কাৰ্ল মাৰ্ক্স: বিভিন্ন সংশোধনসমূহৰ মাজৰ পাৰ্থক্য

ডক্টৰেট ডিগ্ৰী লাভ কৰাৰ পাছত মাৰ্ক্স ত্ৰায়াৰ চহৰলৈ উভটি আহিল। এইবাৰ তেওঁ ৰাজনৈতিক-সাংবাদিকতালৈ হাত মেলিলে। সেই সময়ত ৰাইনলেণ্ডৰ পুঁজিপতিসকলে ৰাইনিচে চাইতুং (Rheinische Zeitung)নামেৰে কাকত এখন ছপাবলৈ উদ্যোগ লৈছিল। পুঁজিপতিসকলৰ শ্ৰেণী স্বাৰ্থসমূহ প্ৰতিনিধিত্ব কৰিবলৈকে কাকতখনৰ জন্ম দিয়া হৈছিল যদিও হেগেলবাদী সম্পাদক মজেজ হেছৰ হাতত পৰি কাকতখন তৰুণ হেগেলবাদীসকলৰ মুখপত্ৰলৈ পৰিণত হৈছিল। ১৮৪২ চনৰ মাৰ্চ মাহৰ পৰা মাৰ্ক্সে কাকতখনত নিয়মীয়াকৈ লিখিবলৈ আৰম্ভ কৰিলে আৰু সেই বছৰৰে অক্টোবৰ মাহলৈ তেওঁ কাকতখনৰ সম্পাদক পদত নিযুক্ত হল।হ’ল। কাকতৰ কামত তেওঁ এইবাৰ কল’ন চহৰলৈ আহিল। মাৰ্ক্স সেই সময়ত এজন ৰেডিকেল উদাৰবাদী ডেমক্ৰেট আছিল; ১৭৮৯ৰ ফৰাচী বিপ্লৱৰ লেখিয়াকৈ তেওঁ জাৰ্মানীতো সাৰ্বজনীন ভোটাধিকাৰ তথা গণতন্ত্ৰ সাব্যস্ত হোৱাটো বিচাৰিছিল। আন এখন কাকতে ৰাইনিচে চাইতুঙক সাম্যবাদৰ প্ৰচাৰক বুলি অভিযোগ আনোতে সেই অভিযোগ নাকচ কৰি মাৰ্ক্সে এনেদৰে লিখিছিল, ‘সাম্যবাদ সম্পৰ্কীয় ধাৰণাসমূহৰ বৰ্তমান যি ৰূপ, সিবিলাক তত্ত্বগত দৃষ্টিৰেও সুসংগত নহয়, এনে স্থলত সিবিলাকে বাস্তবিক ৰূপ ধাৰণ কৰিব পাৰিব বুলি আমি বিশ্বাস নকৰোঁ’(Collected Works,Vol. i., পৃষ্ঠা ২২০)।

অৱশ্যে ৰাইনিচে চাইতুঙৰ অভিজ্ঞতাই মাৰ্ক্সৰ চিন্তাধাৰা ইতিমধ্যেই বহুখিনি সলনি কৰি পেলালে। মাৰ্ক্সৰ ভাষাত, ৰাইনিচে চাইতুঙৰ পাততেই ‘পোন প্ৰথমবাৰৰ বাবে মই বাস্তৱ স্বাৰ্থ সম্পৰ্কীয় আলোচনাত ভাগ লবলৈ বাধ্য হলো।’ এই সময়ছোৱালৈকে আন আন হেগেলবাদীৰ দৰেই মাৰ্ক্সেও বিশ্বাস কৰিছিল যে ৰাষ্ট্ৰই সমাজৰ শ্ৰেণী স্বাৰ্থসমূহতকৈ ঊৰ্ধত অৱস্থান কৰে; অৰ্থাৎ শ্ৰেণী সংঘাতৰ ক্ষেত্ৰত ৰাষ্ট্ৰই এক নিৰপেক্ষ ভূমিকা পালন কৰে। বিভিন্ন শ্ৰেণীৰ আন্তঃসংঘাতসমূহ নিৰাময় কৰি সকলো নাগৰিকৰে সাৰ্বজনীন স্বাৰ্থ সাধন কৰাটোৱেই