সদস্য:Dwijenmahanta/sandbox/অৰ্থনীতি

{{Unreferenced}}

{{cleanup}} অৰ্থনীতি হৈছে সমাজবিজ্ঞানৰ এটা অংশ।

এক অৰ্থনীতিয়ে এখন দেশ অথবা এটা অঞ্চল আগুৰি থাকে; অৰ্থনীতি বা ‌‌‌অৰ্থশাস্ত্ৰ সমাজ বিজ্ঞানৰ এটি শাখা যি উৎপাদন, যোগান, বিনিময়, বিতৰণ আৰু ভোগৰ বিষয়ে আলোচনা কৰে। মানুহৰ জীৱন ধাৰণাৰ বাবে বিভিন্ন সম্পদৰ প্ৰয়োজন। সম্পদ সীমিত কিন্তু অভাৱ অসীম ।এই সীমাহীন অভাৱ পুৰণৰ বাবে মানুহে যি প্ৰচেষ্টা চলাই সেই প্ৰচেষ্টা প্ৰয়োগৰ ক্ষমতা সীমাবদ্ধ।সীমিত সম্পদৰ সুব্যৱহাৰৰ দ্বাৰা সৰ্বোত্বম অভাব পুৰণ অৰ্থনীতিৰ মুল বিষয়।অৰ্থনীতি শব্দটো ইংৰাজী 'Economics' শব্দৰ প্ৰতিশব্দ। প্ৰকৃততে 'Economics' শব্দটো গ্ৰীক শব্দ 'Oikos' অৰ্থাৎ পৰিয়াল আৰু 'Nomos' অৰ্থাৎ পৰিচালনা কৰা শব্দদুটাৰ মিলনৰ পৰা উদ্ভৱ হোৱা 'Oekonomos' বা Economics। যাৰ অৰ্থ ঘৰ এখন পৰিচালনা কৰা।অৰ্থাৎ সীমিত আয়ৰে ঘৰ এখন পৰিচালিত কৰা ধাৰণাটোৰ পৰাই 'অৰ্থনীতি' বা অৰ্থবিজ্ঞানৰ উৎপত্তি।

অৰ্থনীতিৰ সংজ্ঞা

অৰ্থনীতিৰ এটা নিৰ্দিষ্ট সংজ্ঞা দিয়া টান।ভিন্ন অৰ্থবিজ্ঞানিয়ে নিজস্ব দৃষ্টিভঙ্গীৰে নিজস্ব সংজ্ঞা আগবঢ়াইছে। এই সমুহৰ ভিতৰত আডাম স্মিথ(Adam Smith),আলফ্ৰেড মাৰ্ছাল(Alfred Marshall), লিঅ'নেল ৰবিনছ(Lionel Robbins), পল ছেমুৱেলছন(Pol Samuelson) আদিয়ে আগবঢ়োৱা সংজ্ঞা উল্লেখযোগ্য।

1. আডাম স্মিথৰ সংজ্ঞা: স্মিথে 1776 চনত প্ৰকাশিত তেওঁৰ 'An Enquiry into the Nature and Causes of Wealth of Nations' নামৰ কিতাপ খনত অৰ্থনীতিক সম্পদৰ বিজ্ঞান(Science of Wealth) বুলি কৈছে।স্মিথৰ এই সংজ্ঞাক ডেভিড ৰিকাৰ্ডো, জন ষ্টুৱাৰ্ট মিল আদি সংস্থাপিত অৰ্থবিজ্ঞানী সকলে সমৰ্থন কৰে।এই সংজ্ঞাত সম্পদৰ ওপৰত গুৰুত্ব প্ৰদান কৰা বাবে 'সম্পদ ভিত্তিক সংজ্ঞা' বুলিও জনা যায়।
2. আলফ্ৰেড মাৰ্ছালৰ সংজ্ঞা:অৰ্থনীতিবিদ আলফ্ৰেড মাৰ্ছালে ১৮৯০ চনত প্ৰকাশপোৱা তেওঁৰ '’Principles of Economics' নামৰ পুথিত লিখিছে যে,অৰ্থনীতিয়ে মানৱ জাতিৰ জীৱনৰ সাথাৰণ কাৰ্য্য অধ্যয়ন কৰে(---'Economics is the study of mankind in the ordinary business of life, it examines that part of individual and social actions which is most closely connected with the attainment and with the use of the material requisites of well being. Thus it is on the one side a study of wealth and on the other and more important side, a part of the study of man) মানুহৰ কল্যানৰ ওপৰত গুৰুত্ব দিয়া হৈছিল বাবে ,এই সংজ্ঞাক 'কল্যাণ ভিত্তিক সংজ্ঞা' বুলিও কোৱা হয়।
3. লিঅ’’'নেল ৰবিন্‌ছৰ সংজ্ঞা:১৯৩২ চনত প্ৰকাশিত ৰবিনছৰ 'Nature and Significance of Economic Science' নামৰ গ্ৰন্থ খনত পুৰ্বৰ অৰ্থনীতিৰ সংজ্ঞা সমুহক সমালোচনা কৰে আৰু এটা নতুন সংজ্ঞা আগবঢ়ায়।তেওঁৰ মতে 'যি বিজ্ঞানে বিভিন্ন লক্ষ্য (অভাৱ পুৰণৰ) আৰু বিকল্প ব্যৱহাৰ যুক্ত অপ্ৰচুৰ আহিলা সমুহৰ মাজৰ সম্পৰ্কৰূপে মানুহৰ আচৰণ অধ্যয়ন কৰে, সেই বিজ্ঞানেই অৰ্থবিজ্ঞান।
4. পল চেমুৱেলছনৰ সংজ্ঞা:দ্বিতীয় মহাযুদ্ধৰ সময়ৰ পৰা অৰ্থনৈতিক বিকাশে(Economic growth) প্ৰতেক দেশতেই কিছুমান নতুন নতুন সমস্যাৰ সৃষ্টি কৰিলে।তেতিয়াৰ পৰাই অৰ্থনৈতিক বিকাশ, উন্নয়ন, পৰিকল্পনা, দাৰিদ্ৰ আৰু নিবনুৱা সমস্যা আদি বিষয়বোৰ অৰ্থবিজ্ঞানৰ অন্তৰ্ভুক্ত হবলৈ ধৰিলে।নবেল বটা বিজয়ী অধ্যাপক পল চেমুৱেলছনে সেই সময়তে অৰ্থনৈতিক বিকাশৰ ওপৰত গুৰুত্ব দি অৰ্থনীতিৰ সংজ্ঞা আগবঢ়ালে।তেওঁৰ মতে, ' মানুহে ব্যক্তিগত বা সামুহিকভাৱে মুদ্ৰাৰ ব্যৱহাৰ যোগে বা মুদ্ৰাৰ ব্যৱহাৰ নকৰাকৈ বিকল্প ব্যৱহাৰ থকা অপ্ৰচুৰ উৎপাদনক্ষম সম্পদসমুহ কেনেকৈ সময়ভেদে বিভিন্ন পণ্য সামগ্ৰীৰ উৎপাদনত ব্যৱহাৰ কৰিবলৈ স্থিৰ কৰে আৰু উৎপাদিত সামগ্ৰীসমুহ বৰ্তমান আৰু ভৱিষ্যত ভোগত কেনেকৈ বিভিন্ন ব্যক্তি আৰু গোষ্ঠীৰ মাজত বিতৰণ কৰে তাৰেই অধ্যয়ন হ’'ল অৰ্থবিজ্ঞান'

অৰ্থনীতিৰ মুল বিভাগ সমুহ

অৰ্থনৈতিক তত্ত্ব বা সমস্যাবিলাক সাধাৰণতে দুটা পদ্ধতিৰে আলোচনা কৰিব পাৰি।সেইয়া হ’'ল-

1. ব্যষ্টিবাদী অৰ্থনীতি(Micro Economics);
2. সমষ্টিবাদী অৰ্থনীতি(Macro Economics);

ব্যষ্টিবাদী অৰ্থনীতি(Micro Economics)

ইংৰাজীMicro শব্দৰ অৰ্থ অতি ক্ষুদ্ৰ বা ক্ষুদ্ৰগোট।গতিকে ব্যষ্টিবাদী অৰ্থনীতি বুলিলে কোনোদেশৰ জাতীয় অৰ্থনীতিৰ এক অতি ক্ষুদ্ৰ অংশৰ অধ্যয়নক বুজায়।অৰ্থাৎ, ব্যষ্টিবাদী অৰ্থনীতিত কোনো নিদিৰ্ষ্ট ব্যক্তি্য়ে কেনেকৈ সৰ্বাধিক লাভ উপাৰ্জন কৰিলে, কোনো নিৰ্দিষ্ট ব্যৱসায় প্ৰতিষ্ঠানে কেনেকৈ সৰ্বাধিক লাভ অৰ্জন কৰিলে, কোনো নিৰ্দষ্ট পৰিয়ালে কেনেকৈ আয় আৰু ব্যয়ৰ সমতা স্থাপন কৰিলে, ইত্যাদি ব্যষ্টিবাদী অৰ্থনীতিৰ আলোচ্য বিষয়।ই এক নিৰ্দিষ্ট গোটৰহে অধ্যয়ন, সমস্ত জাতীয় অৰ্থনীতিৰ নহয়।ব্যষ্টিবাদী আৰ্থনীতিত সমস্ত জাতীয় অৰ্থনীতিক ক্ষুদ্ৰ ক্ষুদ্ৰ আংশত ভাগ কৰি, প্ৰতিটো ভাগ বিজ্ঞান সন্মত ভাৱে, সুক্ষ্ম বিশ্লেষণ কৰা হয়।

====বজাৰ==== হৈ

সমষ্টিবাদী অৰ্থনীতি(Macro Economics)

সমষ্টিবাদী অৰ্থনীতিত কোনো নিৰ্দিষ্ট গোটৰ পৰিবৰ্তে জাতীয় অৰ্থনীতিৰ আটাইবোৰ গোটকে সমষ্টিভুক্ত কৰি অধ্যয়ন কৰা হয়।ই সমগ্ৰ অৰ্থনীতিৰে এটা অধ্যয়ন।ইয়াৰ পৰিসৰ আৰু বিষয় বস্তু ব্যষ্টিবাদী অৰ্থনীতিতকৈ যথেষ্ট বহল আৰু প্ৰশস্ত।

মুদ্ৰা নিয়ন্ত্ৰন আৰু ফিচকেল নীতি

---

কোনো কোনো আধুনিক অৰ্থবিজ্ঞানীয়ে অৰ্থনীতিক

1. বৰ্ণনাত্মক অৰ্থবিজ্ঞান(Descriptive Economics),
2. তাত্ত্বিক বা বিশ্লেষণাত্মক(Economic Theory or Economic Analysis) আৰু
3. প্ৰায়োগিক অৰ্থনীতি(Applied Economics)এই তিনিটা ভাগত ভগাইছে।

---

অধ্যয়নৰ সুবিধাৰ বাবে অৰ্থনীতি বা অৰ্থবিজ্ঞানক সাধাৰণতে পাঁচটা ভাগত ভগোৱা হয়:

1. উৎপাদন
2. ভোগ
3. বিনিময়
4. বিতৰণ
5. ৰাজস্ব বিজ্ঞান বা চৰকাৰী বিত্তবিজ্ঞান

অৰ্থবিজ্ঞানৰ এনে বিভাজনে বিষয়টো অধ্যয়ন সহজ কৰি তোলে।কিন্তু এনেধৰণৰ ভাগ মাত্ৰ আলোচনাৰ সুবিধাৰ বাবেহে কৰা হয়।এই ভাগ এশ শতাংশ স্থিৰ নহয়।প্ৰকৃততে আতাইকেইটা বিভাগ পৰস্পৰে পৰস্পৰৰ লগত সম্পৰ্ক থকা।

এডাম স্মীথ,The Wealth of Nations গ্ৰন্থেৰ লেখক (1776)

অৰ্থনীতিৰ অন্যান্য ক্ষেত্ৰ, পাৰ্থক্য আৰু শ্ৰেণীবিভাগ

ব্যষ্টিবাদী অৰ্থনীতিৰ উন্নয়নৰ বাবে বৰ্তমান 'আচৰণ ভিত্তিক অৰ্থনীতি' আৰু 'পৰীক্ষামূলক অৰ্থনীতি' নামেৰে দুটা শাখা অন্তৰ্ভুক্ত কৰা হৈছে।ইয়াৰ বাহিৰেও সমাজ বিজ্ঞানৰ অন্যান্য শাখা সমূহকো অন্তৰ্ভুক্ত কৰা হৈছে।উদাহৰণ স্বৰূপে, অৰ্থনৈতিক ভূগোল, অৰ্থনৈতিক ইতিহাস, সাধাৰণ পচন্দ, সাংস্কৃতিক অৰ্থনীতি আৰু প্ৰতিস্থানিক অৰ্থনীতি। অৰ্থনীতিক নীতিবাচক আৰু আচৰণবাচক এই দুই ভাগতো ভগোৱা হয়।নীতিবাচক অৰ্থনীতিয়ে অৰ্থনৈতিক আচৰণ বাখ্যা কৰে আৰু নীতিবাচক অৰ্থনীতিয়ে পচন্দ আৰু মূল্য নিৰ্ধাৰণ আদি বিষয়ক প্ৰাধান্য দিয়ে।'Journal of Economic Literature' ত প্ৰকাশিত 'JEL classification codes' প্ৰবন্ধত অৰ্থনীতিৰ শ্ৰেণীবিভাগ আৰু প্ৰবন্ধ ভিত্তিক অনুসন্ধান সম্পৰ্কে আলোচনা কৰা হৈছে আৰু 'The New Palgrave: A Dictionary of Economics' গ্ৰন্থত অৰ্থনীতিৰ বিভিন্ন শ্ৰেণীবিভাগ আৰু উপশ্ৰেণীবিভাগ যে বিদ্যমান সেই কথা উল্লেখ কৰা হৈছে।

জাতীয় পৰিমাপ

জাতীয় পৰিমাপ গুলো হচ্ছে একটি জাতিৰ অৰ্থনৈতিক কৰ্মকান্ড সমুহেৰ সংক্ষেপে প্ৰকাশিত কৰাৰ পদ্ধতি। জাতীয় পৰিমাপ হচ্ছে দ্বৈত গননা পদ্ধতি যাতে কিছু তথ্যেৰ সুনিৰ্দিষ্ট পৰিমাণ উল্লেখ থাকে। এগুলো জাতীয় আয় ও দ্ৰব্য পৰিমাপ (NIPA)কে অন্তৰ্ভুক্ত কৰে, যা এক বছৰ বা বছৰেৰ একটি অংশে উৎপাদিত দ্ৰব্য এবং আয়কে অৰ্থ আকাৰে পৰিমাপ কৰে। নিপা(NIPA) একটি অৰ্থনীতিৰ গতিপথেৰ বিভিন্ন তথ্য সংগ্ৰহ কৰে থাকে এবং বানিজ্য চক্ৰ বা দীৰ্ঘ সময় ধৰে তা পৰিমাপ কৰে। দ্ৰব্যমুল্যেৰ তথ্য সমুহ সাধাৰণ ও প্ৰকৃত পৰিমাপেৰ মধ্যে পাৰ্থক্য কৰতে পাৰে, যা অতিৰিক্ত সময়েৰ মূল্যস্তৰ পৰিবৰ্তনেৰ জন্য মোট অৰ্থেৰ পৰিমাণ সঠিকভাবে পৰিমাপ কৰতে পাৰে। এই জাতীয় পৰিমাপগুলো বিনিয়োগ মজুত, জাতীয় সম্পদ এবং আন্তৰ্জাতিক মুলধন প্ৰবাহেৰ হিসাবকেও অন্তৰ্ভুক্ত কৰে থাকে।

