}</ref> তেওঁৰ বাবে, বিজ্ঞান আৰু আন ছাত্ৰ-শৃংখলাৰ মাজৰ পাৰ্থক্য হ'ল কেৱল সম্প্ৰদায়টোৱে কাৰ্য সম্পন্ন কৰাৰ ধৰণ। অন্যান্যই, বিশেষকৈ ফেয়েৰাবেণ্ড আৰু আন কোনো কোনো উত্তৰাধুনিকতাবাদী চিন্তাবিদে তৰ্ক কৰিছে যে এই পাৰ্থক্য ৰক্ষা কৰিবলৈ বিজ্ঞানৰ সামাজিক কৰ্মসমূহ আৰু আন শৃংখলাৰ মাজত পাৰ্থক্যৰ অভাৱ। তেওঁলোকৰ মতে, সামাজিক কাৰকসমূহৰ বৈজ্ঞানিক প্ৰণালীত এক গুৰুত্বপূৰ্ণ আৰু পোণপটীয়া ভূমিকা আছে। পিচে সিঁহতেসিহঁতে বিজ্ঞান আৰু আন শৃংখলাৰ মাজত কোনো পাৰ্থক্যৰ সৃষ্টি নকৰে। এই হিচাপে, বিজ্ঞানক সামাজিকভাৱে নিৰ্মাণ কৰা হয়, যদিও ই অধিক চৰম ধাৰণা যে বাস্তৱতা স্বয়ং এক সামাজিক নিৰ্মাণ নুবুজাই। 

ভৌতিক বস্তুসমূহ ধাৰণাত্মকভাৱে পৰিস্থিতিটোলৈ অনা হয় সুবিধাজনক মধ্যস্থকাৰীৰ ৰূপত, অভিজ্ঞতাৰ চৰ্তৰ সংজ্ঞাৰ ৰূপত নহয়, পিচে সাধাৰণভাৱে অলঘুকৰণীয় যাথাস্থানতযথাস্থানত ৰখাৰ ৰূপত, তুল্য, জ্ঞানতাত্ত্বিকভাৱে, হ'মাৰৰ দেৱতাসমূহৰ দৰে ... পিচে মোৰ ভাগত মই, যোগ্যতাৰ ৰূপত ৰখা ভৌতিক বিজ্ঞানীয়ে, ভৌতিক বস্তুসমূহত বিশ্বাস ৰাখো আৰু হ'মাৰৰ দেৱতাসকলত নাৰাহোনাৰাখো; আৰু মই তেনেকৈ বিশ্বাস নকৰাক এক বৈজ্ঞানিক ত্ৰুতি গণ্য কৰোকৰো। </blockquote><blockquote style="min-height: 290px;">
এনে ধৰণৰ চিন্তাধাৰাৰ বিৰুদ্ধে যি ৰাজহুৱা প্ৰতিক্ৰিয়া হৈছিল, বিশেষকৈ ১৯৯০ৰ দশকত, তাকেই বিজ্ঞান যুদ্ধ বোলা হয়।</blockquote><blockquote style="min-height: 290px;">

মহাদেশীয় দাৰ্শনিক পৰম্পৰাৰ দাৰ্শনিকসমকলকদাৰ্শনিকসকলক সাধাৰণতে বিজ্ঞানৰ দৰ্শনৰ দাৰ্শনিক হিচাপে গণ্য কৰা নহয়। পিচে, তেওঁলোকেও বিজ্ঞানৰ বিষয়ে বহু কথা কয়, তাৰে কিছুমানৰ বিশ্লেষণাত্মক পৰম্পৰাত প্ৰতযাশিতপ্ৰত্যাশিত বিষয় থাকে। উদাহৰণ স্বৰূপে, নিয়েটছেই নিজৰ "''দ্য জিনিয়ালজী অৱ মৰেল্স''"ত গৱেষণামূলক প্ৰবন্ধ আগবঢ়ালে যে বিজ্ঞানত সত্য়ৰসত্যৰ সন্ধান তপস্বী আদৰ্শৰ এক প্ৰকাৰ।