হৈছে ৰাষ্ট্ৰৰ মূল উদ্দেশ্য। পিছে সেই সময়ৰ খৰি চুৰি সম্পৰ্কীয় কেতবোৰ সংসদীয় বিতৰ্ক অনুসন্ধান কৰি মাৰ্ক্সৰ অনুভৱ হলহ’ল - উদ্যোগিক পুঁজিপতি, সামন্তীয় ভূ-স্বামী তথা প্ৰুচিয়ান ৰাষ্ট্ৰ – এই আটাইৰে মাজত যেন কেতবোৰ সমূহীয়া স্বাৰ্থ আছে। এই তিনিওটা শক্তিয়েই ব্যক্তিগত সম্পত্তিৰ সমৰ্থক, যি বৃহত্তৰ কৃষক তথা শ্ৰমিক জনগণৰ জীৱনলৈ বিভীষিকা কঢ়িয়াই ফুৰিছে। মছেল অঞ্চলৰ কৃষক ৰাইজৰ দুৰৱস্থা সম্পৰ্কীয় এটা ৰিপৰ্ট লিখি থাকোতে মাৰ্ক্সে অনুভৱ কৰিলে- ব্যক্তিগত সম্পত্তি বিষয়ক আইনসমূহ কাঢ়াকৈ বলবৎ কৰাৰ ফলত কৃষকে ভূ-স্বামীসকলৰ মাটিৰ পৰা পৰম্পৰাগতভাৱে খৰি লুৰাৰ অধিকাৰৰ পৰা বঞ্চিত হৈ পৰিছে আৰু ই কেৱল ভূ-স্বামীসকলকেই লাভবান কৰিছে। সুদীৰ্ঘ পঞ্চাছ বছৰৰ পাছত এই সময়খিনিৰ বিষয়ে সুৱঁৰি এংগেলছে এনেদৰে লিখিছিল, ‘মাৰ্ক্সে মোক প্ৰায়েই কৈছিল- খৰি চুৰি সম্পৰ্কীয় আইনসমূহ তথা মছেল অঞ্চলৰ কৃষকৰ দুৰৱস্থা- এই দুটি বিষয় সম্পৰ্কে অনুসন্ধান কৰিয়েই তেওঁ পোন প্ৰথমবাৰৰ বাবে অৰ্থনৈতিক অৱস্থা সম্পৰ্কে সচেতন হল, আৰু ই তেওঁক তথাকথিত বিশুদ্ধ ৰাজনীতিৰ পৰা আঁতৰাই আনি অৰ্থনীতিৰ অধ্যয়ণৰ বাবে প্ৰেৰণা যোগালে, যি পাছলৈ সমাজবাদৰ পথটি প্ৰশস্ত কৰিলে।’

ৰাইনিচে চাইতুং কাকতখনত মাৰ্ক্সে অৱশ্যে কেৱল অৰ্থনীতিৰ চিন্তাই কৰা নাছিল। স্মৰ্তব্য এই সময়ছোৱাতে ব্ৰুন’ বয়াৰ আদি তৰুণ হেগেলবাদীসকলৰ বিপ্লৱী বহুবল্কিতাই চৰম পৰ্যায় পাইছিল। প্ৰুচিয়ান ৰাষ্ট্ৰৰ দমনৰ বলি হৈ তৰুণ হেগেলবাদীহঁতে নিজকে ‘ফ্ৰী’ বা ‘স্বাধীন’ নামেৰে নামাকৰণ কৰিছিল আৰু ঘোষণা কৰিছিল যে ভুল দেখুৱাই দিয়াটোৱেই হৈছে দাৰ্শনিকসকলৰ একমাত্ৰ উদ্দেশ্য! এই সময়ছোৱাত তেওঁবিলাকৰ আক্ৰমণৰ মূল লক্ষ্য আছিল- ধৰ্ম। ইফালে কাকতখনক কোনোমতে চেঞ্চৰ বৰ্ডৰ পৰা ৰক্ষা কৰাৰ তাড়নাত মাৰ্ক্সে কৰা প্ৰতিটো সৰু বৰ বুজাপৰাকে মহাশয়সকলে সত্যৰ সৈতে চৰম বিশ্বাস ঘাটকতা বুলি ঘোষণা কৰিছিল। সিবিলাকৰ পৰা মাৰ্ক্সে এটা জীৱনজোৰা শিক্ষা লাভ কৰিলে –‘যি তত্ত্বই বাস্তৱ পৰিস্থিতিৰ সৈতে সম্পৰ্ক হেৰুৱাই পেলায়, সি আপাত দৃষ্টিত অগ্নিবৰ্ষা হলেওহ’লেও বাস্তৱ জীবনত ই নিস্তেজ হৈ পৰিবলৈ বাধ্য।’