^{অৰ্থনীতিৰ পৰিধি}

কৃষি অৰ্থনীতি

_{মূল নিবন্ধঃ কৃষি অৰ্থনীতি}

কৃষি অৰ্থনীতি হচ্ছে অৰ্থনীতিৰ একটি সৰ্বপ্ৰাচীন এবং সুপ্ৰতিষ্ঠিত শাখা। ইহা কৃষিক্ষেত্ৰে প্ৰভাব বিস্তাৰকাৰী অৰ্থনৈতিক শক্তিসমুহ এবং অৰ্থনীতিৰ বাকী অংশে প্ৰভাব বিস্তাৰকাৰী কৃষি ক্ষেত্ৰ সমুহকে নিয়ে আলোচনা কৰে। ইহা হচ্ছে অৰ্থনীতিৰ একটি গুৰুত্ত্বপূৰ্ন অংশ যা, জটিল বিশ্বেৰ প্ৰকৃত অবস্থাৰ নিৰীখে ব্যাষ্টিক অৰ্থনীতিৰ তত্ত্ব প্ৰয়োগে প্ৰয়োজনীয়তা তুলে ধৰে এবং অনেক সাধাৰণ আবেদনকে খুব বেশী গুৰুত্ত্ব দেয়; ঝুঁকি ও অনিশ্চয়তা, গৃহস্তালী আচৰণ এবং সম্পদেৰ অধিকাৰ ও প্ৰাপ্যতাৰ মধ্যে সম্পৰ্ক। সম্প্ৰতি এৰ পদ্ধতিতে আন্তৰ্জাতিক দ্ৰব্য বানিজ্য এবং পৰিবেশ নীতি অন্তৰ্ভুক্তি হয়েছে।

উন্নয়ন ও প্ৰবৃদ্ধি অৰ্থনীতি

_{মূল নিবন্ধঃ অৰ্থনৈতিক প্ৰবৃদ্ধি ও উন্নয়ন অৰ্থনীতি}

গত ২০০০ বছৰেৰ বিশ্বেৰ মাথাপিছু জিডিপি হাৰেৰ চিত্ৰ।.

প্ৰবৃদ্ধি অৰ্থনীতি অৰ্থনৈতিক প্ৰবৃদ্ধিৰ উপাদানগুলোকে নিয়ে আলোচনা কৰে। অৰ্থনৈতিক প্ৰবৃদ্ধি হচ্ছে একটি দীৰ্ঘ কালীন সময়ে একটি দেশেৰ মাথাপিছু উৎপাদন বৃদ্ধিৰ পৰিমাণ। বিভিন্ন দেশেৰ মাথাপিছু উৎপাদনেৰ মধ্যে পাৰ্থক্য দেখানোৰ জন্য এক ধৰনেৰ একক ব্যাবহাৰ কৰা হয়। বেশীৰ ভাগ উপাদানই বিনিয়োগ, জনসংখ্যা বৃদ্ধি ও প্ৰযুক্তিগত পৰিবৰ্তনেৰ হাৰকে অন্তৰ্ভুক্ত কৰে। এই উপাদানগুলো তত্ত্বীয় ও ব্যাবহাৰিক ভাবে(নিওক্লাসিক্যাল প্ৰবৃদ্ধি মডেল অনুসাৰে) এবং প্ৰবৃদ্ধি পৰিমাপে প্ৰতিনিধিত্ত্ব কৰে থাকে। নিৰ্দিষ্ট কিছু স্তৰে,উন্নয়ন অৰ্থনীতি স্বল্প আয়েৰ দেশসমুহ সংশ্লিষ্ট উন্নয়ন প্ৰক্ৰিয়ায় কাঠামোগত পৰিবৰ্তন, দাৰিদ্ৰতা এবং অৰ্থনৈতিক প্ৰগতিকে সামনে ৰেখে অৰ্থনৈতিক হাতিয়াৰ সমুহকে বিশ্লেষন কৰে। উন্নয়ন অৰ্থনীতি কৰ্পোৰেট বিহীন সামাজিক ও ৰাজনৈতিক উপাদান সমুহকে কাজে লাগায়।

অৰ্থনৈতিক প্ৰক্ৰিয়া

_{মূল নিবন্ধঃ অৰ্থনৈতিক প্ৰক্ৰিয়া}

অৰ্থনৈতিক প্ৰক্ৰিয়া হচ্ছে অৰ্থনীতিৰ শাখা যা সামাজিক মালিকানা, পৰিচালনা এবং অৰ্থনৈতিক সম্পদ বন্টনে পদ্ধতি ও প্ৰতিষ্ঠান নিয়ে আলোচনা কৰে। সমাজেৰ একটি অৰ্থনৈতিক প্ৰক্ৰিয়া হচ্ছে বিশ্লেষনেৰ একক। আধুনিক পদ্ধতিতে সংগঠনকে সমাজতান্ত্ৰিক ব্যাবস্থা ও পুঁজিবাদ ব্যাবস্থা ভাগে ভাগ কৰা হয়, যাহাতে বেশীৰ ভাগ উৎপাদন হয়ে থাকে যথাক্ৰমে ৰাষ্ট্ৰীয় মালিকানায় ও বেসৰকাৰী এন্টাৰপ্ৰাইজেৰ মাধ্যমে। উভয় ব্যাবস্থা প্ৰচলিত থাকলে তাকে মিশ্ৰ অৰ্থনীতি বলা হয়। একটি সাধাৰণ উপাদান অৰ্থনৈতিক ও ৰাজনৈতিক শক্তিসমুহকে সংমিশ্ৰন কৰে, যাকে ৰাজনৈতিক অৰ্থনীতি বলা হয়। তুলনামূলক অৰ্থনৈতিক প্ৰক্ৰিয়া বিভিন্ন অৰ্থনীতি বা প্ৰক্ৰিয়াৰ মধ্যে সম্পৰ্কযুক্ত শক্তি ও আচৰণ নিয়ে আলোচনা কৰে।

অৰ্থব্যবস্থাবিষয়ক অৰ্থনীতি

_{মূল নিবন্ধঃ অৰ্থব্যবস্থাবিষয়ক অৰ্থনীতি}

অৰ্থব্যবস্থাবিষয়ক অৰ্থনীতি আৰ্থিক কৰ্মকান্ড পৰিচালনা এবং ঝুঁকিপূৰ্ণ পৰিবেশে আৰ্থিক সম্পদ বন্টন কিভাবে কৰা যায় তা নিয়ে আলোচনা কৰে। তাই অৰ্থব্যবস্থাবিষয়ক অৰ্থনীতি অৰ্থ বাজাৰ, আৰ্থিক সৰঞ্জামসমূহ ও কোম্পানীসমুহেৰ আৰ্থিক কাঠামো সন্বন্ধে আলোকপাত কৰে।

ক্ৰীড়া তত্ত্ব

_{মূল নিবন্ধঃ ক্ৰীড়া তত্ত্ব}

ক্ৰীড়া তত্ত্ব ফলিত গণিতেৰ একটি শাখা যা উপাদান সমুহেৰ মধ্যে কৌশলগত প্ৰতিক্ৰিয়া নিয়ে বিশ্লেষন কৰে। কৌশলগত ক্ৰীড়ায় খেলোয়াৰ প্ৰতিপক্ষেৰ আৰোপিত কৌশলসমুহেৰ মধ্যে যেটি তাৰ সুবিধা সৰ্বোচ্চকৰন কৰবে সেটি গ্ৰহণ কৰবে। ইহা সামাজিক অবস্থাৰ প্ৰেক্ষিতে সিদ্ধান্তগ্ৰহনকাৰী তাৰ প্ৰতিপক্ষেৰ সহিত ক্ৰীড়াক্ষেত্ৰে সিদ্ধান্ত গ্ৰহনে প্ৰচলিত নিয়ম ব্যাখ্যা কৰে থাকে। ক্ৰীড়া তত্ত্ব বাজাৰ বিশ্লেষনেৰ জন্য সৰ্বোচ্চকৰন আচৰণ উন্নয়নেৰ ধাৰণা দেয় যেমন চাহিদা ও যোগান মডেল। ১৯৪৪ সালে জন ভন নিউম্যান ও অস্কাৰ মৰগেন্সটেৰন এৰ 'Theory of Games and Economic Behavior' এৰ মাধ্যমে 'ক্ৰীড়া তত্ত্ব' এৰ সুত্ৰপাত হয়। অৰ্থনীতি ছাড়াও পাৰমানবিক কৌশল, দৰ্শন, ৰাষ্ট্ৰবিজ্ঞান ইত্যাদি ক্ষেত্ৰে ক্ৰীড়া তত্ত্বেৰ প্ৰয়োগ কৰা হয়।

শিল্প সংস্থা

_{মূল নিবন্ধঃ শিল্প সংস্থা}

শিল্প সংস্থা ফাৰ্মসমুহেৰ কৌশলগত আচৰণ, বাজাৰ কাঠামো এবং তাদেৰ প্ৰতিক্ৰিয়া নিয়ে আলোচনা কৰে। সাধাৰণ বাজাৰ কাঠামোসমুহ হচ্ছে পূৰ্ন প্ৰতিযোগিতা বাজাৰ, একচেটিয়া প্ৰতিযোগিতা, অলিগোপলিৰ বিভিন্ন ধৰন এবং একচেটিয়া বাজাৰ।

তথ্য অৰ্থনীতি

_{মূল নিবন্ধঃ তথ্য অৰ্থনীতি}

তথ্য অৰ্থনীতি অৰ্থনৈতিক সিদ্ধান্ত গ্ৰহনে তথ্যেৰ উপস্থিতি বা অনুপস্থিতি কিভাবে প্ৰভাবিত কৰে তা বিশ্লেষন কৰে। তথ্য অসংগতি ধাৰনাটি এক্ষেত্ৰে গুৰুত্ত্বপূৰ্ন যখন এক পক্ষেৰ অন্য পক্ষেৰ তুলনায় বেশী বা নিৰ্ভৰযোগ্য তথ্য থাকে। তথ্য অসংগতি নৈতিক অবক্ষয়, বিৰুপ নিৰ্বাচনেৰ মত সমস্যাকে বাড়িয়ে তোলে, যা চুক্তি মতবাদে বিশ্লেষন কৰা হয়। তথ্য অৰ্থনীতি অৰ্থব্যাবস্থা, বীমা, চুক্তি মতবাদ এবং ঝুঁকি ও অনিশ্চয়তায় সিদ্ধান্ত গ্ৰহণ ইত্যাদি বিষয়েৰ সাথে সম্পৰ্কযুক্ত।

আন্তৰ্জাতিক অৰ্থনীতি

_{মূল নিবন্ধঃ আন্তৰ্জাতিক বানিজ্য ও আন্তৰ্জাতিক অৰ্থব্যাবস্থা}

আন্তঅৰ্জাতিক বানিজ্য আন্তৰ্জাতিক সীমান্ত সমূহেৰ মধ্যে দ্ৰব্য ও সেবা প্ৰবাহ নিৰ্নয় নিয়ে বিশ্লেষন কৰে। আন্তৰ্জাতিক অৰ্থব্যাবস্থা সামষ্টিক অৰ্থনীতিৰ একটি অংশ যা আন্তৰ্জাতিক সীমান্ত সমূহেৰ মধ্যে মূলধন প্ৰবাহ ও এক্সচেঞ্জ ৰেটেৰ উপৰ ইহা কি প্ৰভাব ফেলে তা নিয়ে আলোচনা কৰে। বিভিন্ন দেশেৰ মধ্যে দ্ৰব্য, সেবা ও মূলধনেৰ বানিজ্য বৃদ্ধিৰ অন্যতম কাৰণ হচ্ছে প্ৰতিযোগিতামূলক বিশ্বায়ন।

শ্ৰম অৰ্থনীতি

_{মূল নিবন্ধঃ শ্ৰম অৰ্থনীতি}

শ্ৰম অৰ্থনীতি শ্ৰম বাজাৰ কাৰ্যক্ৰম ও শ্ৰম প্ৰবাহ পৰ্যবেক্ষণ কৰে। শ্ৰমিক ও মালিকেৰ পাৰস্পৰিক প্ৰতিক্ৰিয়াৰ মাধ্যমে শ্ৰম বাজাৰ কাৰ্যক্ৰম পৰিচালিত হয়ে থাকে। শ্ৰম অৰ্থনীতি শ্ৰম সেবা প্ৰদানকাৰী (শ্ৰমিক), যে ব্যাক্তিৰ শ্ৰমেৰ চাহিদা ৰয়েছে (মালিক), মজুৰী নিৰ্ধাৰণেৰ প্ৰক্ৰিয়া পৰ্যবেক্ষণ, কৰ্মৰত ও বেকাৰ শ্ৰমিক এবং বেকাৰ সমস্যা সমাধান নিয়ে পৰ্যালোচনা কৰে।

কল্যান অৰ্থনীতি

_{মূল প্ৰবন্ধঃ কল্যাণ অৰ্থনীতি}

কল্যাণ অৰ্থনীতি হচ্ছে অৰ্থনীতিৰ একটি শাখা যা ব্যাষ্টিক অৰ্থনীতিতে একটি অৰ্থনীতিৰ বণ্টনকৃত দক্ষতা নিৰ্ধাৰণ ও ইহা সংশ্লিষ্ট আয় বন্টন নিয়ে আলোচনা কৰে। ইহা ব্যক্তি ও সমাজেৰ অৰ্থনৈতিক কৰ্মকাণ্ড পৰীক্ষাৰ মাধ্যমে সামাজিক কল্যাণ পৰিমাপেৰ চেষ্টা কৰে।

পৰিবেশ অৰ্থনীতি

_{মূল নিবন্ধঃ অৰ্থনৈতিক প্ৰক্ৰিয়াঃ পৰিবেশ অৰ্থনীতি}

পৰিবেশ অৰ্থনীতি পৰিবেশ দূষন, উৎসাহ প্ৰদান বা পৰিবেশ ৰক্ষাৰ জন্য সচেতনতা নিয়ে আলোচনা কৰে। বাস্তবিক পক্ষে উৎপাদন বা ভোগেৰ উপৰ খাৰাপ প্ৰভাব যেমন বায়ু দূষন বাজাৰ ব্যাবস্থাকে ব্যৰ্থ কৰে দিতে পাৰে। পৰিবেশ অৰ্থনীতি মূলতঃ সৰকাৰী নীতি এইসব ব্যাৰ্থতাকে কিভাবে সমাধান কৰবে তা নিয়ে আলোচনা কৰে। সৰকাৰী নীতি কিছু নিয়মকে প্ৰতিফলিত কৰে যা ব্যায়-মূনাফা বিশ্লেষন নামে পৰিচিত বা বাজাৰ এসব সমাধান কৰে বিভিন্ন ফি পুনঃনিৰ্ধাৰণেৰ মাধ্যমে বা সম্পদেৰ অধিকাৰেৰ সংজ্ঞা পৰিবৰ্তনেৰ মাধ্যমে।