সাধাৰণতে, মহাদেশীয় দৰ্শনত বিজ্ঞানক এক বিশ্ব-ঐতিহাসিক দৃষ্টিৰে চোৱা হয়। জৰ্জ ৱিল্হেল্ম ফ্ৰাইড্ৰিছ হেগেল তেনে প্ৰথম দাৰ্শনিকসকলৰ অন্যতম যিয়ে এই দৃষ্টিক সমৰ্থন জনাইছিল। কুহ্নতকৈ এক পীড়িতকৈ বা তাতোকৈ অধিক আগৰ পিয়েৰে ডুহেম আৰু গেষ্টন বেকেলাৰ্ডেও এই দৃষ্টিৰে বিজ্ঞানৰ বিষয়ে লিখিছিল। এই অভিগমনসমূহত ঐতিহাসিক আৰু সমাজ-শাস্ত্ৰীয় দিশ আছে, জীৱিত অভিজ্ঞতাক অধিক গুৰুত্ব প্ৰদান কৰা হয়, বিশ্লেষণাত্মক প্ৰম্পৰাৰ বিকাশ-ভিত্তিক বা ইতিহাস বিৰোধী অভিগমনৰ বিপৰীতে (হুচেৰ্লীয়ান "জীৱন-বিশ্ব"ৰ দৰে)। এই দৃষ্টি এডমাণ্ড হুছেৰ্লৰ ফেন'মেনলজী, মেৰলিউ-পণ্টিৰ শেষৰ কৰ্মসমূহ (''নেচাৰ: ক'ৰ্চ ন'টছ ফ্ৰম দ্য কলেজ দে ফ্ৰাঞ্চ'', ১৯৫৬-৬০) আৰু মাৰ্টিন হেইডেগাৰৰ হাৰ্মেনেউটিক্স।

বিজ্ঞান সম্বন্ধে মহাদেশীয় দৰ্শনত পৰা বৃহত্তম্ প্ৰভাবৰ অন্যতম মাৰ্টিন হেইডেগাৰৰ শাস্ত্ৰীয় মনোভাৱৰ সমালোচনা। ই বৈজ্ঞানিক মনোভাৱকো সামৰে।<ref name="Wheeler2015">{{সাঁচ:Cite web|url=http://plato.stanford.edu/entries/heidegger/|title=Martin Heidegger|accessdate=2015-10-29|last=Wheeler|first=Michael|year=2015|work=Stanford Encyclopedia of Philosophy}}</ref> সেই বাবেই মহাদেশীয় পৰম্পৰা মানৱ জীৱনত আৰু দাৰ্শনিক অনুসন্ধানত বিজ্ঞানৰ গুৰুত্বকলৈ সন্দেহপ্ৰৱন।সন্দেহপ্ৰৱণ। অথচ, কেইবাটাও গুৰুত্বপূৰ্ণ কৰ্ম আছে: বিশেষকৈ কুহ্নৰ অগ্ৰত্ব, এলেগজেণ্ড্ৰে কয়ৰে। ফৌকাল্টৰ শক্তি আৰু দুৰ্নীতিৰ অধ্যয়ন, উন্মত্ততাৰ "বিজ্ঞান"ৰ ভিতৰত আৰু ''অৰ্ডাৰ অৱ থিংচ''ত ঐতিহাসিক আৰু বৈজ্ঞানিক চিন্তাৰ বিশ্লেষণ। বিজ্ঞানৰ মহাদেশীয় দৰ্শনত তেওঁৰ পাছত বিংশ শতিকাৰ শেষৰ ফালে জাৰ্গেন হেবাৰ্মাছ (যেনে, "''ট্ৰুথ এণ্ড জাষ্টিফিকেচন''", ১৯৯৮), কাৰ্ল ফ্ৰাইড্ৰিখ ভন ৱেইজচেকাৰ ("''য়ুনিটি অৱ নেচাৰ''", ১৯৮০) আৰু ৱল্ফগেং ষ্টেগম্যুলাৰ ("''প্ৰব্লেমে আণ্ড ৰেচুল্টাটে ডেৰ ৱিছেনচ্ছাফ্টথিয়'ৰিয়ে আণ্ড এনেলিটিস্চেন ফিল'চফিয়ে'''", ১৯৭৩-১৯৮৬)।