"আমি কোনো শাস্ত্ৰ আওঁৰাই পৃথিবীৰ বাবে নতুন নিয়ম বান্ধিবলৈ নাযাওঁ। আমি এইবুলি নকওঁ যে চোৱা! আমি এটা নতুন নিয়ম বান্ধিছোঁ, এয়াই সত্য নিয়ম। সকলোৱে ইয়াৰ আগত আঁঠু লোৱা! বৰঞ্চ আমি পৃথিবীৰ বাস্তৱিক নিয়মসমূহৰ পৰাই নতুন নিয়ম গঢ়িব বিচাৰোঁ। আমি জগতখনক এইবুলি কবলৈক’বলৈ নাযাওঁ: তোমালোকৰ সংগ্ৰাম বন্ধ কৰা, তোমালোক আটাইবোৰ মূৰ্খ; আমাৰ কথা শুনা, আমি তোমালোকক সংগ্ৰামৰ নতুন বাণী গঢ়ি দিম! বৰঞ্চ আমি সংগ্ৰামৰ প্ৰকৃত লক্ষ্যৰ প্ৰতিহে আঙুলিয়াই দিওঁ আৰু লগতে কওঁ যে এই লক্ষ্য সম্পৰ্কে [সংগ্ৰামী সকলে] যথোচিত চেতনা বিকশিত কৰি লবই লাগিব।" (Marx Engels Collected Works, Vol. iii, পৃষ্ঠা ১৪৪)।

শ্ৰমিক শ্ৰেণীৰ সংগ্ৰাম সম্পৰ্কীয় মাৰ্ক্সৰ প্ৰাৰম্ভিক চিন্তা-ভাৱনাৰ এইখিনিতেই উমান পোৱা যায়। লগতেই উমান পোৱা যায় তত্ত্ববিদকসকলৰ সামাজিক ভূমিকা সম্পৰ্কীয় তেওঁৰ চিন্তাৰাজিৰো। মাৰ্ক্সৰ মতে শ্ৰমিকক নীতি-নিয়ম শিকোৱাটো তাত্ত্বিকৰ কাম নহয়, বৰঞ্চ শ্ৰমিকসকলৰ সংগ্ৰামৰ প্ৰকৃত উদ্দেশ্যনো কি তথা কেনেকৈনো তেওঁলোকে এই উদ্দেশ্যত উপনীত হবহ’ব পাৰিব এই সম্পৰ্কে বিশ্লেষণ কৰি আঙুলিয়াই দিয়াটোৱেই হৈছে তেওঁলোকৰ কৰ্তব্য।

অৱশ্যে শ্ৰমিক-শক্তিৰ প্ৰচুৰ বৈপ্লৱিক সম্ভাৱনীয়তা সম্পৰ্কে এইখিনি সময়তো মাৰ্ক্সৰ ধাৰণা পৰিষ্কাৰ হোৱা নাছিল। এই কথাৰ উমান পোৱা যায় ১৮৪৩ চনৰ মাজভাগত তেওঁ লিখা এটি পাণ্ডুলিপিৰ পৰা। (এই পাণ্ডুলিপিটো লিখাৰ কিছুদিন পূৰ্বেই মাৰ্ক্সে ৰাইনিচে চাইতুঙৰ পৰা পদত্যাগ কৰে।) পিছলৈ Contribution to the Critique of Hegel’s Philosophy of Right নামেৰে জনাজাত হোৱা এই পাণ্ডুলিপিটো গ্ৰন্থৰূপত