আইন ও অৰ্থনীতি

_{মূল নিবন্ধঃ আইন ও অৰ্থনীতি}

আইন ও অৰ্থনীতি অথবা আইনেৰ অৰ্থনৈতিক বিশ্লেষন হচ্ছে প্ৰকৃত তত্ত্বেৰ প্ৰতিফলন যা আইনে অৰ্থনৈতিক পদ্ধতিকে প্ৰয়োগ কৰে। ইহা প্ৰকৃত আইনেৰ প্ৰভাব ব্যাখ্যাৰ অৰ্থনৈতিক ধাৰনা, কোন আইন প্ৰয়োগেৰ অৰ্থনৈতিক গুৰুত্ব ও কোনটি প্ৰয়োগে কি প্ৰভাব ফেলে এইসব বিষয়কে অন্তৰ্ভুক্ত কৰে। ১৯৬১ সালে ৰোনাল্ড কজ এৰ একটি নিবন্ধে পৰামৰ্শ দেয়া হয় যে, সম্পত্তিৰ অধিকাৰ সংঙ্গায়িত কৰা যায় বাহ্যিকতাৰ সমস্যা দিয়ে।

ব্যবস্থাপনা অৰ্থনীতি

_{মূল নিবন্ধঃ ব্যবস্থাপনা অৰ্থনীতি}

ব্যবস্থাপনা অৰ্থনীতি সামষ্টিক অৰ্থনীতি বিশ্লেষণে বিশেষ কৰে ব্যবসায়ী ফাৰ্মসমূহ ও ব্যবস্থাপনা বিভাগেৰ সিদ্ধান্ত গ্ৰহণেৰ ক্ষেত্ৰে প্ৰয়োগ কৰা হয়। ইহা পৰিমাণগত পদ্ধতি যেমন গবেষণা কাৰ্যক্ৰম ও প্ৰোগ্ৰামিং এবং পৰিসংখ্যানিক পদ্ধতি যেমন সংশ্লেষাংক বিশ্লেষণ কোন ঝুঁকি ছাড়াই ও সঠিক প্ৰক্ৰিয়ায় তুলে ধৰতে পাৰে। একটি ভাল ধাৰণা ব্যবসায়িক সিদ্ধান্ত সফলেৰ সাথে সাথে উৎপাদন খৰচ সৰ্বনিম্নকৰণ, মূনাফা সৰ্বোচ্চকৰণ, ফাৰ্মেৰ উদ্দেশ্য এবং প্ৰযুক্তি ও বাজাৰ পৰিস্থিতিৰ প্ৰেক্ষিতে উৎপাদন পদ্ধতি নিৰ্ধাৰণ কৰতে সাহায্য কৰে।

সৰকাৰী অৰ্থব্যাবস্থা

_{মূল নিবন্ধঃ সৰকাৰী অৰ্থব্যাবস্থা}

সৰকাৰী অৰ্থব্যাবস্থা অৰ্থনীতিৰ একটি শাখা যা সৰকাৰী বিভিন্ন খাতেৰ ৰাজস্ব ও উন্নয়ন বাজেট নিয়ে আলোচনা কৰে। এই বিষয়টি কৰদাতা নিৰ্ধাৰণ, সৰকাৰী বিভিন্ন কৰ্মসূচীৰ ব্য্য-মূনাফা বিশ্লেষন, বিভিন্ন প্ৰকাৰ ব্যয় ও কৰেৰ অৰ্থনৈতিক দক্ষতা ও আয় বন্টন এবং ৰাজস্ব নীতি নিয়ে আলোচনা কৰে। ইহা ছাড়াও সৰকাৰী পছন্দ তত্ত্ব, সৰকাৰী ক্ষেত্ৰসমূহে ব্যাষ্টিক অৰ্থনীতিৰ আচৰণ এবং ভোটাৰ, ৰাজনীতিবিদ ও আমলাদেৰ পাৰস্পৰিক সম্পৰ্ক নিয়ে আলোচনা কৰে।

^{চাহিদা ও যোগান}

_{মূল প্ৰবন্ধঃ চাহিদা ও যোগান}

চাহিদা বিধি

চাহিদা বিধি

চাহিদা ও যোগান তত্ত্ব একটি কাঠামোগত যা দ্ৰব্যেৰ দাম ও পৰিমাণ নিয়ে আলোচনা কৰে এবং বাজাৰ অৰ্থনীতিতে এৰ প্ৰতিক্ৰিয়া নিয়ে আলোচনা কৰে। সামষ্টিক অৰ্থনীতি তত্ত্বসমূহে একটি প্ৰতিযোগিতামুলক বাজাৰে দ্ৰব্যেৰ দাম ও পৰিমাণ নিৰ্ণয়ে ইহা ব্যবহাৰ কৰা হয়ে থাকে। ইহা একটি বাজাৰ গঠনে অন্য বাজাৰেৰ কাঠামো ও তত্ত্বগত আচৰণেৰ উপৰ নিৰ্ভৰ কৰে স্তম্ভেৰ মত কাজ কৰে।

একটি দ্ৰব্যেৰ বিদ্যমান বাজাৰে দ্ৰব্যেৰ পৰিমাণ নিৰ্ভৰ কৰে তাৰ চাহিদাৰ উপৰ যেখানে সকল ক্ৰেতা দ্ৰব্যটিৰ প্ৰতিটি একক মূল্যে ক্ৰয়েৰ জন্য প্ৰস্তুত থাকে। চাহিদা মূলতঃ একটি টেবিল বা একটি চিত্ৰেৰ প্ৰতিফলন যা দ্ৰব্যেৰ দাম ও পৰিমাণেৰ সাথে সম্পৰ্কযুক্ত (চিত্ৰটি লক্ষ কৰুন)। চাহিদা তত্ত্ব আলোচনা কৰে যে, ভোক্তা বিদ্যমান আয়, দাম, পছন্দ ইত্যাদিতে যৌক্তিকভাবে প্ৰতিটি দ্ৰব্যেৰ বিভিন্ন পৰিমাণ পছন্দ কৰবে। এক্ষেত্ৰে 'উপযোগ সৰ্বোচ্চকৰণ প্ৰতিবন্ধক' শব্দটি ব্যবহৃত হয় (চাহিদাৰ জন্য আয় একটি প্ৰতিবন্ধক)। এখানে 'উপযোগ' প্ৰতিটি ভোক্তাৰ পছন্দেৰ সাথে সম্পৰ্কযুক্ত। উপযোগ এবং আয় অনুসিদ্ধান্তমূলক বৈশিষ্ট্যেৰ মডেলে দ্ৰব্যেৰ দামেৰ পৰিবৰ্তনে চাহিদাৰ পৰিবৰ্তন নিৰ্ণয়ে ব্যবহাৰ কৰা হয়। চাহিদা তত্ত্বে বলা হয় যে, একটি বিদ্যমান বাজাৰে সাধাৰণত দাম ও চাহিদা বিপৰীত সম্পৰ্কযুক্ত। অন্যভাবে বলা যায় যে, দ্ৰব্যেৰ দাম বৃদ্ধি পেলে কম ভোক্তাৰ ক্ৰয় ক্ষমতা ও ক্ৰয়েৰ ইচ্ছা থাকবে (অন্যান্য সব কিছু অপৰিবৰ্তিত থেকে)। দ্ৰব্যেৰ দাম বৃদ্ধি পেলে ক্ৰেতাৰ ক্ৰয় ক্ষমতা হ্ৰাস পায় (আয় প্ৰভাব) এবং ভোক্তা কম মূল্যেৰ পৰিবৰ্তিত দ্ৰব্যেৰ দিকে ঝুঁকবে (পৰিবৰ্তক প্ৰভাব)। অন্যান্য উপাদানও চাহিদাৰ উপৰ প্ৰভাব ফেলে; উদাহৰণস্বৰূপ বলা যায় যে, আয় বৃদ্ধি পেলে চাহিদা ৰেখা মূলবিন্দু থেকে দূৰে সৰবে।

যোগান হচ্ছে দ্ৰব্যেৰ দাম ও ঐ দামে বিক্ৰেতাৰ কাছে থাকা দ্ৰব্যেৰ পৰিমাণেৰ মধ্যে সম্পৰ্ক। যোগান মূলতঃ একটি টেবিল বা একটি চিত্ৰেৰ প্ৰতিফলন যা দ্ৰব্যেৰ দাম ও সৰবৰাহকৃত পৰিমাণেৰ সাথে সম্পৰ্কযুক্ত । উৎপাদক মূনাফা সৰ্বোচ্চকৰণ অনুসিদ্ধান্ত গ্ৰহণ কৰে,যাৰ অৰ্থ উৎপাদক সেই পৰিমাণ দ্ৰব্য উৎপাদন কৰবে যা তাৰ মূনাফা সৰ্বোচ্চ কৰবে। যোগান মূলতঃ দাম ও সৰবৰাহকৃত দ্ৰব্যেৰ পৰিমাণেৰ অনুপাত (অন্যান্য সব কিছু অপৰিবৰ্তিত থেকে)। অন্যভাবে বলা যায় যে, দ্ৰব্যটিৰ সৰ্বোচ্চ দামে বিক্ৰয় কৰা যাবে, বেশীৰ ভাগ উৎপাদক সেই পৰিমাণ দ্ৰব্য সৰবৰাহ কৰে। দাম বৃদ্ধি দ্ৰব্যেৰ মূনাফা বাড়িয়ে উৎপাদন বৃদ্ধি কৰবে। ভাৰসাম্যেৰ কম দামে দ্ৰব্যেৰ চাহিদাৰ তুলনায় সৰবৰাহেৰ পৰিমাণ কম থাকবে। ইহা দাম বৃদ্ধি কৰবে। ভাৰসাম্যেৰ বেশী দামে দ্ৰব্যেৰ চাহিদাৰ তুলনায় দ্ৰব্যেৰ সৰবৰাহেৰ পৰিমাণ বেশী থাকবে। ইহা দাম কমাবে। চাহিদা ও যোগান মডেলে চাহিদা ও যোগান ৰেখায় নিৰ্ধাৰিত হয়, দাম ও পৰিমাণ স্থিৰ হবে একটি দামে যেখানে দ্ৰব্যেৰ চাহিদা ও যোগান সমান হবে। ইহা চিত্ৰে দুটি ৰেখাৰ পৰস্পৰ ছেদ বিন্দু, যাকে বাজাৰ ভাৰসাম্য বলা হয়।

একটি দ্ৰব্যেৰ বিদ্যমান পৰিমাণ চাহিদা ৰেখায় দাম বিন্দুতে দাম নিৰ্দেশিত হবে বা দ্ৰব্যেৰ সেই পৰিমাণে ভোক্তাৰ প্ৰান্তিক উপযোগ নিৰ্দেশিত হবে। ইহা দ্ৰব্যটিৰ উল্লিখিত পৰিমাণে কি পৰিমাণ খৰচ কৰতে প্ৰস্তুত আছে তা পৰিমাপ কৰে। যোগান ৰেখায় দাম বিন্দু প্ৰান্তিক খৰচ নিৰ্ণয় কৰে অৰ্থাৎ সেই পৰিমাণ দ্ৰব্য উৎপাদনে উৎপাদকেৰ মোট ব্যয় বৃদ্ধি নিৰ্ণয় কৰে। চাহিদা ও যোগান ভাৰসাম্য দাম নিৰ্ধাৰণ কৰে। একটি পূৰ্ণ প্ৰতিযোগিতামূলক বাজাৰে চাহিদা ও যোগান ভাৰসাম্য অবস্থায় উৎপাদন খৰচ ও দাম সমান কৰে।

চাহিদা ও যোগান উৎপাদনেৰ উপাদানেৰ মধ্যে আয়েৰ বন্টন তত্ত্বে ব্যবহাৰ কৰা হয়, যেখানে বাজাৰ উপাদানেৰ মাধ্যমে শ্ৰম ও বিনিয়োগকে অন্তৰ্ভূক্ত কৰা হয়। শ্ৰম বাজাৰেৰ উদাহৰণস্বৰূপ বলা যায় যে, নিয়োগকৃত শ্ৰমিকেৰ পৰিমাণ ও শ্ৰমেৰ দাম শ্ৰমেৰ চাহিদা (উৎপাদকেৰ ক্ষেত্ৰে) এবং শ্ৰমেৰ সৰবৰাহ (শ্ৰমিকেৰ ক্ষেত্ৰে) নিৰ্ধাৰণ কৰবে।

চাহিদা ও যোগান পূৰ্ণ প্ৰতিযোগিতামূলক বাজাৰেৰ আচৰণ ব্যাখ্যা কৰে, কিন্তু বিভিন্ন প্ৰকাৰ বাজাৰেৰ কাৰ্যক্ৰম বৃদ্ধিৰ জন্য ইহাৰ প্ৰয়োজনীয়তা আদৰ্শ হিসেবে কাজ কৰে। চাহিদা ও যোগান বাজাৰ অৰ্থনীতিতে সামষ্টিক অৰ্থনীতিৰ চলকসমূহ ব্যাখ্যাও কৰে, যেমন দ্ৰব্যেৰ মোট পৰিমাণ ও সাধাৰণ মূল্যস্তৰ।

মূল্য ও পৰিমাণ

_{মূল প্ৰবন্ধঃ মূল্য ও পৰিমাণ}

চাহিদা ও যোগান বিশ্লেষনে দাম (দ্ৰব্য বিনিময়েৰ হাৰ) উৎপাদন ও ভোগেৰ মধ্যে সমন্বয় সাধন কৰে। দাম ও পৰিমাণকে বাজাৰ ব্যবস্থা উন্নয়নেৰ জন্য সবচাইতে বেশী প্ৰতক্ষ পৰ্যবেক্ষণ চলক হিসেবে ব্যবহাৰ কৰা হয়। যোগান, চাহিদা ও বাজাৰ ভাওসাম্য তত্ত্বভাবে দাম ও দ্ৰব্যেৰ পৰিমাণেৰ সহিত সম্পৰ্কযুক্ত। কিন্তু দাম ও চাহিদা পৰিবৰ্তনেৰ পৰিমাপে উপাদানেৰ প্ৰভাব নিৰ্নয় কৰা হয় -- তাদেৰ মাধ্যমে, দাম ও পৰিমাণ—ফলিত ব্যষ্টিক অৰ্থনীতি ও সামষ্টিক অৰ্থনীতিতে আদৰ্শ চলক হিসেবে ব্যবহাৰ কৰা হয়। অৰ্থনৈতিক তত্ত্বসমুহ বিদ্যমান পৰিমাণে দাম কি হবে তা নিৰ্ধাৰণ কৰে। বাস্তবিকপক্ষে, দাম ও পৰিমাণেৰ পৰিবৰ্তনেৰ ফলে যোগান ও চাহিদা কতটুকু পৰিবৰ্তন হবে তা নিৰ্নয় কৰাৰ চেষ্টা কৰা হয়।