বিশ্লেষণ হ'ল এক পৰ্যবেক্ষণ বা সূত্ৰক ভাঙি সৰলতৰ ধাৰণাৰে বুজাৰ চেষ্টা। এই অভিগমনৰ সৈতে সম্পৰ্কিত বিভিন্ন দাৰ্শনিক অৱস্থিতিক খণ্ডতাবাদ বুলিব পাৰি। তাৰে এক হ'ল এই বিশ্বাস যে অধ্যয়নৰ সকলো ক্ষেত্ৰকে বৈজ্ঞানিকভাৱে ব্যাখ্যা কৰিব পাৰি। সম্ভৱতঃ এক ঐতিহাসিক ঘটনাক সমাজ-শাস্ত্ৰীয় বা মনোবৈজ্ঞানিক সংজ্ঞাৰে বুজাব পৰা যায়, যাক আকৌ মানৱ মানৱ মনোবৈজ্ঞানিক সংজ্ঞাৰে বুজাব পৰা যায়, যাক আকৌ ৰাসায়নৰসায়ন বিজ্ঞান আৰু ভৌতিক বিজ্ঞানেৰে বুজাব পৰা যায়।<ref name="StanUnity">{{সাঁচ:Cite web|url=http://plato.stanford.edu/entries/scientific-unity/|title=The Unity of Science|accessdate=2014-03-01|last1=Cat|first1=Jordi|year=2013|work=Stanford Encyclopedia of Philosophy}}</ref> ডেনিয়েল ডেন্নেটে বৈধ খণ্ডতাবাদক লুভীয়া খণ্ডতাবাদৰ পৰা পৃথক কৰিছিল, যিয়ে প্ৰকৃত জটিলতাসমূহক অস্বীকাৰ কৰে আৰু অতি শীঘ্ৰে সাধাৰণীকৰণ কৰে গৈ।

বিজ্ঞানৰ নিৰপেক্ষতাৰ সৈতে জড়িত এক বহল সমস্যা হ'ল বিজ্ঞানে কি  বিষয়, অন্বেষণ কৰিব বিচাৰে, অৰ্থাৎ, পৃথিৱীৰ কি অংশ, আৰু মানুহক বিজ্ঞানে অদঃ্যয়নঅধ্যয়ন কৰে। ফিলিপ কিটছাৰে নিজৰ "''চাইঞ্চ, ট্ৰুথ, এণ্ড ডেম'ক্ৰেচি''"ত<ref>Kitcher, P. Science, Truth, and Democracy, Oxford: Oxford University Press, 2001</ref> তৰ্ক কৰিছে যে যি বৈজ্ঞানিক অধ্যয়নে জনসংখ্যাৰ কোনো অংশক কম চোকা, সফল বা ভাৱাত্মকভাৱে পিচ পৰা বুলি দেখুৱাই, সিঁহতেসিহঁতে এক ৰাজনৈতিক প্ৰতিক্ৰিয়া পায়, যিয়ে সেই অংশক বিজ্ঞানৰপৰা আঁতৰাই লৈ যায়। সেয়ে, তেনে অধ্যয়নে ভাল বিজ্ঞানৰ বহল ঐক্যমত্যক অৱমাননা কৰে আৰু শেষত নিজকেই অবৈজ্ঞানিক প্ৰতিপন্ন কৰে।

অধিষ্ঠাপনৰ সম্যাকসমস্যাক পৰিসংখ্যানবিদ্যাৰ প্ৰতিষ্ঠাত এক পৃথক ৰূপত দেখা যায়।<ref>{{সাঁচ:Cite web|url=http://plato.stanford.edu/archives/win2014/entries/statistics/|title=Philosophy of Statistics|accessdate=2015-10-29|last=Romeijn|first=Jan-Willem|year=2014|work=Stanford Encyclopedia of Philosophy|editor1-last=Zalta|editor1-first=Edward N.}}</ref> সাধাৰণতে পৰিসংখ্যানবৈজ্ঞানিক পৰিকল্পনা পৰীক্ষণত এই দাবীসমূহক এৰাই চলাই হয় যে সাক্ষইসাক্ষ্যই এক পৰিকল্পনাক সমৰ্থন কৰে, নে অধিক সাম্ভাব্য কৰে। তাৰ বিপৰীতে, সাধাৰণতে পৰীক্ষণত এক পি-মূল্য পোৱা যায়, যি ''সাক্ষসাক্ষ্য ''তেনে হয় নে নহয় তাৰ সম্ভাৱনীয়তা, এই পূৰ্ব ধাৰণাত, যে পৰিক্ষা কৰা পৰিকল্পনা শুদ্ধ হয়। যদি পি-মূল্য জোখতকৈ কম, পৰিকল্পনাক বৰ্জন কৰা হয়, এই প্ৰক্ৰিয়া মিথ্যায়নৰ সৈতে সাদৃষ্যপূৰ্ণ। তাৰ বিপৰীতে, বায়েচিয়ান অনুমানত, পৰিকল্পনাক সম্ভাৱনীয়তা প্ৰদান কৰা হয়। পৰিসংখ্যানবিদ্যাৰ আন আন চৰ্চাৰ বিষয় সম্ভাৱনীয়তাৰ ব্যাখ্যা, অভাৰ্ফিটিং (overfitting) আৰু অনুবন্ধ আৰু কৰণৰ মাজৰ পাৰ্থক্য।