অৱশ্যে ১৯২৭ চনতহে ছপা হয়গৈ। এই ৰছনাখনিত মাৰ্ক্সে হেগেলৰ ‘শ্ৰেণী নিৰপেক্ষ ৰাষ্ট্ৰ’ সম্পৰ্কীয় ধাৰণাসমূহ খণ্ডন কৰিবলৈ চেষ্টা কৰিছিল। ৰছনাখনিত সেই সময়ৰ আন এজন দাৰ্শনিক লুদউইগ ফয়াৰবাখৰ প্ৰভাৱ বাৰুকৈয়ে দেখিবলৈ পোৱা যায়। মাৰ্ক্সৰ দৰেই ফায়াৰবাখো এটা সময়ত হেগেলৰ অনুগামী আছিল; পিছে পাছলৈ তেওঁ হেগেলৰ তীব্ৰ সমালোচক হৈ পৰে। ১৮৪১ চনত প্ৰকাশিত তেওঁৰ Essence of Christianity শীৰ্ষক গ্ৰন্থখনি ইতিমধ্যেই ব্যাপক চৰ্চাৰ বিষয় হৈ পৰিছিল। ব্ৰন’ বয়াৰ আদি তৰুণ হেগেলবাদী সকলতকৈ বহুখিনি আগুৱাই গৈ ফায়াৰবাখে ঘোষণা কৰিছিল-‘হেগেলৰ সমস্ত দৰ্শন নাকচ কৰাৰ সময় আহি পৰিছে; হেগেলে কোৱাৰ দৰে কোনো ভগবান বা আইডিয়াৰ পৰা দৰ্শনৰ আৰম্ভণি কৰাটো ভ্ৰান্তিকৰ; বৰঞ্চ মানৱ জীৱন আৰু এই জীৱনৰ বস্তুনিষ্ঠ পৰিস্থিতিৰ অধ্যয়ন হে দৰ্শনৰ আৰম্ভণি বিন্দু হোৱা উচিত’। ফয়াৰবাখৰ এই ধাৰণাসমূহ ততালিকেই মাৰ্ক্স, এংগেলছ , হেছ আদিৰ মাজত জনপ্ৰিয় হৈ পৰিল; ইতিমধ্যেই মাৰ্ক্সে বিশ্বাস কৰিবলৈ আৰম্ভ কৰিছিল যে কেৱল ৰাজনৈতিক বিপ্লৱে জাৰ্মান সমাজখনৰ আমূল পৰিবৰ্তন সাধন কৰিব নোৱাৰে; এইক্ষেত্ৰত এক সামাজিক বিপ্লৱো প্ৰয়োজনীয় হব।হ’ব। অৱশ্যে এইখিনি সময়লৈকে এনে সামাজিক বিপ্লৱৰ অগ্ৰণী শক্তি হিচাপে শ্ৰমিক শ্ৰেণীৰ বৈপ্লৱিক ভূমিকা সম্পৰ্কে তেওঁ দকৈ ভবা-চিন্তা কৰা নাছিল। বৰঞ্চ এক বহল পৰিসৰত গণতন্ত্ৰ বা সাৰ্বভৌমিক ভোটাধিকাৰ প্ৰতিষ্ঠা কৰিয়েই জনগণৰ দ্বাৰা ৰাষ্ট্ৰ-শক্তি নিয়ন্ত্ৰিত কৰিব পৰা যাব বুলি তেওঁ আশা কৰিছিল।

Critique লিখাৰ এবছৰমানৰ ভিতৰতেই অৱশ্যে মাৰ্ক্স এজন পূৰ্ণ কমিউনিষ্টলৈ পৰিণত হল।হ’ল। এই পৰিবৰ্তনৰ অন্যতম কাৰণ আছিলঃ কলনৰ পৰা পেৰিছলৈ মাৰ্ক্সৰ দেশান্তৰ আৰু পেৰিছৰ শ্ৰমিক আন্দোলনৰ সৈতে প্ৰত্যক্ষ যোগাযোগ। প্ৰুছিয়ান চেঞ্চৰছিপৰ উৎপাতত থাকিব নোৱাৰি মাৰ্ক্স অৱশেষত জাৰ্মানী এৰিবলৈ বাধ্য হ’ল। চেঞ্চৰছিপৰ পৰা ৰক্ষা পাবলৈ তেওঁ বন্ধু আৰ্নল্ড ৰুজৰ সৈতে জাৰ্মানীৰ পৰা দূৰৈত পেৰিছ চহৰৰ পৰা The Deutsch-Französische Jahrbücher নামেৰে তৰুণ-হেগেলবাদী কাকত এখন ছপা কৰাৰ সিদ্ধান্ত ললে। ১৮৪৩ চনৰ অক্টোবৰ মাহত মাৰ্ক্স পেৰিছ চহৰত উপস্থিত হলগৈ।হ’লগৈ।