চাহিদা ও যোগান তত্ত্ব ভাৰসাম্য নিৰ্নয় কৰে কিন্তু চাহিদা ও যোগানেৰ পৰিবৰ্তনে ভাৰসাম্য কি গতিতে পৰিবৰ্তিত হয়ে তা নিৰ্ধাৰিত হবে তা পাৰেনা। অনেক ক্ষেত্ৰে, 'দামেৰ স্থিৰতা' এৰ বিভিন্ন কাঠামো দামেৰ চাইতে চাহিদা ও যোগানেৰ পৰিবৰ্তনে স্বল্পকালে দ্ৰব্যেৰ পৰিমাণ নিৰ্ধাৰণে অগ্ৰনী ভুমিকা পালন কৰে। ইহা সামষ্টিক অৰ্থনীতিতে বানিজ্য চক্ৰ বিশ্লেষনে অন্তৰ্ভুক্ত কৰা হয়। দাম স্থিৰতাৰ প্ৰভাব সমাধানে কখনও কখনও বিশ্লেষন কৰা হয় এবং দীৰ্ঘমেয়াদী ভাৰসাম্যেৰ অনূসিদ্ধান্ত ইহা প্ৰতিবন্ধকতা হিসাবে ধৰা হয়। উদাহৰন হিসেবে বলা যায় যে,একটি বাজাৰেৰ দাম স্থিৰতা শ্ৰম বাজাৰেৰ শ্ৰম হাৰকে অন্তৰ্ভূক্ত কৰে এবং পূৰ্নপ্ৰতিযোগিতা মূলক বাজাৰ থেকে ঐ বাজাৰে সৰবৰাহ কৰে।

অৰ্থনীতিৰ অন্যান্য ক্ষেত্ৰে সকল সামাজিক ব্যয় ও মুনাফা গননা কৰাৰ জন্য বাজাৰ বিশ্লেষন কৰা হয়। কখনও কখনও বাহ্যিকতা শব্দটি উৎপাদন ও ভোগ হতে সামাজিক ব্যয় ও মুনাফা সৃষ্টিৰ ক্ষেত্ৰে ব্যবহৃত হয় যা বাজাৰ মূল্য থেকে প্ৰতিফলিত হয়। উদাহৰন হিসেবে বলা যায় যে, বায়ু দূষন ঋনাত্বক বাহ্যিকতা সৃষ্টি কৰে এবং শিক্ষা ধনাত্বক বাহ্যিকতা সৃষ্টি কৰে। দ্ৰব্য বিক্ৰিয়ে সৰকাৰী কৰ এবং অন্যান্য প্ৰতিবন্ধক সমূহ ঋনাত্বক বাহ্যিকতা এবং ভূৰ্তকি ও অন্যান্য সূবিধা সমুহ দ্ৰব্য ক্ৰয়েৰ ক্ষেত্ৰে ধনাত্বক বাহ্যিকতা সৃষ্টি কৰে সঠিক দাম নিৰ্ধাৰণেৰ চেষ্টা কৰা হয়।

প্ৰান্তিকতা

_{মূল প্ৰবন্ধঃ প্ৰান্তিকতা}

প্ৰান্তিক অৰ্থনৈতিক তত্ত্বে আয় ও সম্পদকে প্ৰতিবন্ধক বিষয় ধৰে ভোক্তা অধিক পছন্দ অবস্থানে পৌঁছতে চেষ্টা কৰে, তা নিয়ে বিশ্লেষন কৰা হয়। ইহা উৎপাদক তাদেৰ নিজস্ব প্ৰতিবন্ধক ( ভালো পন্যেৰ চাহিদা, প্ৰযুক্তি এবং উপাদান মূল্য)কে বিষয় ধৰে মূনাফা সৰ্বোচ্চ কৰতে চেষ্টা কৰে, তা নিয়েও আলোচনা কৰে। তাই একজন ভোক্তাৰ একটি দ্ৰব্যেৰ দামেৰ বিপৰীতে প্ৰান্তিক উপযোগ যখন শুন্য হয়, সেই বিন্দুতে ঐ ভোগপন্যেৰ উৎপাদন বৃদ্ধি থেমে যায়। একই ভাবে একজন উৎপাদক প্ৰান্তিক আয় ও প্ৰান্তিক ব্যয় তুলনা কৰে, যাকে প্ৰান্তিক মূনাফা বলা হয়। যে বিন্দুতে প্ৰান্তিক মূনাফা শুন্য হয় সেখানে উৎপাদন বৃদ্ধি থেমে যায়। ভাৰসাম্যেৰ দিকে গমন ও ভাৰসাম্যেৰ মধ্যে পৰিবৰ্তনেৰ ফলে প্ৰান্তিক বিন্দু সমূহও পৰিবৰ্তিত হয়, তা কখনও কম-বেশী হতে পাৰে আবাৰ নাও হতে পাৰে।

যেকোন অৰ্থনৈতিক প্ৰক্ৰিয়ায় যেখানে দূস্প্ৰাপ্যতা বিদ্যমান সম্পৰ্কযুক্ত শৰ্তসমূহ ও বিবেচ্য বিষয়সমূহ সাধাৰণ ভাবেই প্ৰয়োগ কৰা হয়, তা বাজাৰ নিৰ্ভৰ হোক কিংবা না হোক। দূস্প্ৰাপ্যতা বলতে উৎপাদন যোগ্য বা বিনিময় যোগ্য দ্ৰব্যেৰ পৰিমাণ যা প্ৰয়োজনীয় উৎপাদনে প্ৰয়োজন কিংবা প্ৰত্যাশিত। উৎপাদনেৰ ক্ষেত্ৰে এ ধৰনেৰ প্ৰতিবন্ধকতা এক ধৰনেৰ শৰ্তেৰ ধৰন যা বিদ্যমান নিৰ্দিষ্ট সম্পদেৰ কৰনে তৈৰি হয়। এ ধৰনেৰ সম্পদ প্ৰতিবন্ধকতা গুলো উৎপাদন সম্ভাবনাৰ তালিকা হিসেবে বৰ্ননা কৰা হয়। ভোক্তা বা অন্য প্ৰতিনিধিৰ ক্ষেত্ৰে যদি সম্পদেৰ পূৰ্ন ব্যবহাৰ কৰা হয় উৎপাদন সম্ভাবনা ও দূস্প্ৰাপ্যতাৰ ব্যবধান কমে আসবে, যেমন আয়েৰ ক্ষেত্ৰে বেকাৰ সময়, সৰকাৰী পন্যেৰ জন্য বেসৰকাৰী পন্য, ভবিষ্যৎ ভোগেৰ জন্য বৰ্তমান ভোগ। প্ৰান্তিকতাবাদীৰা বানিজ্য-বন্ধ অবস্থাকে পৰিমাপেৰ ক্ষেত্ৰে সূযোগ ব্যয় এৰ কথা উল্লেখ কৰেছেন। এ ধৰনেৰ ব্যয় সমূহ বাজাৰ অৰ্থনীতিতে দামেৰ প্ৰতিপফলন ঘটায় এবং বাজাৰ অৰ্থনীতিতে অৰ্থনৈতিক দক্ষতা বিশ্লেষনে বা বন্টন ব্যবস্থা পূৰ্বনিৰ্ধাৰিত কৰতে ব্যবহাৰ কৰা হয়। একটি কেন্দ্ৰীয় পৰিকল্পনা গ্ৰহনকাৰী অৰ্থনীতিতে তুলনামুলক ছায়া-মূল্য সম্পৰ্ক উৎপাদন লক্ষ্য মাত্ৰায় পৌঁছতে সম্পদেৰ ব্যবহাৰেৰ দক্ষতা অবশ্যই পৰিপূৰ্ন কৰতে হবে। এ ধৰনেৰ পৰিস্থিতিতে প্ৰান্তিকতাবাদ বিভিন্ন পদ্ধতিতে হাতিয়াৰ হিসেবে শুধুমাত্ৰ ভোক্তা বা বাজাৰেৰ ক্ষেত্ৰেই ব্যবহাৰ হয়না, এমনকি ভিন্ন অৰ্থনৈতিক প্ৰক্ৰিয়া এবং আয়েৰ বৃহৎ বন্টন ব্যবস্থায় চলক সমূহেৰ সাথে সম্পৰ্ক ও তাদেৰ প্ৰভাব নিৰ্নয়েৰ ক্ষেত্ৰেও ব্যবহৃত হয়।

অৰ্থনৈতিক সমস্যাসমুহ

_{মূল প্ৰবন্ধঃ অৰ্থনৈতিক পদ্ধতি}

অৰ্থনীতি হচ্ছে একটি বিষয় যা যুক্তিকে সংশ্লেষাংক পদ্ধতিতে ব্যাখ্যা কৰে। ইহাৰ লক্ষ্য বস্তুতে তত্ত্ব প্ৰস্তুতকে অন্তৰ্ভূক্ত কৰা হয় যা অন্যান্য তত্ত্ব থেকে ব্যাখ্যা কৰা সহজ, অধিক ফলদায়ক এবং দক্ষতাপূৰ্ন হতে হবে। কখনও কখনও চলক সমূহেৰ সম্পৰ্ক ব্যাখ্যাৰ জন্য সাধাৰণ পদ্ধতিতে বিশ্লেষন আৰম্ভ কৰা হয়। জটিলতাকে ceteris paribus (অন্যান্য সবকিছু অপৰিবৰ্তিত থেকে) অনুমিত শৰ্ত চিহ্নিত কৰা হয়। উদাহৰন হিসেবে বলা যায় যে, অৰ্থ অনূসিদ্ধান্তেৰ পৰিমাণ তত্ত্বে অন্যান্য সবকিছু অপৰিবৰ্তিত থেকে মূল্যস্তৰ ও অৰ্থেৰ যোগান ধনাত্বক সম্পৰ্কযুক্ত। এই তত্ত্বে অৰ্থনৈতিক তথ্য পৰীক্ষা কৰা যায়, যেমন জিডিপিৰ দামেৰ সূচী ও অৰ্থেৰ যোগান যা নগদ অৰ্থ ও ব্যাংক ডিপোজিটেৰ যোগফল। অৰ্থনৈতিক পদ্ধতিসমূহ নিয়ন্ত্ৰিত পৰীক্ষাৰ অনূপস্থিতিতে প্ৰতিযোগিতামূলক ব্যাখ্যাৰ প্ৰতিক্ৰিয়া এবং অন্য চলক সৃষ্টি বিশৃংখলা দূৰীকৰনেৰ চেষ্টাকে অনূমোদন কৰে। সাম্প্ৰতিক কালে অৰ্থনীতিতে পৰীক্ষামূলক পদ্ধতিকে বৃহৎ আকাৰে ছড়িয়ে দেয়া হয়েছে যা অৰ্থনীতি হতে কিছু প্ৰাকৃতিক বিজ্ঞানেৰ বৈশিষ্টগত পাৰ্থক্য সৃষ্টিকাৰী ঐতিহাসিক মতবাদকে চ্যালেঞ্চ ছুঁড়ে দিয়েছে।

অৰ্থনৈতিক পদ্ধতিসমূহে সমস্যা বলতে তত্ত্বগত সম্পৰ্কেৰ জন্য এখানে দ্বি-মাত্ৰা বিশিষ্ট চিত্ৰ ব্যবহৃত হয়। সাধাৰণভাবে উচ্চ স্তৰেৰ ক্ষেত্ৰে পল সামুয়েলশন অৰ্থনৈতিক বিশ্লেষনেৰ অবকাঠামোৰ সমালোচনা কৰে দেখান যে, বিভিন্ন পৰ্যায়ে পৰীক্ষাৰ জন্য কিভাবে গাণিতিক পদ্ধতি প্ৰয়োগ কৰা হয় যাকে অৰ্থনীতিতে পৰিচালক অৰ্থপূৰ্ন তত্ত্ব হিসেবে আখ্যায়িত কৰেছেন। এবং এইসব তত্ত্বসমূহ জটিল তথ্য বিতাৰন কৰে।

অষ্ট্ৰিয়ান স্কুল অব ইকোনোমিক্সেৰ কিছু বাতিলকৃত গাণিতিক অৰ্থনীতিতে যুক্তি দেখানো হয়েছিল যে, অৰ্থনৈতিক বিশ্লেষনে যেকোন অপ্ৰয়োজনীয় ও ঠিক নয় এমন সৰল যুক্তি প্ৰয়োগ কৰা যায়। এখনও অৰ্থনীতিতে মতবাদ ও পদ্ধতি গঠনে বাস্তব-বিশ্ব অবস্থা বৰ্ননাৰ জন্য অনুসিদ্ধান্ত-বিয়োজন পদ্ধতি ব্যবহাৰ কৰা হয়। উদাহৰন হিসেবে বলা যায় যে, পৰবৰ্তী সময়েৰ ব্যষ্টিক অৰ্থনীতি বিশ্লেষন অৰ্থনীতি বহিৰ্ভুত বিষয়াদিৰ ক্ষেত্ৰেও প্ৰয়োগ কৰা হয়, যাকে অৰ্থনৈতিক ৰাজতন্ত্ৰ নামে অভিহিত কৰা হয়।

ইতিহাস ও অৰ্থনৈতিক স্কুলসমূহ

_{মূল প্ৰবন্ধঃ অৰ্থনৈতিক চিন্তাধাৰাৰ ইতিহাস ও অৰ্থনৈতিক স্কুলসমূহ}

প্ৰাৰম্ভিক অৰ্থনৈতিক চিন্তাধাৰা

_{মূল প্ৰবন্ধঃ প্ৰাচীন অৰ্থনৈতিক চিন্তাধাৰা}

প্ৰাচীন অৰ্থনীতিতে চিন্তাধাৰা মেসোপটেমিয়া, গ্ৰিক, ৰোমাক, ভাৰতীয়, চৈনিক, পাৰস্য এবং আৰব সভ্যতাৰ সমসাময়িক। অৰ্থনৈতিক চিন্তা-ভাবনাৰ প্ৰাচিন লেখকবৃন্দেৰ মধ্যে ৰয়েছেন অ্যাৰিস্টটল, চানক্য, কিন সি হুয়াং, টমাস একুইনাস, ইবনে খালদুন প্ৰমুখ। জোসেফ সুম্পেটাৰ ১৪শ শতক থেকে ১৭শ শতকেৰ মধ্যে সময়কালকালেৰ বিজ্ঞ ব্যক্তিদেৰ বিবেচনা কৰেছেন "আগত অন্যান্য পক্ষেৰ চাইতে বেশী নিকস্থ বৈজ্ঞানিক অৰ্থনীতিৰ প্ৰতিষ্ঠাতা" হিসেবে যেমন প্ৰাকৃতিক নিয়মেৰ সাথে আৰ্থিক, সুদেৰ হাৰ এবং মূল্যতত্ত্ব উদ্ভাবন। ইবনে খালদুনেৰ আল মুকাদ্দিমাহ আবিষ্কাৰেৰ পৰে সুম্পেটাৰ ইবনে খালদুনকে আধুনিক অৰ্থনীতিৰ সবচাইতে নিকটস্থ বিশেষজ্ঞ হিসেবে আখ্যায়িত কৰেছেন। তবে তাঁৰ অনেকগুলো অৰ্থনৈতিক তত্ত্ব অদ্যাবধি ইউৰোপে অপৰিচিত।