গণিতৰ দৰ্শনৰ বিষয় গণিতৰ দাৰ্শনিক ভিত্তি আৰু সংশ্লেষ আদিৰ বিষয়ে।<ref>{{সাঁচ:Cite web|url=http://plato.stanford.edu/archives/spr2015/entries/philosophy-mathematics/|title=Philosophy of Mathematics|accessdate=2015-10-29|last=Horsten|first=Leon|year=2015|work=Stanford Encyclopedia of Philosophy|editor1-last=Zalta|editor1-first=Edward N.}}</ref> কেন্দ্ৰীয় প্ৰশ্নকেইটামান হ'ল-- সংখ্যা, ত্ৰিভূজ আৰু আন আন গাণিতিক সত্তাসমূহ মানৱ মনতহে অস্তিত্বত থাকে নে স্বাধীনস্বাধীনভৱেও থাকে? গাণিতিক প্ৰস্তাৱসমূহৰ প্ৰকৃতি কি? "১+১=২" হয় নে নহয় বুলি প্ৰশ্ন কৰা কাৰ্য মৌলিকভাৱে এটি পিণ্ড ৰঙা হয় নে নহয় সেই প্ৰশ্ন কৰাতকৈ বেলেগ নে? গণনা উদ্ভাৱন কৰা হৈছিল নে আৱিষ্কাৰ কৰা হৈছিল? তেনে এক প্ৰশ্ন হ'ল যে গণিত শিক্ষাত কেৱল যুক্তিৰ প্ৰয়োজন নে অভিজ্ঞতাৰো প্ৰয়োজন। গাণিতিক উপপাদ্যক প্ৰমাণিত কৰাৰ অৰ্থ কি? কেনেকৈ জানিম যে এটি গাণিতিক প্ৰমাণ শুদ্ধ নে ভুল? গণিতৰ দাৰ্শনিকসকলে গণিত আৰু তৰ্কবিদ্যাৰ সম্বন্ধ, মানৱ সামৰ্থ্য যেনে স্বজ্ঞা আৰু ভৌতিক ব্ৰহ্মাণ্ডকো অধ্যয়ন কৰে।

ভৌতিক বিজ্ঞানৰ দৰ্শনত আধুনিক ভৌতিক বিজ্ঞানত অন্তৰ্নিহিত মৌলিক দাৰ্শনিক প্ৰশ্ন যেনে পদাৰ্থ আৰু ঊৰ্জা আৰু আৰু সিঁহতেসিহঁতে কেনেকৈ পৰস্পৰক প্ৰভাৱিত কৰে। মুখ্য প্ৰশ্নসমূহৰ বিষয় স্থান আৰু সময়ৰ প্ৰকৃতি, পৰমাণু আৰু পৰমাণুবাদ। লগতে সৃষ্টিতত্ত্বৰ পূৰ্বানুমান, ক্নাণ্টাম বলবিদ্যাৰ ব্যাখ্যা, পৰিসংখ্যানবৈজ্ঞানিক বলবিদ্যাৰ প্ৰতিষ্ঠা, আকস্মিকতা, নিয়তিবাদ আৰু ভৌতিক বৈজ্ঞানিক নিয়মসমূহৰ প্ৰকৃতি।<ref>{{সাঁচ:Cite web|url=http://plato.stanford.edu/entries/qm/|title=Quantum Mechanics|accessdate=2015-10-29|last=Ismael|first=Jenann|year=2015|work=Stanford Encyclopedia of Philosophy|editor1-last=Zalta|editor1-first=Edward N.}}</ref> পূৰ্বতে ইয়াৰ বহুতো প্ৰশ্ন অধিবিদ্যাত অধ্যয়ন কৰা হৈছিল (যেনে নিয়তিবাদ, আকস্মিকতা, স্থান আৰু সময় আদি)

