ৱিকিপিডিয়া

ইলোৰা গুহাসমূহ

(ইলোৰাৰ পৰা পুনঃনিৰ্দেশিত)
এই ভাৰত সম্পৰ্কীয় চমু প্ৰবন্ধটো বহলাই লিখা প্ৰয়োজন। আপুনিও ইচ্ছা কৰিলে প্ৰবন্ধটো বিস্তাৰ কৰি ইয়াৰ মান উন্নত কৰিব পাৰে। সহায় কৰিবৰ বাবে ইয়াত ক্লিক কৰক। আপুনি যদি নবাগত তেন্তে ৱিকিপিডিয়াত সম্পাদনা কৰাৰ অনুগ্ৰহ কৰি আগেয়ে সহায়িকাখন এবাৰ চকু ফুৰাব।

ইলোৰা গুহাসমূহ (ইংৰাজী: Ellora Caves) বৌদ্ধ ধৰ্ম, হিন্দু ধৰ্ম আৰু জৈন ধৰ্মৰ সাংস্কৃতিক কলাৰ একটি মিশ্ৰ কেন্দ্ৰ। ইলোৰা মহাৰাষ্ট্ৰ ৰাজ্যৰ ঔৰংগাবাদ চহৰৰ পৰা ৩০ কিলোমিটাৰ (১৮.৬ মাইল) দূৰত্বত অৱস্থিত এটা প্ৰত্নতাত্ত্বিক নিদৰ্শন[1]। ইয়াত মুঠ ৩৪টা মঠ আৰু মন্দিৰ আছে যিসমূহ উচ্চ থিয় দেৱালৰ গাত পৰস্পৰৰ প্ৰায় গাত লগা-লগিকৈ খোদিত। এই দেৱালৰ দৈৰ্ঘ্য ২ কিলোমিটাৰ। ৰাষ্ট্ৰকূট ৰাজবংশৰ দ্বাৰা ৬০০ পৰা ১০০০ খ্ৰীষ্টাব্দৰ মধ্যৱৰ্তী সময়ত নিৰ্মিত এই স্থাপত্যকলা ভাৰতৰ প্ৰাচীন সভ্যতাৰ শিল্পকৌশলৰ প্ৰতিফলন। ই সাংস্কৃতিক সম্পত্তি হিচাপে ইউনেস্কো বিশ্ব ঐতিহ্য তালিকাৰ অন্তৰ্ভুক্ত[2]।

ইউনেস্ক' বিশ্ব ঐতিহ্য ক্ষেত্ৰ
ইলোৰা গুহাসমূহ
বিশ্ব ঐতিহ্য ক্ষেত্ৰত তালিকাভুক্ত হিচাপে নাম

কৈলাচান্থা মন্দিৰ (গুহা ১৬)
শিলৰ চুড়াৰ পৰা এক দৃশ্য
দেশ ভাৰত
ধৰণ সাংস্কৃতিক
মাপকাঠি (i) (iii) (vi)
উদ্ধৃতি ২৪৩
ইউনেস্কোৰ দ্বাৰা শ্ৰেণীবদ্ধ অঞ্চল দক্ষিণ এছিয়া
অভিলিখনৰ ইতিহাস
অভিলিখন ১৯৮৩ (অজ্ঞাত অধিবেশন)

এই কমপ্লেক্সটো ভাৰতীয় শিল কাটি লোৱা স্থাপত্যৰ এক আগশাৰীৰ উদাহৰণ, আৰু কেইবাটাও কঠোৰভাৱে "গুহা" নহয় কাৰণ ইয়াৰ কোনো চাল নাই। ১৬ নং গুহাত বিশ্বৰ ভিতৰতে সৰ্ববৃহৎ একক একক শিল খনন, কৈলাশ মন্দিৰ, শিৱ দেৱতাক উৎসৰ্গিত ৰথ আকৃতিৰ কীৰ্তিচিহ্ন। কৈলাস মন্দিৰৰ খননত বিভিন্ন হিন্দু দেৱতাৰ চিত্ৰ অংকন কৰা ভাস্কৰ্য্যৰ লগতে প্ৰধান হিন্দু মহাকাব্য দুটাৰ সাৰাংশ দাঙি ধৰা ৰিলিফ পেনেলও আছে।