অন্য দুটি পক্ষ যাদেৰ পৰবৰ্তীতে 'বাণিজ্যবাদী' ও 'বাস্তববাদী' নামে অভিহিত কৰা হয় এবং এৰা অৰ্থনীতিৰ অবশিষ্ট উন্নয়নে প্ৰত্যক্ষ প্ৰভাব ৰাখেন। উভয় পক্ষই ইউৰোপে অৰ্থনৈতিক জাতীয়তাবাদ ও আধুনিক পুঁজিবাদ উত্থানেৰ সাথে একমত প্ৰকাশ কৰেন। বাণিজ্যবাদ (মাৰ্কেনটাইলিজম) যা উৎপাদনমূলক নীতিগত সাহিত্যে অৰ্থনৈতিক মূলনীতি হিসেবে ১৬শ শতক থেকে ১৮শ শতক পৰ্যন্ত পৰিচিত ছিল। এই মতবাদে একটি জাতিৰ সম্পদ নিৰ্ভৰ কৰে তাদেৰ সংগৃহীত স্বৰ্ণ ও ৰৌপ্যেৰ ওপৰ। একটি জাতি খনি থেকে না হলেও বিদেশে পণ্য ৰপ্তানী এবং স্বৰ্ণ ও ৰৌপ্য ব্যতীত অন্য পণ্য আমদানীৰ উপৰ প্ৰতিবন্ধকতা সৃষ্টি কৰে স্বৰ্ণ ও ৰৌপ্য সংগ্ৰহ কৰতে পাৰে। এই মূলনীতিতে ৰপ্তানীযোগ্য পণ্য তৈৰিৰ জন্য সস্তা কাঁচামাল আমদানী এবং ৰাষ্ট্ৰীয় নীতিতে বৈদেশিক পণ্যেৰ ওপৰ শুল্ক আৰোপ ও উপনিবেশগুলোতে উৎপাদন বন্ধ কৰাৰ নীতিকে উৎসাহিত কৰা হয়।

১৮ শতকেৰ একদল চিন্তাবিদ ও লেখক আয় ও উৎপাদনেৰ চক্ৰাকাৰ প্ৰবাহেৰ মাধ্যমে অৰ্থনৈতিক চিন্তাধাৰাৰ উন্নয়ন ঘটান। অ্যাডাম স্মীথ তাদেৰ প্ৰক্ৰিয়াকে সম্পূৰ্ণৰূপে ভুল বলে ব্যাখ্যা কৰেন যদিও সেগুলো এখনও অৰ্থনীতিতে ব্যবহৃত হচ্ছে। তাদেৰ মতে, একমাত্ৰ কৃষি উৎপাদনই খৰচেৰ বেশী মুনাফা বয়ে আনতে পাৰে; সুতৰাং কৃষিৰ ওপৰই সম্পদেৰ বিষয়টি নিৰ্ভৰশীল। তাই, তাৰা উৎপাদন বৃদ্ধি ও শুল্ক আৰোপ মতবাদে বিশ্বাসী বাণিজ্যবাদীদেৰ বিৰোধীতা কৰেন। তাৰা কৰ সংগ্ৰহেৰ প্ৰশাসনিক ব্যয়বহূল ব্যবস্থা থেকে ভূমি মালিকদেৰ কাছ থেকে ৰাজস্ব সংগ্ৰহেৰ পৰামৰ্শ দেন। সমসাময়িক অৰ্থনীতিবিদগণ ভূমি কৰ-এৰ প্ৰকাৰভেদকে ৰাজস্ব কৰেৰ গঠনমূলক উৎস হিসেবে উল্লেখ কৰেন। বাণিজ্যবাদীদেৰ বাণিজ্য নীতিৰ প্ৰতিক্ৰিয়ায় লেইসেজ-ফেয়াৰ নীতি সমৰ্থন কৰেন, যাকে অৰ্থনীতিতে ন্যূনতম সৰকাৰী হস্তক্ষেপ বলে গণ্য কৰা হয়।

বুনিয়াদী অৰ্থনীতি

_{মূল প্ৰবন্ধঃ বুনিয়াদী অৰ্থনীতি}

১৭৭৬ সালে এ্যাডাম স্মীথেৰ “The Wealth of Nations” গ্ৰন্থটি প্ৰকাশিত হওয়াৰ পৰ অৰ্থনীতি একটি আলাদা বিষয় হিসেবে কাৰ্যকৰী ভাবে প্ৰচলিত হয় বলে বৰ্ননা কৰা হয়। এই বইটিতে উৎপাদনেৰ উপাদান হিসেবে ভূমি, শ্ৰম ও পুঁজিকে নিৰ্ধাৰণ এবং জাতীয় সম্পদেৰ মূল বন্টন নিয়ে আলোচনা কৰা হয়।স্মীথেৰ দৃষ্টিতে আদৰ্শ অৰ্থনীতি হচ্ছে একটি স্ব-চালিত বাজাৰ প্ৰক্ৰিয়া যা সয়ংক্ৰিয়ভাবে জনগনেৰ অৰ্থনৈতিক চাহিদা মেটায়। তিনি বাজাৰ প্ৰক্ৰিয়াকে “অদৃশ্য হাত” বলে বৰ্ননা কৰেন যা প্ৰতিটি চলককে তাদেৰ স্ব-ইচ্ছায় পৰিচালিত কৰে এবং সমাজেৰ জন্য বৃহৎ মূনাফা বয়ে আনে। এ্যাডাম স্মীথ “লেইসেজ ফেয়াৰ” নীতি সহ আদৰ্শবাদী ধাৰণা সমূহেৰ সমন্বয় ঘটান কিন্তু একমাত্ৰ কৃষি উ ৎপাদনশীল ধাৰণা প্ৰত্যাখান কৰেন।

তাঁৰ বিখ্যাত “অদৃশ্য-হাত” দৰ্শনে স্মীথ যুক্তি দেখান যে, প্ৰতিযোগিতামূলক বাজাৰ সামাজিক মূনাফাৰ অগ্ৰগামী প্ৰান্তেৰ দিকে ধাবিত হয় যদিও ইহা নিম্নমূখী মূনাফাৰ দিকে ধাবিত কৰে। সাধাৰণভাবে স্মীথ একে ৰাজনৈতিক অৰ্থনীতি ও পৰে বুনিয়াদী অৰ্থনীতি নামকৰন কৰেন। ১৭৭০ সাল থেকে ১৮৭০ সাল পৰ্যন্ত উল্লেখযোগ্য লেখকগন হচ্ছেন থমাস মালথাস, ডেভিড ৰিকাৰ্ডো এবং জন ষ্টুয়াৰ্ট মিল।

যখন এ্যাডাম স্মীথ আয়েৰ উৎপাদন নিয়ে গবেষণা কৰছিলেন, তখন ডেভিড ৰিকাৰ্ডো ভূমি মালিক, শ্ৰমিক ও পুঁজিৰ মধ্যে আয়েৰ বন্টন বিষয়ে ব্যাখ্যা দেন। ৰিকাৰ্ডো ভূমি মালিক একদিকে এবং অন্যদিকে শ্ৰম ও পুঁজিৰ মধ্যে বৈপৰীত্য লক্ষ্য কৰেন। তিনি লক্ষ্য কৰেন যে, নিৰ্দিষ্ট ভুমিৰ পৰিমাণেৰ বিপৰীতে জনসংখ্যা ও পুঁজিৰ বিপৰীতে খাজনা বৃদ্ধি পায় এবং শ্ৰমিকেৰ বেতন ও মূনাফা হ্ৰাস পায়।

থমাস ৰবাৰ্ট ম্যালথাস নিম্ন জীবনযাত্ৰাৰ নিম্নমূখীতাৰ ধাৰনাকে ব্যবহাৰ কৰেন। তা যুক্তিতে জনসংখ্যা বৃদ্ধি পায় জ্যামিতিক হাৰে কিন্তু খাদ্য উৎপাদন বৃদ্ধি পায় গাণিতিক হাৰে। তাৰ মতে, শ্ৰমিকেৰ প্ৰাপ্য কমে তাৰ কৰন নিৰ্দিষ্ট জমিৰ বিপৰীতে জনসংখ্যা অধিক হাৰে বৃদ্ধি পায়। এৰ ফলে শ্ৰমিকেৰ বেতন কমতে থাকে যা জনগনেৰ জীবনযাত্ৰাৰ মান নিয়ন্ত্ৰন কৰে।

ম্যালথাস বাজাৰ অৰ্থনীতিতে পূৰ্ননিয়োগেৰ স্বয়ংক্ৰিয় প্ৰক্ৰিয়াৰ সমালোচনা কৰেন। তিনি অৰ্থনৈতিক গতিধাৰাৰ উপৰ অপূৰ্ননিয়োগেৰ প্ৰভাব কম এবং ১৯৩০ সালেৰ জন মায়নাৰ্ড কেইন্স কৰ্তৃক ব্যবহৃত একটি ধাৰণা দেন। বুনিয়াদী অৰ্থনীতিৰ শেষেৰ দিকে জন স্টুয়াৰ্ট মিল বাজাৰ প্ৰক্ৰিয়াৰ সৃষ্ট বন্টন ব্যবস্থাৰ অত্যাবশকীয় বিষয় সমূহ নিয়ে পূৰ্ববৰ্তী বুনিয়াদী অৰ্থনীতিবিদদেৰ সহিত অংশগ্ৰহণ কৰেন। মিল বাজাৰ ব্যবস্থাৰ দুটি মূলনীতিৰ পাৰ্থক্য নিয়ে উল্লেখ কৰেনঃ সম্পদেৰ শ্ৰেণীবিভাগ ও আয়েৰ বন্টন। বাজাৰকে অবশ্যই সম্পদেৰ সুসম বন্টন কৰতে হবে কিন্তু আয়েৰ বন্টন নয়। তিনি বলেন, ইহা সমাজেৰ জন্য সময়োপযোগী হতে হবে। বুনিয়াদী তত্ত্বসমুহেৰ মধ্যে মূল্য তত্ত্ব গুৰুত্ত্বপূৰ্ন। স্মীথ লেখেন যে, “real price of every thing ... is the toil and trouble of acquiring it" যা দূস্প্ৰাপ্যতা থেকে সৃষ্ট হয়। স্মীথেৰ মতে, জমিৰ খাজনা ও মূনাফাৰ সাথে শ্ৰমেৰ মূল্যেৰ মত অন্যান্য খৰচও পন্যেৰ মূল্যেৰ সহিত যুক্ত হয়। অন্যান্য বুনিয়াদী অৰ্থনীতিবিদ গন স্মীথেৰ মতামতে বিভিন্নতা লক্ষ্য কৰে ‘মুল্যেৰ শ্ৰম তত্ত্ব’ নামে একটি তত্ত্ব দেন। বুনিয়াদী অৰ্থনীতিতে বাজাৰ দীৰ্ঘ মেয়াদী ভাৰসাম্যেৰ দিকে ধাবিত হয় বলে নিৰ্ধাৰণ কৰা হয়।

মাৰ্ক্সীয় অৰ্থনীতি

_{মূল প্ৰবন্ধঃ মাৰ্ক্সীয় অৰ্থনীতি}

জাৰ্মান অৰ্থনীতিবিদ কাৰ্ল মাৰ্ক্স-এৰ ৰচনাৰ ভিত্ততে অৰ্থনৈতিক চিন্তাধাৰাৰ মাৰ্ক্সীয় চিন্তাভঙ্গিৰ উৎপত্তি হয়। বুনিয়াদী অৰ্থনীতিৰ চিন্তাধাৰায় মাৰ্ক্সীয় অৰ্থনীতিৰ আগমন একটি যুগস্ৰষ্টা ঘটনা। কাৰ্ল মাৰ্ক্সেৰ কাজেৰ মাধ্যমেই ইহা পৰিচালিত হয়। তাৰ মূল্যবান কাজেৰ মধ্যে “Capital” এৰ প্ৰথম খন্ড ১৮৬৭ খ্ৰীষ্টাব্দে জাৰ্মানীতে প্ৰকাশিত হয়। এই খনণ্ডে তিনি ‘মূল্যেৰ শ্ৰম তত্ত্ব’ এবং পুঁজিৰ দ্বাৰা শ্ৰম ব্যবহাৰেৰ তাঁৰ চিন্তাধাৰা নিয়ে আলোচনা কৰেন। তাই, পুঁজিবাদী সমাজে শ্ৰম ব্যবহাৰ পৰিমাপে সাধাৰণ মূল্য তত্ত্ব থেকে ‘মূল্যেৰ শ্ৰম তত্ত্ব’ বেশী কাৰ্যকৰী যদিও ৰাজনৈতিক অৰ্থনীতিতে এটি উহ্য ৰাখা হয়।

নব্য বুনিয়াদী অৰ্থনীতি

_{মূল প্ৰবন্ধঃ নব্য বুনিয়াদী অৰ্থনীতি}

১৮৭০ খ্ৰীষ্টাব্দ থেকে ১৯১০ খ্ৰীষ্টাব্দ পৰ্যন্ত কিছু তত্ত্বেৰ সমষ্টি হিসেবে ‘নব্য বনিয়াদী অৰ্থনীতি’ বা ‘প্ৰান্তিক অৰ্থনীতি’ গড়ে উঠে।নব্য বুনিয়াদী অৰ্থনীতিবিদ আলফ্ৰেড মাৰ্শালেৰ মাধ্যমে ‘অৰ্থনীতি’ শব্দটি জনপ্ৰিয়তা লাভ কৰে, যা পূৰ্বে ‘ৰাজনৈতিক অৰ্থনীতি’ নামে পৰিচিত ছিল। নব্য বুনিয়াদী অৰ্থনীতি বাজাৰ ভাৰসাম্যে দাম ও পৰিমাণেৰ যুগ্ম নিৰ্নায়ক হিসেবে চাহিদা ও যোগানকে প্ৰক্ৰিয়া কৰন কৰে, যা উৎপাদিত পন্য শ্ৰেণীবিন্যাস ও আয়েৰ বন্টনকে প্ৰভাবিত কৰে। ইহা চাহিদাৰ ক্ষেত্ৰে মুল্যেৰ প্ৰান্তিক উপযোগ তত্ত্বেৰ সমৰ্থনে বুনিয়াদী অৰ্থনীতি থেকে মুল্যেৰ শ্ৰম তত্ত্ব এবং যোগানেৰ দিক হতে আৰও সাধাৰণ ব্যয় তত্ত্ব বিশ্লেষন কৰে। ব্যষ্টিক অৰ্থনীতিতে সিদ্ধান্ত গ্ৰহনে নব্য বুনিয়াদী অৰ্থনীতি মূনাফা ও ব্যয় নিৰ্ধাৰণ কৰে বিশাল অবদান ৰেখেছে। উদাহৰন হিসেবে বলা যায় যে, ব্যক্তিগত চাহিদাৰ ‘ভোগ তত্ত্ব’ কিভাবে দাম এবং আয় পৰিমাণগত চাহিদা উপৰ প্ৰভাব ফেলে তা পৃথকীকৰন কৰে। সামষ্টিক অৰ্থনীতিতে ইহা তড়িৎ প্ৰতিফলিত হয় এবং কেন্সীয়ান সামষ্টিক অৰ্থনীতিৰ সহিৎ নব্য বুনিয়াদী মূলনীতি স্থায়িত্ত্ব হয়। নব্য বুনিয়াদী অৰ্থনীতি কখনও কখনও ধৰ্মীয় অৰ্থনীতিকে অনুসৰন কৰে যখন ইহা সমালোচনা কিংবা সহানুভুতিৰ সম্মুক্ষীন হয়। আধুনিক ‘মেইনষ্ট্ৰীম অৰ্থনীতি’ গঠিত হয় নব্য বুনিয়াদী অৰ্থনীতি থেকে কিন্তু অনেক বাছাই প্ৰক্ৰিয়ায় দেখা যায় যে, ইহা পূৰ্বেৰ বিশ্লেষনেৰ খন্ড বা উৎঘাটিত যেমন ইকোনোমেট্ৰিক্স, ক্ৰীড়া তত্ত্ব, বাজাৰ ব্যৰ্থতাৰ বিশ্লেষন ও অপূৰ্ন প্ৰতিযোগিতা এবং জাতীয় আয়েৰ প্ৰভাবক দীৰ্ঘমেয়াদী চলক সমূহ বিশ্লেষনে অৰ্থনৈতিক প্ৰবৃদ্ধিৰ নব্য বুনিয়াদী মডেল।