=== ৰাসায়নৰসায়ন বিজ্ঞানৰ দৰ্শন ===

ৰাসায়নৰসায়ন বিজ্ঞানৰ দৰ্শন হ'ল ৰাসায়নৰসায়ন বিজ্ঞানৰ প্ৰণালীবিজ্ঞানৰ আৰু সমলৰ দাৰ্শনিক অধ্যয়ন। ইয়াক দাৰ্শনিক, ৰাসায়নৰসায়ন বিজ্ঞানী আৰু দাৰ্শনিক-ৰাসায়নৰসায়ন বিজ্ঞানীসকলে অধ্যয়ন কৰে। ইয়াত সাধাৰণ বিজ্ঞানৰ দৰ্শনৰ সমস্যাসমূহৰ ৰাসায়নৰসায়ন বিজ্ঞানত প্ৰয়োগ অধ্যয়ন কৰা হয়। যেনে, সকলো ৰাসায়নিকৰসায়নিক প্ৰক্ৰিয়াক ক্বাণ্টাম বলবিদ্যাৰে বুজাব পৰা যায় নে ৰাসায়নৰসায়ন বিজ্ঞানক ভৌতিক বিজ্ঞানলৈ অনুবাদ কৰিব পৰা নাযায়? আন এক উদাহৰণ, ৰাসায়নিকৰসায়নিক প্ৰতিক্ৰিয়া পদ্ধতিৰ নিশ্চিতকৰণৰ পদ্ধতিৰ অধ্যয়নেৰে সূত্ৰ নিশ্চিত কৰাৰ প্ৰক্ৰিয়া বিষয়ক দৰ্শন অধ্যয়ন কৰা। প্ৰতিক্ৰিয়া পদ্ধতি নিৰ্ধাৰণ কৰা কঠিন কাৰণ সিঁহতকসিহঁতক পোণপটীয়াকৈ পৰ্যবেক্ষণ কৰিব পৰা নাযায়। ৰাসায়নৰসায়ন বিজ্ঞানীসকলে বহুতো পৰোক্ষ জোখক সাক্ষসাক্ষ্য হিচাপে ব্যৱহাৰ কৰে কিছু কিছু প্ৰক্ৰিয়াক বাদ দিবলৈ। কিন্তু তেওঁলোক প্ৰায় নিশ্চিত নহয় যে শেষ থকা প্ৰক্ৰিয়াসমূহ শুদ্ধ নে ভুল, কাৰণ আন কেইবাটাও বৈকল্পিক প্ৰক্ৰিয়া মজুত থাকে, যাক তেওঁলোকে সম্ভৱতঃ পৰীক্ষা কৰা নাই বা চিন্তাও কৰা নাই।<ref name="WeisbergEtal2011">{{সাঁচ:Cite web|url=http://plato.stanford.edu/entries/chemistry/|title=Philosophy of Chemistry|accessdate=2014-02-14|last1=Weisberg|first1=Michael|last2=Needham|first2=Paul|last3=Hendry|first3=Robin|year=2011|work=Stanford Encyclopedia of Philosophy}}</ref> দাৰ্শনিকসকলে ভৌতিক ধাৰণা নুবুজোৱা ৰাসায়নিকৰসায়নিক ধাৰণা যানে ৰাসায়নিকৰসায়নিক বন্ধনকো বুজাবলৈ চেষ্টা কৰে।

জীৱবিজ্ঞানৰ দৰ্শনত জীৱবিজ্ঞান আৰু জৈৱচিকিৎসা বিজ্ঞান সম্বন্ধীয় জ্ঞানতাত্ত্বিক, অধিবিদ্যা সম্বন্ধীয় আৰু নৈতিক সমস্যা অধ্যয়ন কৰা হয়। যদিও পূৰ্বৰেপৰা বিজ্ঞানৰ দাৰ্শনিকসকল আৰু সাধাৰণতে দাৰ্শনিকসকল (যেনে এৰিষ্ট'টল, ডেকাৰ্ট, লেইব্নিজ আৰু কাণ্ট পৰ্যন্ত) জীৱবিজ্ঞানত আগ্ৰহী, জীৱবিজ্ঞানৰ দৰ্শনৰ, দৰ্শনৰ এক পৃথক ক্ষেত্ৰ হিচাপে বিকাশ ১৯৬০১৯৬০ৰ আৰু ১৯৭০ৰ দশককেইটাতহে হৈছিল।<ref>Hull D. (1969), What philosophy of biology is not, Journal of the History of Biology, 2, p.&nbsp;241–268.</ref> বিজ্ঞানৰ দাৰ্শনিকসকল জীৱবিজ্ঞানৰ উপলব্ধিসমূহৰ প্ৰতি অধিক আগ্ৰহী হৈ পৰিল ১৯৩০ৰ দশকৰ আধুনিক সংশ্লেষণৰপৰা ১৯৫৩ত ডিঅক্সিৰাইব'নিউক্লেইক এচিড বা ডি এন এৰ আৱিষ্কাৰলৈকে, জেনেটিক ইঞ্জীনিয়াৰিঙৰ শেহতীয়া সাফল্যসমূহলৈকে। আন আন মূল ধাৰণা যেনে সকলো জীৱন প্ৰক্ৰিয়াক জৈৱৰাসায়নিকজৈৱৰসায়নিক প্ৰক্ৰিয়ালৈ অনুবাদ আৰু মনোবিজ্ঞানকো যোগ কৰি এক বহলতৰ স্নায়ুবিজ্ঞান আদিও আলোচনাৰ বিষয়। জীৱবিজ্ঞানৰ দৰ্শনৰ বৰ্তমানৰ বিষয়সমূহৰ অন্তৰ্গত ক্ৰমবিকাশৰ সূত্ৰৰ পৰ্তিষ্ঠাপনৰ অনুসন্ধান,<ref>Recent examples include Okasha S. (2006), ''Evolution and the Levels of Selection''. </ref> হ'ষ্ট জীন'মত নিৰন্তৰ চিম্বায়'ণ্ট হিচাপে ভাইৰাছৰ ভূমিকা। তাৰ ফলস্বৰূপে জেনেটিক সমলৰ ক্ৰমবিকাশক উপযুক্ত জেন'ম সম্পাদকৰ ফল হিচাপে চোৱা হৈছে, পূৰ্বতে নকলৰ ত্ৰুতিৰ ধাৰণাই দমনীয় আছিল