শ্ৰমিকৰ ঐতিহাসিক ভূমিকা সম্পৰ্কীয় মাৰ্ক্সৰ এই নতুন দৃষ্টিভংগীৰ প্ৰমাণ পোৱা যায় Deutsch-Französische Jahrbücher কাকতখনৰ ১৮৪৪ৰ মাৰ্চ মাহত প্ৰকাশিত একমাত্ৰ সংখ্যাটোৰ দুটা লেখনীৰ মাজত। (এফালে প্ৰুচিয়ান চৰকাৰৰ নিষেধাজ্ঞা, আনফালে ফৰাচী জনগণৰ কুহুমীয়া সহাঁৰিসঁহাৰি; তাৰ লগতে ভূতৰ লগত দানহ পৰাদি প্ৰকাশকে ধনৰ যোগান বন্ধ কৰি দিয়াৰ ফলত নিজৰ মাজতে কাজিয়াত মছগুল সম্পাদকদ্বয়ৰ বাবে কাকতখন বন্ধ কৰি দিয়াৰ বাহিৰে আন একো উপায় নাথাকিল!)। ‘On the Jewish Question’ শীৰ্ষক প্ৰথম লেখনীটোত ব্ৰুন’ বয়াৰৰ সমালোচনা কৰি মাৰ্ক্সে লিখিলে: ‘১৭৮৯ৰ ফৰাচী বিপ্লৱ সদৃশ ৰাজনৈতিক বিপ্লৱে মানুহক কেৱল এটাই স্বাধীনতা দিব পাৰে - সেয়া হৈছে বৃহত্তৰ সম্প্ৰদায়ৰ পৰা আঁতৰি আহি নিজকে আত্মবিস্মৃত কৰি পেলোৱাৰ স্বাধীনতা, নিজৰে ব্যক্তিগত স্বাৰ্থ তথা ফুৰ্তিত মছগুল হৈ পৰাৰ স্বাধীনতা। তাৰ বিপৰীতে, কেৱল এক সামাজিক বিপ্লৱেহে ব্যক্তিগত মালিকানা তথা ব্যক্তিবাদৰ অৱসান ঘটুৱাই প্ৰকৃত মানৱ মুক্তি মাতি আনিব পাৰিব’ (Collected Works, Vol. iii, পৃষ্ঠা ১৬৪)।

দ্বিতীয়টো লেখনীটোত মাৰ্ক্সে লিখিলেঃ "কেৱল এনে এক সামাজিক বিপ্লৱহে জাৰ্মান সমাজখনত সম্ভৱপৰ হব।হ’ব। কিয়নো বিপ্লৱকালীন ফ্ৰাঞ্চৰ তুলনাত সমকালীন জাৰ্মান বুৰ্জোৱা বা মধ্যবিত্ত শ্ৰেণীটো অতিশয় দুৰ্বল; ই ৰাজতন্ত্ৰৰ বিৰুদ্ধে জনগণক বিপ্লৱী নেতৃত্ব প্ৰদান কৰিবলৈ একেবাৰেই অক্ষম। সেয়েহে ঔদ্যোগিক শ্ৰমিক শ্ৰেণী বা প্ৰলেটাৰিয়েটেই এই ভূমিকা পালন কৰিব লাগিব। শৃংখলত আৱদ্ধ এই [সৰ্বহাৰা] শ্ৰেণীটোৱে নিজকে মুক্ত কৰিবলৈ হলেহ’লে সমাজৰ সকলো