কেন্সীয় অৰ্থনীতি

_{মূল প্ৰবন্ধঃ কেন্সীয়ান অৰ্থনীতি}

কেন্সীয় অৰ্থনীতি জন মেনাৰ্ড কেইন্স-এৰ, বিশেষ কৰে তাঁৰ বই ‘The General Theory of Employment, Interest and Money’ (1936), এৰ মাধ্যমে সৃষ্ট, যা ১৯৩০-এৰ অৰ্থনৈতিক মহামন্দা-ৰ প্ৰেক্ষাপটে সামষ্টিক অৰ্থনীতিকে একটি বিশেষ তত্বেৰ সূচনা কৰে। কেন্সীয় অৰ্থনীতি মূল প্ৰস্তাব অৰ্থনৈতিক মন্দা]] নিৰসনাৰ্থে সৰকাৰেৰ তৰফে সম্প্ৰসাৰণমূলক ব্যবস্থা গ্ৰহণ। বইটি স্বল্প কালে যেখানে মূল্য সম্পৰ্কযুক্তভাবে অবাধ সেখানে জাতীয় আয়েৰ নিণায়ক নিৰ্ধাৰণেৰ উপৰ বিষয়েৰ প্ৰতিফলিত কৰে। নিম্ন সক্ৰিয় চাহিদাৰ কাৰণে শ্ৰম বাজাৰে উচ্চ বেকাৰত্ব অবশ্যই নিবাৰণ হবেনা এবং কখনও মূল্য গ্ৰহণযোগ্যতা ও আৰ্থিক নীতি অকাৰ্যকৰ হয় কেন কেইন্স তা বৃহৎ আকাৰে তাত্ত্বিক বিশ্লেষনেৰ চেষ্টা কৰেছেন। তাই অৰ্থনৈতিক বিশ্লেষনণ প্ৰভাবিত কৰনেৰ ক্ষেত্ৰে এই বইটিকে বিপ্লব বলে আখ্যায়িত কৰা হয়।

কেইন্সিয়ান অৰ্থনীতিৰ দুইটি সাফল্য উল্লেখযোগ্য। কেইন্সিয়ান-পৰবৰ্তী অৰ্থনীতিতে সামষ্টিক অৰ্থনীতিৰ চলক সমূহ ও প্ৰক্ৰিয়া সমন্বয়েৰ উপৰ জোড় দেওয়া হয়। তাদেৰ মডেল গুলোৰ জন্য ব্যষ্টিক কাঠামোৰ বিশ্লেষনে সৰল সৰ্বোচ্চকৰন মডেল থেকে বাস্তব জীবন অভ্যাস বেশী মূলভিত্তি হিসেবে ধৰা হয়। ইহা সাধাৰণত ক্যামব্ৰিজ বিশ্ববিদ্যালয় ও জন ৰবিনসনেৰ কাজেৰ সাথে সম্পৰ্কযুক্ত। নব্য কেইন্সিয়ান অৰ্থনীতিও কেইন্সিয়ান প্ৰথা উন্নয়নেৰ সাথে সম্পৰ্কযুক্ত। এই গ্ৰুপেৰ গবেষক গন ব্যষ্টিক কাঠামোতে ব্যবহৃত মডেল সমূহ ও আচৰণ উন্নয়নে অন্য অৰ্থনীতিবিদদেৰ সহিত প্ৰচেষ্টা ভাগাভাগি কৰতেন কিন্তু আদৰ্শ কেইন্সিয়ান প্ৰতিচ্ছবিৰ নিম্ন প্ৰতিফলন যেমন দাম ও শ্ৰমিকেৰ বেতনেৰ অস্থিতিস্থাপকতা ইত্যাদিৰ কাৰণে তা এগোতে পাৰেনি। এগুলো স্বাভাবিকভাবে তৈৰি কৰা হয় মডেলসমূহেৰ কেন্দ্ৰীয় বৈশিষ্টেৰ জন্য যতটা না কেইন্সিয়ান-অভিব্যক্তিৰ জন্য সাধাৰণ অনুমিত শৰ্তেৰ জন্য।

অন্যান্য ঘৰানা ও ধাৰণাস্ৰোত

অন্যান্য সু-পৰিচিত স্কুল বা ধাৰণাৰ প্ৰকৃতি সমুহ বিশেষ কৰে অৰ্থনীতিৰ বিশেষ ক্ষেত্ৰে গবেষণা ও যেসব বিশ্বব্যপী পৰিচিত ছড়িয়ে থাকা প্ৰাতিষ্ঠানিক গ্ৰুপ সমুহ হচ্ছে অষ্ট্ৰেলিয়ান স্কুল, শিকাগো স্কুল, ফ্ৰেইবুৰ্গ স্কুল, লাউসান্নে স্কুল ও স্টকহম স্কুল। সামষ্টিক অৰ্থনীতি প্ৰতিফলিত হয়েছে যাদেৰ সাহিত্যেঃ বুনিয়াদি অৰ্থনীতি, কেইন্সিয়ান অৰ্থনীতি, নব্য কেইন্সিয়ান চিন্তাধাৰা, কেইন্সিয়ান-পৰবৰ্তী অৰ্থনীতি, আৰ্থিক অৰ্থনীতি, নব্য বুনিয়াদি অৰ্থনীতি এবং যোগান-ভিত্তিক অৰ্থনীতি।নতুন বিকল্প উন্নয়ন হিসেবে অন্তৰ্ভুক্ত কৰা যায়ঃ পৰিবেশ অৰ্থনীতি, পৰিবৰ্তন সম্পৰ্কিত অৰ্থনীতি, নিৰ্ভৰশীলতা অৰ্থনীতি, কাঠামোগত অৰ্থনীতি এবং বিশ্ব প্ৰক্ৰিয়া তত্ত্ব।

অৰ্থনীতিৰ ঐতিহাসিক সংজ্ঞাৰ্থসমূহ

এই বিষয়টি প্ৰবন্ধেৰ প্ৰথমে আলোচনা কৰা হয়েছে।

সম্পদেৰ সংজ্ঞা

সম্পদকে বৃহৎ পৰিসৰে সংঙ্গায়িত কৰাৰ সহিত ডেভিড হিউম ও এ্যডাম স্মীথেৰ কৰ্মেৰ ৰাজনৈতিক অৰ্থনীতিৰ প্ৰাথমিক আলোচনা সম্পৰ্কযুক্ত। হিউম যুক্তি দেন যে, উৎপাদন বৃদ্ধি ব্যতীত অতিৰিক্ত স্বৰ্ন মূল্য বৃদ্ধি কৰতে পাৰে। স্মীথ অবশ্য প্ৰকৃত সম্পদ বলতে বোঝান যে, অতিৰিক্ত স্বৰ্ন ও ৰৌপ্য নয়, সমাজে শ্ৰম ও ভুমিৰ বাৰ্ষিক উৎপাদনই সম্পদ।

জন স্টুয়াৰ্ট মিল অৰ্থনীতিকে সংঙ্গায়িত কৰেন এভাবে , "the practical science of production and distribution of wealth" অৰ্থাৎ অৰ্থনীতি হচ্ছে উৎপাদন ও সম্পদ বন্টনেৰ ব্যবহাৰিক বিজ্ঞান। এই সংঙ্গাটি Concise Oxford English Dictionary কৰ্তৃক গৃহীত হয়েছে এমনকি ভোগেৰ মূলনীতিও এৰ অন্তৰ্ভুক্ত হয়নি। মিলেৰ কাছে সম্পদ হচ্ছে গুৰুত্ত্বপূৰ্ন জিনিসেৰ ভান্ডাৰ। সম্পদকে সংঙ্গায়িত কৰাৰ ক্ষেত্ৰে উৎপাদন ও ভোগেৰ উপৰ বেশী গুৰুত্বাৰোপ কৰা হয়েছে। এই গুৰুত্বাৰোপকে সমালোচকৰা মানুষকে নেপথ্য ভুমিকায় ৰেখে সম্পদেৰ উপৰ বেশী আলোকপাত কৰা হয়েছে বলে সমালোচনা কৰেছেন। উদাহৰন হিসেবে বলা যায় যে, জন ৰাস্কিন ৰাজনৈতিক অৰ্থনীতিকে ধনীদেৰ বিজ্ঞান ও জাৰজ বিজ্ঞান বলে আখ্যায়িত কৰেছেন।

কল্যান সংজ্ঞা

পৰবৰ্তী দীৰ্ঘ সময়ে মানুষ, মানবীয় কাৰ্যাবলী ও মানব কল্যানেৰ বিষয়টি সংঙ্গাৰ মধ্যে অন্তৰ্ভুক্ত হতে থাকে, যতটা না সম্পদ অন্তৰ্ভুক্ত হয়। ১৮৯০ সালে আলফ্ৰেড মাৰ্শাল তাঁৰ ‘Principles of Economics’ বইয়ে লিখেন যে, "Political Economy or Economics is a study of mankind in the ordinary business of Life; it examines that part of the individual and social action which is most closely connected with the attainment and with the use of material requisites of well-being." অৰ্থাৎ ৰাজনৈতিক অৰ্থনীতি বা অৰ্থনীতি হচ্ছে মানবিক জীবন যাপনেৰ অধ্যয়ন; ইহা ব্যক্তি ও সামাজিক কৰ্মকান্ডেৰ অংশ বিশেষ অংশ বিশ্লেষন কৰে যা প্ৰাপ্য ও বস্তুগত উন্নয়নে ব্যবহৃত জিনিসেৰ সাথে ঘনিষ্ট ভাবে সম্পৰ্কযুক্ত।

_{অৰ্থনীতি কি একটি বিজ্ঞান?}

বিজ্ঞানেৰ বৈশিষ্ট হচ্ছে এতে বৈজ্ঞানিক পদ্ধতি ব্যবহাৰ কৰা হয়, ইহাৰ অনুসিদ্ধান্ত প্ৰতিষ্ঠা ও ভবিষ্যত বানী কৰতে পাৰে যাৰ উপাত্ত সমুহ পৰীক্ষা কৰা যায় এবং যেখানে একই শৰ্তেৰ বিপৰীতে ফলাফল প্ৰতিবাৰ একই আসবে। অৰ্থনৈতিক পৰীক্ষাৰ বেশ কিছু ফলিত ক্ষেত্ৰ সমুহে পৰিচালনায়ঃ পৰীক্ষামুলক অৰ্থনীতি ও ভোক্তাৰ আচৰণ, পৰীক্ষায় মানবীয় বিষয়েৰ আলোকপাত; এবংইকোনোমেট্ৰিক্সেৰ শাখা সমুহ, নিয়ন্ত্ৰিত পৰীক্ষাৰ মাধ্যমে অনুপস্থিত উপাত্তেৰ পৰীক্ষায় আলোকপাত অন্তৰ্ভুক্ত কৰা হয়। কখনও কখনও একই বিষয়ে অন্যান্য সামাজিক বিজ্ঞানে কি বলা হচ্ছে অৰ্থনীতিবিদদেৰ জন্য মানবীয় বিষয় সংশ্লিষ্ট আদৰ্শ ও ব্যবহাৰিক সংক্ৰান্ত নিয়মিত পৰীক্ষা কৰা কঠিন হয়ে পড়ে।

সামাজিক বিজ্ঞান হচ্ছে পৰ্যবেক্ষণমুলক বিজ্ঞান বা কখনও বিজ্ঞান, ইহা বিংশ শতাব্দীৰ একটি বিতৰ্কেৰ বিষয়। কিছু দাৰ্শনিক ও বিজ্ঞানী বিশেষ কৰে কাৰ্ল পপ্পাৰ ঘোষণা কৰেন যে, পৰ্যবেক্ষণমূলক অনুসিদ্ধান্ত, অনুপাত বা তত্ত্বকে বৈজ্ঞানিক বলা যাবেনা যতক্ষন ইহা পৰ্যবেক্ষণে প্ৰত্যাখান, মিথ্যে প্ৰমানিত হবেনা। সমালোচনা কাৰীৰা অভিযোগ কৰেন যে, অৰ্থনীতি সবসময় সঠিক ফলাফল ধাৰ্য কৰতে পাৰেনা, কিন্তু অৰ্থনীতিবিদ গন নিয়ন্ত্ৰিত পৰীক্ষাৰ অনেক উদাহৰন দেন যে এগুলো পৰীক্ষাগাৰ ছাড়াই সঠিক সিদ্ধান্ত দিতে পাৰে। অৰ্থনীতিতে তত্ত্ব প্ৰতিষ্ঠা সামাজিক আচৰণেৰ পৰ্যবেক্ষণ সম্পৰ্কযুক্ত এবং অৰ্থনীতি অ-দৈহিক যুক্তিৰ কাৰণে প্ৰাকৃতিক আইন বা চিৰন্তন সত্য নয়। ইহাই অৰ্থনীতিকে বিজ্ঞান হিসেবে আখ্যায়িত কৰাকে সমালোচিত কৰে। সাধাৰণত অৰ্থনীতিবিদ গন কঠিন পৰিস্থিতিৰ বৰ্তমানে ই ঘটতে পাৰে তাৰই উত্তৰ দেন, ইকোনোমেট্ৰিক্স এৰ মত পৰিসংখ্যানিক পদ্ধতি এবং বাস্তব জগতেৰ উপাত্ত ব্যবহাৰ কৰে অনুসিদ্ধান্ত পৰীক্ষা কৰেননা।পৰীক্ষামুলক অৰ্থনীতি গবেষণাগাৰ কাঠামোয় অৰ্থনৈতিক তত্ত্ব সমুহেৰ অন্তত কিছু ভবিষ্যত বানী পৰীক্ষাৰ প্ৰচেষ্টা কৰে- যা ভেৰন স্মিথ ও ডানিয়েল কানমানকে ২০০২ সালে Bank of Sweden Prize in Economic Sciences in Memory of Alfred Nobel পুৰস্কাৰ এনে দেয়।