[[চিত্ৰ:Papyrus_text;_fragment_of_Hippocratic_oath._Wellcome_L0034090.jpg|right|thumb|৩য় শতিকাৰ হিপ;'ক্ৰেটিক শপতৰ অংশ]]

চিকিৎসাৰ নীতিশিক্ষা আৰু জৈৱ নীতি শিক্ষাৰ বাদে, চিকিৎসা বিজ্ঞানৰ দৰ্শনত চিকিৎসা বিজ্ঞানৰ জ্ঞানত্ত্ব আৰু তত্ত্ববিদয়াতত্ত্ববিদ্যা/অধিবিদ্যা অধ্যয়ন কৰা হয়। এই ভাগৰ জ্ঞানত্ত্বত সাক্ষসাক্ষ্য-ভিত্তিক চিকিৎসা, বিশেষকৈ অনিয়মিতকৰণ<ref name="Papineau 1994">Papineau, D., 1994. </ref><ref name="Worrall 2002">[http://www.jstor.org/stable/3081103 Jstor], Worrall, J., 2002. </ref><ref name="Worrall 2007">Worrall, J., 2007. </ref> অন্ধকৰণ আৰু প্লেচেব' নিয়ন্ত্ৰণৰ ভূমিকাই আকৰ্ষণীয় ভূমিকা পালন কৰিছে। এই ক্ষেত্ৰসমূহৰ সৈতে জড়িত তত্ত্ববিদ্যাসম্বন্ধীয় বিষয় যেনে কেৰ্টেচিয়ান দ্বৈতবাদ, ৰোগৰ ম'ন'জেনেটিক ধাৰণা<ref name="Lee 2012">Lee, K., 2012. </ref> আৰু প্লেচেব' আৰু প্লেচেব' এফেক্টৰ বৈচাৰিকীকৰণ।<ref name="Grünbaum 1981">Grünbaum, A., 1981. </ref><ref name="Gøtzsche 1994">Gøtzsche, P.C., 1994. </ref><ref name="Nunn 2009">Nunn, R., 2009. </ref><ref name="Turner 2012">[http://www.springerlink.com/index/10.1007/s10539-011-9289-8 Springer] Turner, A., 2012. </ref> চিকিৎসা বিজ্ঞানৰ অধিবিদ্যাতো বহু জনে ৰুচী প্ৰকাশ কৰে<ref name="Worrall 2011">[http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/21888926 PubMed], Worrall, J., 2011. </ref>, বিশেষকৈ কৰণত। চিকিৎসাৰ দাৰ্শনিকসকল কেৱল চিকিৎসাসম্বন্ধীয় জ্ঞানৰ সৃষ্টিতেই আগ্ৰহী নহয়, তেনে ঘটনাৰ প্ৰকৃতিতো আগ্ৰহী। কৰণ ইমান আকৰ্ষণীয় কাৰণ ইয়াক কাৰণৰ সম্বন্ধ বুজিবলৈ ব্যৱহাৰ কৰা হয়, যেনে, বেমাৰৰ কাৰণ, মানুহ ভাল হোৱাৰ কাৰণ।

মনোবিজ্ঞানৰ দৰ্শনে আধুনিক মনোবিজ্ঞানৰ প্ৰতিষ্ঠাপনাৰ শাস্ত্ৰীয় গুৰি অধ্যয়ন কৰে। তাৰেই কিছু মনোবৈজ্ঞানিক অনুসন্ধানৰ প্ৰক্ৰিয়া সম্বন্ধীয় জ্ঞানতাত্ত্বিক প্ৰশ্ন। উদাহৰণ স্বৰূপে, মনোবিজ্ঞানীসকলে বাহিৰা জগতলৈ দিয়া প্ৰতিক্ৰিয়াতেই কেৱল গুৰুত্ব প্ৰদান কৰিব লাগে নে তেওঁলোকে মনৰ অনুভূতি আৰু চিন্তন প্ৰক্ৰিয়াও অধ্যয়ন কৰা উচিত?<ref name="Routpsych">{{সাঁচ:Cite book|last1=Mason|first1=Kelby|first2=Chandra Sekhar|last2=Sripada|first3=Stephen|last3=Stich|title=Routledge Companion to Twentieth-Century Philosophy|chapter=Philosophy of Psychology|chapterurl=http://www.rci.rutgers.edu/~stich/Publications/Papers/PHILOSOPHYofPSYCHOLOGY.pdf|editor-last=Moral|editor-first=Dermot|publisher=Routledge|location=London|year=2010}}</ref> যদি পাছৰটো শুদ্ধ, তেন্তে এক প্ৰশ্ন হ'ল-- মানুহৰ মনৰ ভিতৰৰ অভিজ্ঞতাক কেনেকৈ জোখিব পৰা যাব? নিজৰ অনুভৱ আৰু বিশ্বাসৰ বিষয়ে নিজেই দিয়া বিৱৰণ নিৰ্ভৰযোগ্য নহয়, কাৰণ কোনোৱে ইচ্ছাকৃতভাৱে বিভ্ৰান্ত কৰিবলৈ চেষ্টা নকৰিলেও, আত্ম-কপট আৰু চয়নাত্মক স্মৃতিয়ে তেনে প্ৰভাৱ পেলাব পাৰে। আৰু, যদি আত্ম-বিৱৰণ শুদ্ধও হয়, বেলেগ বেলেগ ব্যক্তিৰ প্ৰতিক্ৰিয়া কেনেকৈ তুলনা কৰিব পৰা যাব? যদি দুই ব্যক্তিয়ে লাইকাৰ্ট মাপত একে উত্তৰো দিছে, তেওঁলোকে একেবেৰেএকেবাৰে বেলেগ বেলেগ অনুভৱ কৰাৰো সম্ভাৱনা থাকে।

মনোবিজ্ঞানৰ দৰ্শন সম্বন্ধীয় আন প্ৰশ্ন হ'ল মন, মস্তিষ্ক আৰু জ্ঞান, অনুভূতি সম্বন্ধীয় সাধাৰণ দাৰ্শনিক প্ৰশ্নসমূহ। এই অধ্যয়নক সম্ভৱতঃ সাধাৰণতে অনুভূতি বিজ্ঞান, বাাবা মনৰ দৰ্শনৰ অংগ হিচাপে গণ্য কৰা হয়। উদাহৰণ স্বৰূপে, মানুহ যুক্তিসংগত প্ৰাণী হয় নে?<ref name="Routpsych" /> এনে কোনো অনুভূতি আছে নে, য'ত স্বাধীন ইচ্ছাশক্তি থাকে, আৰু যদি থাকে, ই চয়ন কৰাৰ অবিজ্ঞতাৰঅভিজ্ঞতাৰ সৈতে কেনেদৰে সম্পৰ্কিত? মনোবিজ্ঞানৰ দৰ্শনে বৰ্তমানৰ অনুভূতিসম্বন্ধীয় স্নায়ু-বিজ্ঞান, ক্ৰমবিকাশ-সম্বন্ধীয় মনোবিজ্ঞান আৰু কৃত্ৰিম বুদ্ধিমত্তাকো অধ্য়য়নঅধ্যয়ন কৰে।