পৰ্যায়ৰ, সকলো বন্দীত্বৰ পৰা নিজকে মুকলি কৰিব লাগিব; অৰ্থাৎ ই নিজৰ মুক্তিৰ লগতে সমাজৰ আন আন সকলো অংশৰ মুক্তিৰ বতৰা আনিব লাগিব; আন কথাত কবলৈক’বলৈ গলেগ’লে – সম্পূৰ্ণ আত্মবিস্মৃত হৈ পৰা মানৱ জাতিৰ মুক্তি সামগ্ৰিকভাৱে সকলোৰে মানৱীয়তা ঘূৰাই অনাৰ পথেৰেহে সম্ভৱপৰ হব।" (Collected Works, Vol. iii, পৃষ্ঠা ১৮৬)।

এই উদ্ধৃতিটোৰ পৰাই গম পোৱা যায়- এই সময়ছোৱালৈকে এজন বিশুদ্ধ দাৰ্শনিকৰ দৃষ্টিৰেই মাৰ্ক্সে ৰাজনৈতিক প্ৰশ্নসমূহৰ পৰ্যালোচনা কৰিছিল। তেওঁ দৰ্শনবিদ তথা শ্ৰমিকসকলৰ এক মিত্ৰতাৰ কথা কল্পনা কৰিছিল য’ত দাৰ্শনিকসকলে নেতৃত্বকাৰী ভূমিকা পালন কৰিব। অৰ্থাৎ বিপ্লৱী প্ৰক্ৰিয়াত শ্ৰমিকসকলৰ ভূমিকা হব দ্বিতীয় পৰ্যায়ৰ, এইক্ষেত্ৰত দাৰ্শনিকসকলহে আগৰণুৱা হব।হ’ব। মাৰ্ক্সৰ ভাষাত ‘এই মুক্তি [সংগ্ৰাম]ৰ হৃদয় হ’ব শ্ৰমিকসকল আৰু মগজু হ’ব দাৰ্শনিকসকল’(Collected Works, Vol. iii, পৃষ্ঠা ১৮৩, ১৮৭)। শ্ৰমিক শ্ৰেণীৰ বিপুল শক্তিৰ মাজতেই বিপ্লৱৰ সোপান সন্ধান কৰাৰ পৰিবৰ্তে ‘শ্ৰমিকৰ দাৰিদ্ৰতাই তেওঁলোকক বিপ্লৱী পথেৰে লৈ যাব’ – মাৰ্ক্সৰ এই জাতীয় বাক্যাংশসমূহৰ মাজত মাজে সময়ে এলিট(elite)আৰু প্ৰশ্ৰয়মূলক (patronizing) দৃষ্টিভংগীৰ গোন্ধ পোৱা যায়।

অৱশ্যে অতি সোনকালেই মাৰ্ক্সে এই দুৰ্বলতা শুদ্ধ কৰি ললে। এই ক্ষেত্ৰত দুটা কাৰকে ক্ৰিয়া কৰা দেখা যায়। প্ৰথমতে, পেৰিছতেই মাৰ্ক্সে পোন প্ৰথমবাৰৰ বাবে [[এডাম স্মিথ]], ডেভিদ ৰিকাৰ্ডো আদি ধ্ৰুপদী ৰাজনৈতিক-অৰ্থনীতিবিদসকলৰ লেখনীবোৰ পঢ়িবলৈ আৰম্ভ কৰিলে। এই অধ্যয়ণসমূহৰ ফচল আছিল আন এখনি পাণ্ডুলিপিঃ The Economic and Philosophic Manuscripts, 1844। মাৰ্ক্সৰ আন আন লেখনীৰ দৰেই এই পাণ্ডুলিপিখনৰো প্ৰথম প্ৰকাশন ১৯৩২ চনতহে সম্ভৱপৰ হয়গৈ। এই পাণ্ডুলিপিখনতেই ‘ইতিহাসৰ বস্তুবাদী তত্ত্ব’ (materialist conception of history) সম্পৰ্কীয় মাৰ্ক্সৰ প্ৰাৰম্ভিক চিন্তাধাৰাৰ পৰিচয় পোৱা যায়। কিন্তু অধিক গুৰুত্বপূৰ্ণ ভাৱেগুৰুত্বপূৰ্ণভাৱে, এইখনি ৰছনাতেই মাৰ্ক্সে শ্ৰমিকৰ বৈপ্লৱিক ভূমিকাৰ কথা স্পষ্টকৈ উল্লেখ কৰিলে। মাৰ্ক্সে লিখিলে যে পুঁজিবাদী উৎপাদন প্ৰক্ৰিয়াটোত শ্ৰমিকসকলৰেই আটাইতকৈ কেন্দ্ৰীয় ভূমিকা থাকে। সেয়েহে এই ব্যৱস্থাটো ধ্বংস কৰাৰ ক্ষেত্ৰত শ্ৰমিকসকলৰেই আটাইতকৈ বেছি ভূমিকা থাকিব। মাৰ্ক্সৰ ভাষাত "ব্যক্তিগত মালিকানা আৰু শ্ৰমৰ অহি-নকুল সম্পৰ্কৰ প্ৰতি লক্ষ্য কৰিলে দেখা যায় যে ব্যক্তিগত মালিকানা তথা দাসত্বৰ পৰা সামাজিক মুক্তি শ্ৰমিকসকলৰ ৰাজনৈতিক মুক্তিৰ ৰূপতেই সম্ভৱপৰ হবহ’ব"। (Collected Works, Vol. iii, পৃষ্ঠা ২৮০)।

শ্ৰমিক সম্পৰ্কে মাৰ্ক্সৰ দৃষ্টিভংগী সলনি হোৱাৰ আনটো কাৰণ হৈছে- সেই সময়ৰ জাৰ্মান শ্ৰমিকসকলৰ চমকদাৰ তথা জংগী শক্তি প্ৰদৰ্শন। ইয়েই শ্ৰমিকসকল যে কোনো নিষ্ক্ৰিয় সত্তা (passive element )নহয়, সেই কথা মাৰ্ক্সক বুজাই দিলে। ১৮৪৪ চনৰ জুন মাহত চিলেচিয়াৰ বস্ত্ৰ শ্ৰমিকসকলে মালিকৰ শোষণৰ বিৰুদ্ধে এক তুমুল প্ৰতিবাদী কাৰ্যসূচী হাতত ললে। বিদ্ৰোহী শ্ৰমিকসকলক নিয়ন্ত্ৰিত কৰিবলৈ আনকি সেনা বাহিনীও মোতায়েন কৰিব লগা হল। আৰ্নল্ড ৰুজে ছদ্মনামত পেৰিছৰ জাৰ্মান কাকত এখনত বিদ্ৰোহটো নস্যাৎ কৰি শ্ৰমিকসকলৰ প্ৰতি ইতিকিংসূচক এটা প্ৰবন্ধ লিখিলে। বহুতে প্ৰবন্ধটো মাৰ্ক্সেই লিখা বুলি ধৰি ললে। এই বিষয়ে গম পাই মাৰ্ক্স তিঙিৰি তুলা হৈ পৰিল। ৰুজৰ প্ৰবন্ধটো কঠোৰ ভাষাৰে সমালোচনা কৰি মাৰ্ক্সে বিদ্ৰোহী শ্ৰমিকসকলৰ সাহস, চেতনা আৰু সাংগঠনিক শক্তিৰ ভূয়সী প্ৰশংসা কৰিলে। মাৰ্ক্সে ঘোষণা কৰিলে – শ্ৰমিকসকল ভাবী জাৰ্মান বিপ্লৱৰ নিষ্ক্ৰিয় অংশ হোৱাৰ পৰিবৰ্তে, তেওঁলোকেই সমগ্ৰ প্ৰক্ৰিয়াটোত আটাইতকৈ ‘গতিশীল উপাদান’ৰ ভূমিকা পালন কৰিব (Collected Works, Vol.iii, পৃষ্ঠা ২০২)। ইয়াৰ লগে লগেই অৱশেষত এজনা বিপ্লৱী কমিউনিষ্টৰ ৰূপত মাৰ্ক্সৰ উদয় হল।হ’ল।