তবুও বিশ্লেষনেৰ মাধ্যমে বিশ্বেৰ সহিত অৰ্থনৈতিক মডেলেৰ যোগাযোগ তৈৰি কৰাৰ ক্ষেত্ৰে অৰ্থনীতিবিদ ও অধ্যাপক ডিৰড্ৰে ম্যকক্লোস্কি ‘ম্যকক্লোস্কি বিশ্লেষন’ এৰ মাধ্যমে ইকোনোমেট্ৰিক্সেৰ অন্যান্য অধ্যাপক গনেৰ মত মডেলেৰ সাৰমৰ্ম প্ৰয়োগ প্ৰমানিত ও অপ্ৰমানিত কৰাৰ জন্য কিছু উপাত্ত ব্যবহাৰ কৰতে সমৰ্থ হন। তিনি যুক্তি দেন যে, বিশ্লেষন ধৰ্মী সমীকৰনেৰ সম্প্ৰসাৰনে অৰ্থনীতি বিদদেৰ বৃহৎ প্ৰচেষ্টা ব্যৰ্থ প্ৰচেষ্টা হয়ে থাকে। ইকোনোমেট্ৰিক্সবিদ গন উত্তৰ দেন যে, ইহা শুধুমাত্ৰ অৰ্থনীতি নয় বিজ্ঞানেৰ বিৰুদ্ধেও অভিযোগ। ম্যকক্লোস্কি জটিল বিশ্লেষনেৰ সমালোচনায় বলা হয় যে, অন্যান্য জিনিসেৰ সহিৎ অৰ্থনৈতিক বিশ্লেষন সাৰমৰ্ম ধৰ্মী এ ধৰনেৰ উদাহৰন তিনি এড়িয়ে গেছেন এবং তাৰ অভিযোগ অযৌক্তিক।

নোবেল প্ৰাইজ বিজয়ী ও দাৰ্শনিক ফ্ৰেডৰিক হায়েক বলেন যে, অৰ্থনীতি হচ্ছে একটি সামাজিক বিজ্ঞান, কিন্তু যুক্তি দেওয়া হচ্ছে দৈহিক বিজ্ঞানেৰ মত পদ্ধতি অৰ্থনীতিতে ব্যবহাৰ কৰা হলে তা ভুল ফলাফল বয়ে আনবে এবং একে অবৈজ্ঞানিক মনে কৰা হয় যখন যান্ত্ৰিক ও বিভিন্ন ক্ষেত্ৰেৰ চিন্তাধাৰাৰ আচৰণেৰ সৰল বিষয় গঠিত হয়।

কৌতুক কৰে অৰ্থনীতিকে “দূৰ্ভাগ্য বিজ্ঞান” বলা হয়। এতদ্বসত্তেও উনিশ শতকে তৰ্কযুক্তিৰ মাধ্যমে ইহাৰ সঠিক ভিত্তি গড়ে উঠে যদিও অৰ্থনীতি নামকৰন নিয়ে কটুক্তি কৰা হয়।

অনুমিত শৰ্তেৰ সমালোচনা

অৰ্থনীতিতে অৰ্থনীতিবিদদেৰ কৰ্তৃক কতিপয় মডেল ব্যবহৃত হওয়ায়, আবাৰ কখনও অন্যান্য অৰ্থনীতিবিদ যাৰা অবাস্তবতাৰ প্ৰতি বিশস্ত, পৰ্যবেক্ষণ বিহীন বা পৰ্যালোচনা বিহীন অনুসিদ্ধান্ত গ্ৰহণ কৰে থাকে, ফলে ইহা সমালোচিত হয়। গুৰুত্ত্বপূৰ্ন নয় এমন বিষয়েৰ ফলাফল থেকে গৃহীত অবাস্তব অনুসিদ্ধান্ত সমালোচনায় সাড়া মেলে এবং জটিলতা পুৰ্ন বিশ্বে ইহাৰ প্ৰয়োজন ৰয়েছে যা, অৰ্থনীতিৰ দাৰ্শনিক মতবাদেৰ সহিৎ সামঞ্জস্যপুৰ্ন অবাস্তব অনুমিত শৰ্তেৰ অধিক গ্ৰহনযোগ্য, কেননা এ ধৰনেৰ অনুমিত শৰ্ত অৰ্থনৈতিক জ্ঞানেৰ জন্য অপৰিহাৰ্য। একটি গবেষণায় ইহাকে “গৃহীত প্ৰতিৰক্ষা” নামে ব্যাখ্যা কৰা হয়েছে এবং সাৰমৰ্মে বলা হয়েছে এই “গৃহীত প্ৰতিৰক্ষা” অবাস্তব অনুমানকে সমালোচনাৰ অগ্ৰনযোগ্য হয়না। কখনও কখনও ইহা গুৰুত্ত্বপূৰ্ন যে, একটি স্কুলেৰ বিষয়সমুহেৰ মধ্যে ইহা অধিকতৰ বিবেচ্য, সেখানে সকল অৰ্থনৈতিক বিষয়কে বিবেচনায় নেওয়া হয় এবং অন্তৰ্নিহিত সত্য অনুধাবনে পৰ্যবেক্ষণমুলক-বিবেচনা অধিক বলে বহু সংখ্যক পৰিবৰ্তক ক্ষেত্ৰ অভিযোগ কৰে।

অনুমিত শৰ্ত ও পৰ্যবেক্ষণ

অৰ্থনীতিৰ সমালোচনাৰ অধিকাংশই এই ধাৰণাৰ কেন্দ্ৰবিন্দুতে বিচৰন কৰে যে, অৰ্থনীতিৰ কাঠামোগত অভিযোগ গুলো পৰীক্ষামূলক প্ৰমান ছাড়াই প্ৰশ্নাতীত অনুমান। অনেক অৰ্থনীতিবিদ এইসব ধাৰণাৰ উদাহৰন দিয়ে প্ৰতিউত্তৰে বলেছেন যে, অৰ্থনীতিতে ব্যবহাৰেৰ জন্য “গৃহীত মূলনীতি” কে বিবেচনা কৰা হয়েছে এবং যা পৰীক্ষামুলক পৰ্যবেক্ষণেৰ সহিৎ সামঞ্জস্যপূৰ্ন ( নিম্নেৰ তিনটি উদাহৰন দেখুন), কখনও কখনও একমত পোষন কৰেছেন যে, এই পৰ্যবেক্ষণ গুলোৰ মূল অনুমিত শৰ্ত মুলতঃ অধিক সৰলতা সমস্যা সম্বলিত।

অনেক অৰ্থনীতিবিদ “অনুমিত শৰ্ত” থেকে পৰ্যবেক্ষণ মুলকে পৰিবৰ্তিত হওয়া ধাৰণাৰ উদাহৰন দিয়েছেন, তা নিম্নৰুপঃ

• যৌক্তিকতা= নিজস্ব-পছন্দঃ ইহাকে একটি সাধাৰণ মূলনীতি হিসেবে গন্য কৰা যায় এবং অনেক মেইনস্ট্ৰীম অৰ্থনীতিবিদ বিশ্বাস কৰেন যে, যৌক্তিকতা নিজস্ব-পছন্দ ও এধৰনেৰ বিষয়কে অন্তৰ্ভুক্ত কৰে।ইহা কখনও কখনও সুৰক্ষিত নিঃস্বাৰ্থপৰ মুলনীতি হয়না। নিঃস্বাৰ্থপৰ মুলনীতি দেখা যায় যখন কেউ স্বপ্ৰনোদিত হয়ে অন্যেৰ উপকাৰ কৰে। অন্যৰা অভিযোগ কৰে নিঃস্বাৰ্থপৰ মুলনীতিৰ জন্য অতিৰিক্ত ছাড় দেওয়া যায়না এবং ইহা বিশ্বায়ন বিপদসঙ্কুল-অপৰাধী এৰ চাইতে বেশী নিৰুৎসাহিত কৰে। একজন যুক্তিযুক্ত ব্যক্তি যদি নিঃস্বাৰ্থপৰ না হন, তাহলে অন্য ব্যক্তি চিৰতৰে স্বাৰ্থপৰ হতে পাৰে। কখনও কখনও এই “গৃহীত মূলনীতি” বিভিন্ন পৰীক্ষা এমনকি নিঃস্বাৰ্থপৰ মুলনীতিৰ বিষয়বস্তু হতে পাৰে, যখন সকল সামাজিক চাপ বিবেচিত হয়, কিংবা নিজস্ব-পছন্দেৰ ধাঁচে প্ৰক্ৰিয়াকৰন হয়।

......... আয় বৃদ্ধি প্ৰবণতা = ভোগঃ ইহাকে একটি গৃহীত মূলনীতি হিসেবে গন্য কৰা যায় এবং অনেক মেইনস্ট্ৰীম অৰ্থনীতিবিদ ধাৰণা পোষন কৰেন যে, মানব জাতি ভোগে সূখী এবং ভোগ ব্যতীত অসূখী। সন্তুষ্ট কৰতে সমৰ্থ্য নয় এমন বিষয়েৰ অন্যান্য সাধাৰণ অনুমিত শৰ্ত যোগ কৰা যায় যা মানুষকে কখনও সূখী কৰতে পাৰেনা। যদিও মূল মতাদৰ্শ অধিক সৰলতা সমস্যা যুক্ত ( বেশীৰ ভাগ অৰ্থনীতিবিদদেৰ প্ৰতনিধিগন আজকেৰ দিনে বিশ্বাস না কৰতেও পাৰেন), বৰ্তমানে পৰ্যবেক্ষণমুলক পৰীক্ষা আয় বৃদ্ধি প্ৰবনতাৰ ধাৰণা ও আয়েৰ এৰকম উপাদানেৰ সম্পৰ্ক নিশ্চিত কৰে। ......... স্বয়ংক্ৰিয়তাঃ কিছু মেইনস্ট্ৰীম অৰ্থনীতিবিদ ইহা নিয়ে ধাৰণা পোষন কৰেন যে, মানব জাতি আদৰ্শবাদী, তাৰা স্বাধীনতা পছন্দ কৰে। ইহা অৰ্থনীতি ও অৰ্থনীতিবিদদেৰ বিশেষ কিছু ধাৰণাৰ অন্য ধৰনেৰ সৰলতা প্ৰকাশ কৰে। প্ৰতিনিধি নিৰ্ভৰ মডেল তৈৰি ও পৰীক্ষামুলক অৰ্থনীতি ফলাফল দেয় যা এই তত্ত্বকে নিৰ্দেশনা কৰে।

গৃহীত মূলনীতিৰ সাধাৰণ প্ৰতিৰক্ষা হচ্ছে যে ইহা সমস্যাৰ সমধান তৈৰি কৰতে পাৰে। কখনও কখনও নিয়ন্ত্ৰিত পৰীক্ষায় অৰ্থনৈতিক গবেষণাৰ মাধ্যমে বিশেষ পৰ্যবেক্ষণেৰ পৰ মূল অনুমিত শৰ্ত সমুহ আৰও বাছাই কৰা কৰা হয় এবং আদৰ্শবাদী অৰ্থনীতিতে কৌশলগত ভাবে “গৃহীত মূলনীতি” দীৰ্ঘস্থায়ী হয়না।

পাৰস্পৰিক বৈপৰীত্যেৰ সমালোচনা

অৰ্থনীতি হচ্ছে বিভিন্ন স্কুল ও চিন্তাধাৰা গবেষণাৰ একটি ক্ষেত্ৰ। ফলে ইহাতে বিবেচনাধীন মতামত, আচৰণ ও তত্ত্ব বিষয়বস্তু হিসেবে স্থান লাভ কৰে। কিছু বিৰোধী বিষয়বস্তু বা ভিন্ন অনুমিত শৰ্তেৰ অংশসমুহেৰ কাৰণে পাৰস্পৰিক বিৰোধীতা হয়ে থকে।

কল্যান ও দূস্প্ৰাপ্যতাৰ অৰ্থনৈতিক সংজ্ঞাৰ সমালোচনা

অৰ্থনীতিৰ সংজ্ঞাৰ সমালোচনায় বলা হয়েছে ইহা অতি নিম্ন বস্তুগত। উদাহৰন হিসেবে বলা যায় যে, একজন ডাক্তাৰ বা নৃত্য শিল্পীৰ সেবা ইহাতে এড়িয়ে যাওয়া হয়েছে। একটি শ্ৰমতত্ত্বে অবস্তুগত সেবাৰ পাৰিশ্ৰমিকেৰ যোগফলে সম্পূৰ্ন এড়িয়ে যায় যা অসম্পূৰ্ন। কল্যানকে সংখ্যা দিয়ে পৰিমাপ কৰা যায়না, কাৰণ ধনী ও গৰীবেৰ কাছে অৰ্থেৰ প্ৰান্তিক গুৰুত্ত্ব ভিন্ন ( যেমন ১০০ টাকা গৰীবেৰ কাছে ধনীৰ চাইতে অনেক বেশী গুৰুত্ত্বপূৰ্ন)। তাৰপৰও এ্যালকোহল এবং ধুমপানেৰ মত পন্যেৰ উৎপাদন ও বন্টন কাৰ্যক্ৰম মানব কল্যানে সাহায্য কৰেনা কিন্তু এইসব অপৰ্যাপ্ত পন্য প্ৰাকৃতিক ভাবে মানুষেৰ চাহিদা ও আকাঙ্ক্ষা পুৰন কৰে। মাৰ্ক্সীয় অৰ্থনীতিতে এখনও কল্যান সংজ্ঞাৰ উপৰ আলকপাত কৰা হয়। ইহা ছাড়াও আদৰ্শবাদী অৰ্থনীতি শুৰুতে কিছু সমালোচনায় যুক্তি দেওয়া হয় যে, বৰ্তমান অৰ্থনৈতিক চৰ্চা কল্যান পৰিমাপে যথোপযুক্ত নয়, কিন্তু একমাত্ৰ মুদ্ৰাবাদীদেৰ কল্যানেৰ অপৰ্যাপ্ত সাফল্য ৰয়েছে। নব্য-বুনিয়াদী অৰ্থনীতিতে চলমান নিয়ন্ত্ৰনে দুস্প্ৰাপ্যতাৰ উপৰ আলোকপাত কৰা হয় যা বেশীৰ ভাগ প্ৰাতিষ্ঠানিক অৰ্থনীতি বিভাগে প্ৰচলিত কৰা হয়। সম্প্ৰতি বছৰ গুলোতে প্ৰাতিষ্ঠানিক অৰ্থনীতি, উন্নয়ন অৰ্থনীতি উদ্বৃত্ত অৰ্থনীতি সহ ইহা বিভিন্ন সময়ে সমালোচিত হচ্ছে।