অৰ্থনীতিৰ দৰ্শনে অৰ্থনীতি সম্বন্ধীয় দাৰ্শনিক প্ৰশ্নসমূহ অধ্যয়ন কৰে। ইয়াক অৰ্থনীতিৰ সেই ভাগ ক'ব পাৰি যিয়ে নিজৰেই প্ৰতিষ্ঠা আৰু নীতিৰ বিষয়ে অধ্যয়ন কৰে। ইয়াক তিনি কেন্দ্ৰীয় বিষয়েৰে বিভক্ত কৰিব পাৰি।<ref>{{সাঁচ:Cite web|url=http://plato.stanford.edu/entries/economics/|title=Philosophy of Economics|last1=Hausman|first1=Daniel|last2=|first2=|date=Dec 18, 2012|website=Stanford Encyclopedia of Philosophy|publisher=Stanford University|accessdate=20 February 2014}}</ref> প্ৰথমটো বিষয়, অৰ্থনীতিৰ অৰ্থ আৰু অৰ্থনীতিৰ সুযোগ। লগতে, কি প্ৰণালীৰে অৰ্থনীতি অদঃ্যয়নঅধ্যয়ন কৰা উচিত আৰু সেই প্ৰণালীয়ে অৰ্থনীতিক এনেদৰে অধ্যয়ন কৰিব পৰা যায় নে যে ই এনে জ্ঞানতাত্ত্বিক স্তৰ পাওক যে ই মূল্যবোধ-মুক্ত তথ্য আগবঢ়াব পাৰে, গৱেষণাকাৰীৰ মতৰপৰা স্বাধীন? দ্বিতীয়টো, অৰ্থনীতিৰ অৰ্থ আৰু যুক্তিসংগততাৰ নিহিতাৰ্থ। যেনে, বীমা ক্ৰয় কৰাৰ সময়তে (আয় সম্বন্ধীয় আশংকা কমাই) লটাৰী টিকেট ক্ৰয় কৰা (আয় সম্বন্ধীয় আশংকা বৃদ্ধি কৰে) যুক্তিসংগত নে? তৃতীয়টো, অৰ্থনৈতিক নীতিৰ আৰু ফলাফলৰ আদৰ্শগত মূল্যাংকন। যেনে, কোনো ৰাজহুৱা নীতি সমাজৰ বাবে হিতকাৰীশয়হিতকাৰী হয় নে নহয় সেয়া জানিবলৈ কি মানদণ্ড ব্যৱহাৰ্য?

ফৰাচী দাৰ্শনিক আগাষ্টে কম্টেই (১৭৯৮-১৮৫৭) দৃষ্টবাদৰ জ্ঞানতাত্ত্বিক স্বৰূপ বিকাশ কৰিলে, ''দ্য ক'ৰ্চ অৱ পজিটিৱিষ্ট ফিলচফি''ত, যি ১৮৩০ৰ পৰা ১৮৪২ৰ ভিতৰত প্ৰকাশিত হৈছিল। প্ৰথম তিনিখন গ্ৰন্থত পূৰ্বৰেপৰা অস্তিত্বত থকা নৈসৰ্গিক বিজ্ঞানসমূহৰ (যেনে গণিত, জ্যোতিৰ্বিজ্ঞান, ভৌতিক বিজ্ঞান, ৰাসায়নৰসায়ন বিজ্ঞান, জীৱবিজ্ঞান) বিষয়ে লিখা হৈছিল। তাৰ পাছৰ দুখনত সমাজ বিজ্ঞান: ''চ'চিয়'লজিয়ে'''ৰ অনিবাৰ্য আগমনৰ বিষয়ে লিখা হ'ল।<ref>[http://plato.stanford.edu/entries/comte/ Stanford Encyclopaedia: Auguste Comte]</ref> কমটেৰ মতে, নৈসৰ্গিক বিজ্ঞান প্ৰথমে অহাটো স্বাভাৱিক, মানৱ জাতিয়ে আটাইতকৈ প্ৰত্যাহ্বানমূলক আৰু জটিল "বিজ্ঞানৰ ৰাণী"ক ভালকৈ অধ্যয়ন কৰাৰ প্ৰচেষ্টাক সঠিকভাৱে ধাৰায়িত কৰারকৰাৰ পূৰ্বে, যি বিজ্ঞান স্বয়ং মানৱ সমাজৰ বিষয়ে। কমটেই সামাজিক জ্ঞানৰ সন্ধানৰ উন্নয়নৰ তিনি স্তৰ বৰ্ণাইছিল: ১/ ধৰ্মশাস্ত্ৰীয়, ২/ অধিবিদ্যা সম্বন্ধীয় আৰু ৩/ দৃষ্টবাদী।<ref>Giddens, ''Positivism and Sociology'', 1</ref>