অৰ্থনীতি ও ৰাজনীতি

জন স্টুয়াৰ্ট মিল বা লিওন ওয়ালাৰ্স এৰ মত কিছু অৰ্থনীতিবিদ উল্লেখ কৰেন যে, সম্পদ উৎপাদনকে ইহাৰ বন্টনেৰ সহিৎ আবদ্ধ কৰা যায়না। “ফলিত অৰ্থনীতি” এৰ প্ৰাথমিক ক্ষেত্ৰে যা পৰবৰ্তীতে “সামাজিক অৰ্থনীতি” নামে পৰিচিত হয়েছে এবং এতে ক্ষমতা ও ৰাজনীতি নিয়ে বৃহৎ পৰিসৰে আলোচনা কৰা হয়েছে। অৰ্থনীতি একটি সামাজিক বিজ্ঞান হিসেবে কোন সৰকাৰ বা অন্য সিদ্ধান্ত গ্ৰহনকাৰী সংগঠনেৰ ৰাজনৈতিক কৰ্মকান্ডেৰ উপৰ প্ৰতিষ্ঠিত হতে পাৰেনা। কখনও কখনও উচ্চপদস্থ নীতি নিৰ্ধাৰক বা ব্যক্তি অন্য ব্যক্তিদেৰ প্ৰভাবিত কৰতে পাৰে যাৰা অৰ্থনৈতিক তত্ত্বেৰ ধাৰণা অধিক ব্যবহাৰকাৰী এবং নীতিগত এজেন্ডা ও মূল্য প্ৰক্ৰিয়াৰ বাহক হিসেবে পৰিচিত এবং তাদেৰ দায়িত্ব সম্পৰ্কিত বিষয় উল্লেখকে সীমিত কৰেনা। অৰ্থনৈতিক তত্ত্বেৰ সহিৎ নিবিড় সম্পৰ্ক ও ৰাজনৈতিক সংশ্লিষ্ট চৰ্চা হচ্ছে একটি যৌক্তিক প্ৰতিফলন যা অৰ্থনীতিৰ অধিকাংশ সৰল মূলনীতিৰ ছায়া অথবা বিপৰীত আকৃতিৰ এবং তা কখনও কখনও বিশেষ সামাজিক এজেন্ডা ও মূল্য পদ্ধতিকে বিভ্ৰান্তি কৰে। স্বাধীন কেন্দ্ৰীয় ব্যাংক বিষয়েৰ মত একটি কেন্দ্ৰীয় ব্যাংক নীতি এবং কেন্দ্ৰীয় ব্যাংকে সৰকাৰী বিবৃতি বা সামষ্টিক অৰ্থনীতিৰ মূলনীতি (আৰ্থিক নীতি ও ৰাজস্ব নীতি) হচ্ছে যুক্তি এবং সমালোচনাৰ প্ৰতিফলন।

আদৰ্শ ও অৰ্থনীতি

উদাহৰন স্বৰূপ বলা যায়, ২১ শতকে ইউএস গনতন্ত্ৰ উন্নয়ন প্ৰক্ৰিয়াকে সমন্মিত কৰতে সম্ভব কৰে, ১৯ শতকে কাৰ্ল মাৰ্ক্সেৰ অবদান বা পুঁজিবাদ বনাম সমাজবাদ বিতৰ্ক নিয়ে ঠান্ডা যুদ্ধ অৰ্থনীতিৰ বিবেচ্য বিষয়। তাৰপৰেও অৰ্থনীতি কোন ধৰনেৰ মূল্য অভিযোগ সৃষ্টি কৰেনা, ফলে ইহা একটি কাৰণ হতে পাৰে যে, অৰ্থনীতি পৰ্যবেক্ষণমূলক গবেষণা এবং অনুসিদ্ধান্ত পৰীক্ষাৰ উপৰ ভিত্তি না কৰেই পূৰ্বাভাস দেয়। একটি সামাজিক বিজ্ঞান হিসেবে অৰ্থনীতি পৰ্যবেক্ষণ ফলাফলেৰ উপৰ এবং একই পদ্ধতি সম্পৰ্কে প্ৰয়োজনীয় গঠন ও মূল্য বিচাৰ ছাড়াই অন্যান্য অৰ্থনৈতিক পদ্ধতিৰ দক্ষতা আলোকপাত কৰতে চেষ্টা কৰে। উদাহৰন হিসেবে বলা যায় যে, স্বত্বাধিকাৰী পদ্ধতি, সমঅধিকাৰ পদ্ধতি বা সমাজেৰ উচ্চ শ্ৰেণীৰ পদ্ধতিৰ অৰ্থনীতিতে তাদেৰ যোগ্যতা বাচ-বিচাৰ ছাড়াই প্ৰয়োগ কৰা হয়।

নৃবিজ্ঞান ও অৰ্থনীতি

অৰ্থনীতি ও দৰ্শনেৰ সম্পৰ্ক জটিল। অনেক অৰ্থনীতিবিদ পছন্দ এবং মূল্য বিচাৰকে আদৰ্শ হিসেবে বিবেচনা কৰে যেমন অৰ্থনীতিৰ পৰিধিৰ বাইৰে প্ৰয়োজন বা অভাব বা সমাজেৰ জন্য কোনটা উত্তম, ৰাজনৈতিক হবে না ব্যক্তিগত হবে। কোন সময়ে একজন ব্যক্তি বা সৰকাৰ তাৰ লক্ষ্যমাত্ৰা নিৰ্ধাৰণ কৰলে অৰ্জন কতটুকু হওয়া উচিৎ অৰ্থনীতি ইহাৰ অন্তৰ্নিহিত সত্য প্ৰকাশ কৰতে পাৰে। অন্য দৃষ্টিতে অৰ্থনৈতিক ধাৰণাৰ প্ৰভাব যেমন, আধুনিক পুঁজিবাদে অন্তৰ্নিহিত বিষয়াদি, মূল্য প্ৰক্ৰিয়াৰ উন্নয়ন ঘটাতে পাৰে যদিও ইহা কাম্য কিংবা অকাম্য হউক ( উদাহৰন দেখুন, ভোগবাদ এবং ক্ৰয় বিহীন দিবস)। কিছু চিন্তাবিদেৰ মতে, অৰ্থনীতিৰ একটি তত্ত্ব বা ব্যবহাৰ কৰা হচ্ছে একটি মানবিক বিচাৰ তত্ত্ব। মানবিক ভোগবাদেৰ পূৰ্ব অনুমান হচ্ছে একজন যখন ক্ৰয়েৰ সিদ্ধান্ত নিবে অবশ্যই মানবিক ও পৰিবেশ ধাৰনাকে বিবেচনায় আনবে, এছাড়াও আৰ্থিক ও বানিজ্যিক অৰ্তনীতি বিবেচনা কৰবে। অন্য দিকে, যৌক্তিক সীমিত সম্পদেৰ বন্টন সাধাৰণ কল্যান ও অৰ্থনীতিৰ একটি ক্ষেত্ৰেৰ অভাব পুৰন কৰে। কিছু উল্লেখযোগ্য বিষয় হচ্ছে গবেষণাৰ উত্তম পন্থা হচ্ছে স্বাস্থ্য ও সন্তুষ্ট, পৰিবেশ, বিচাৰ বা মহাদূৰ্যোগে সহায়তাৰ মত লক্ষ্য পুৰনে সম্পদেৰ বন্টন হচ্ছে ঐচ্ছিক লুকায়িত যা, সাধাৰণ কল্যান কিংবা বৃদ্ধিপ্ৰাপ্ত ভোগান্তিৰ চাইতে কম। এই ধাৰনায় মনে কৰা হয় যে, ইহা অমানবিক এবং এ ধৰনেৰ বিষয় অৰ্থনীতিতে আসতে পাৰেনা। এই কাৰণে যুক্তৰাষ্ট্ৰেৰ ৰাজ্য প্ৰতিনিধিগন নিয়মিত অৰ্থনৈতিক বিশ্লেষন গবেষণায় মিলিত হন।

সামাজিক প্ৰভাব

কেউ বলতে পাৰেন যে, অৰ্থনীতিবিদদেৰ পৰামৰ্শ অনুযায়ী বাজাৰ কাঠামো ও দুস্প্ৰাপ্য পন্য বন্টনেৰ অন্যান্য উপায় সমুহ শুধুমাত্ৰ লক্ষমাত্ৰা ও অভাবেৰ উপৰ প্ৰভাব ফেলেনা, চাহিদা ও আচৰণেৰ উপৰও প্ৰভাব ফেলে। অৰ্থনীতিৰ অনেক ক্ষেত্ৰে বলা হয় যে, পছন্দ হচ্ছে অতীতেৰ ইচ্ছা ব্যতিৰেকে বিবেচ্য, কখনও সামাজিক শৰ্তাৰোপ কৰা হয় কাৰণ মানুষ মানসম্পন্ন জীবন যাপন কামনা কৰে। অৰ্থনৈতিক পদ্ধতিতে ইহা একটি চৰম বিতৰ্কেৰ বিষয় যাকে কল্যান প্ৰক্ৰিয়ায় প্ৰভাব ও কাম্য প্ৰতিক্ৰিয়া সৃষ্টি কৰে। নিৰপেক্ষ দৃষ্টিতে অৰ্থনৈতিক প্ৰভাবক সমুহেৰ ব্যৰ্থতা হিসেবে চিহ্নিত কৰা যায়। তাৰা যুক্তি দেখান যে, সম্পদেৰ পুনঃবন্টন মানবিক এবং অৰ্থনৈতিকভাবে ভুল। সমাজতান্ত্ৰিক দৃষ্টিতে সামাজিক ক্ষেত্ৰে ইহা একটি অৰ্থনৈতিক ব্যৰ্থতা। তাৰা যুক্তি দেখান যে,সম্পদেৰ অসমতা প্ৰাথমিক আলোচনায় গ্ৰহনযোগ্য নয়।ইহা উনিশ শতকে শ্ৰম অৰ্থনীতি ও বিশ শতকে কল্যান অৰ্থনীতি উভয়কে মানব উন্নয়ন তত্ত্বে প্ৰবেশেৰ পূৰ্বে পৰিচালিত কৰে।

অৰ্থনীতিৰ পুৰনো বিষয় ‘ৰাজনৈতিক অৰ্থনীতি’ বিশেষ কৰে কিছু অৰ্থনীতিবিদ যেমন মাৰ্ক্সবাদী অৰ্থনীতিবিদগন দ্বাৰা অৰ্থনীতিৰ বিকল্প হিসেবে এখনও ব্যবহৃত হচ্ছে। ইহা বাজাৰ অৰ্থনীতিৰ বিশেষ বিষয়েৰ বা উদাহৰনেৰ সাথে সমোঝতা বিহীন নিৰ্দেশনা প্ৰকাশ কৰে। ৰাজনৈতিক অৰ্থনীতি অৰ্থনৈতিক বিশ্লেষনে সামাজিক ৰাজনৈতিক চিন্তাধাৰাকে অন্তভূক্ত কৰে এবং সেখানে উন্মুক্ত ভাববাদ বিদ্যমান, যদিও আদৰ্শবাদেৰ অভিযোগ থাকলেও ইহাকে বৃহৎ অৰ্থনৈতিক উদ্দেশ্যমুলক নিৰ্দেশনা বলা হয়। কিছু মুলবাদী বিশ্ববিদ্যালয়ে ( বেশীৰ ভাগ যুক্তৰাজ্যে) ‘অৰ্থনীতি’ বিভাগেৰ তুলনায় ‘ৰাজনৈতিক অৰ্থনীতি’ বিভাগ বেশী ৰয়েছে।

মাৰ্ক্সবাদী অৰ্থনীতি সাধাৰণত অৰ্থেৰ বানিজ্য সময়কে পৰিহাৰ কৰে। মাৰ্ক্সবাদী দৃষ্টিভঙ্গিতে, বিভিন্ন শ্ৰেণীৰ মধ্যে সম্পদেৰ বন্টনেৰ জন্য মুল উৎস উৎপাদনেৰ হাতিয়াৰেৰ উপৰ সম্মিলিত নিয়ন্ত্ৰন। কোন নিৰ্দিষ্ট বস্তুগত সম্পদেৰ দুস্প্ৰাপ্যতা উৎপাদনেৰ হাতিয়াৰে শক্তি ভিত্তিক সম্পৰ্ক তৈৰিৰ কেন্দ্ৰীয় আলোচনায় গৌন বিষয়।

ৰাজনীতিতে অৰ্থনীতি

_{মূল প্ৰবন্ধঃ ৰাজনীতিতে অৰ্থনীতি}অৰ্থনীতিৰ বাস্তব ক্ষেত্ৰে বিভিন্ন প্ৰকল্পে প্ৰবৃদ্ধিকে গুৰুত্ব দেয়া হয়, যা আলোচিত হয়ে আসছে “১৯০০ সাল হতে অৰ্থনীতিৰ মুল পৰিবৰ্তন” নামে। বেশীৰ ভাগ বিশ্ববিদ্যালয় এবং কলেজেৰ একটি মূল, বিদ্যালয় বা বিভাগ থাকে যা বিষয়কে প্ৰাতিষ্ঠানিক মৰ্যাদা দেয়, যেমন কলা বিভাগ, বানিজ্য বিভাগ। “Bank of Sweden Prize in Economic Sciences in Memory of Alfred Nobel” (যাকে অৰ্থনীতিৰ নোবেল পুৰস্কাৰ বলা হয়) হচ্ছে অৰ্থনীতিবিদদেৰ জন্য একটি বাৎসৰিক পুৰস্কাৰ যা এই বিষয়ে জ্ঞান সমৃদ্ধ অবদানেৰ জন্য দেয়া হয়। বেসৰকাৰী খাতে যেমন শিল্প, ব্যাংক, আৰ্থিক প্ৰতিষ্ঠান ইত্যাদিতে অৰ্থনীতিবিদগন পৰামৰ্শদাতা হিসেবে নিয়োগ প্ৰাপ্ত হন। অৰ্থনীতিবিদগন সৰকাৰী বিভিন্ন বিভাগে এবং প্ৰকল্পে যেমন ৰাজস্ব, কেন্দ্ৰীয় ব্যাংক, পৰিসংখ্যান ব্যুৰো ইত্যাদিতে নিয়োগপ্ৰাপ্ত হন।

বহিঃসংযোগ

সাধাৰৰণ

• Economics বিষয়ে Curlie (DMOZ)-ত থকা তথ্য
• Resources For Economists: Official resource guide of the American Economic Association
• Research Papers in Economics (RePEc): huge database of preprints and other research
• Economic journals on the web
• Intute: Economics: Searchable human catalogue of the best links for teaching and research in Economics
• International Journal of Humanities and Social Sciences
• International Journal of Social Sciences

প্ৰাতিষ্ঠানিক

• Economics Departments, Institutes and Research Centers in the World
• Organization For Co-operation and Economic Development (OECD) Statistics
• United Nations Statistics Division
• World Bank Data
• World Trade Organization
• Center for Economic and Policy Research (USA)

শিক্ষা উপকৰণ

• Economics textbooks on Wikibooks
• MERLOT Learning Materials: Economics: US-based database of learning materials
• The United economic encyclopedia
• Online Learning and Teaching Materials for Economics: The Economics Network (UK)'s database of text, slides, glossaries and other resources
• MIT OpenCourseWare: Economics: Archive of study materials from MIT courses
• A guide to several online economics textbooks
• The Library of Economics and Liberty (Econlib): Economics Books, Articles, Blog (EconLog), Podcasts (EconTalk)
• Schools of Thought: Compare various economic schools of thought on particular issues
• Economics at About.com
• Ask The Professor section of EH. Net Economic History Services
• Introduction to Economics: Short Creative commons-licensed introduction to basic economics