এই স্থানত ১০০ টাতকৈও অধিক গুহা আছে, সকলোবোৰ চৰণন্দ্ৰি পাহাৰৰ বেছাল্ট শিলৰ পৰা খনন কৰা হৈছে, ইয়াৰে ৩৪টা গুহা জনসাধাৰণৰ বাবে মুকলি।[3] এইবোৰত ১৭টা হিন্দু (গুহা ১৩–২৯), ১২টা বৌদ্ধ (গুহা ১–১২) আৰু ৫টা জৈন (গুহা ৩০–৩৪) গুহা আছে,[4][5] প্ৰতিটো গোটে খ্ৰীষ্টীয় ১ম সহস্ৰাব্দত প্ৰচলিত দেৱতা আৰু পৌৰাণিক কাহিনীৰ লগতে নিজ নিজ ধৰ্মৰ মঠকো প্ৰতিনিধিত্ব কৰে।[4] ইটোৱে সিটোৰ ওচৰতে নিৰ্মাণ কৰা হৈছিল আৰু ই প্ৰাচীন ভাৰতত থকা ধৰ্মীয় সমন্বয়ৰ উদাহৰণ দাঙি ধৰে। [6] [7] ইলোৰাৰ সকলোবোৰ কীৰ্তিচিহ্ন ৰাষ্ট্ৰকুট বংশ (আৰ. ৭৫৩-৯৮২ খ্ৰীষ্টাব্দ)ৰ সময়ত নিৰ্মিত হৈছিল, যিয়ে হিন্দু আৰু বৌদ্ধ গুহাৰ এটা অংশ নিৰ্মাণ কৰিছিল আৰু যাদৱ বংশ (প্ৰায় ১১৮৭–১৩১৭)ত নিৰ্মাণ হৈছিল, যিয়ে জৈন গুহাসমূহৰ কেইবাটাও নিৰ্মাণ কৰিছিল। কীৰ্তিচিহ্নসমূহ নিৰ্মাণৰ বাবে ৰাজকীয়, ব্যৱসায়ী আৰু অঞ্চলটোৰ ধনীসকলে ধন আগবঢ়াইছিল। সকলোবোৰ কীৰ্তিচিহ্ন ৰাষ্ট্ৰকুট বংশ (আৰ. ৭৫৩-৯৮২ খ্ৰীষ্টাব্দ)ৰ সময়ত নিৰ্মিত হৈছিল, যিয়ে হিন্দু আৰু বৌদ্ধ গুহাৰ এটা অংশ নিৰ্মাণ কৰিছিল আৰু যাদৱ বংশ (প্ৰায় ১১৮৭–১৩১৭)ত নিৰ্মাণ হৈছিল, যিয়ে জৈন গুহাসমূহৰ কেইবাটাও নিৰ্মাণ কৰিছিল। কীৰ্তিচিহ্নসমূহ নিৰ্মাণৰ বাবে ৰাজকীয়, ব্যৱসায়ী আৰু অঞ্চলটোৰ ধনীসকলে ধন আগবঢ়াইছিল।[3][8]

যদিও গুহাবোৰে মন্দিৰ আৰু তীৰ্থযাত্ৰীসকলৰ বাবে বিশ্ৰামৰ স্থান হিচাপে কাম কৰিছিল,[5] এই স্থানৰ অৱস্থান প্ৰাচীন দক্ষিণ এছিয়াৰ বাণিজ্যিক পথত থকাৰ বাবেও ইয়াক ডেকান অঞ্চলৰ এক গুৰুত্বপূৰ্ণ বাণিজ্যিক কেন্দ্ৰ কৰি তুলিছিল।[9] ই ঔৰংগাবাদৰ পৰা ২৯ কিলোমিটাৰ (১৮ মাইল) উত্তৰ-পশ্চিমে, আৰু মুম্বাইৰ পৰা প্ৰায় ৩০০ কিলোমিটাৰ (১৯০ মাইল) পূব-উত্তৰ-পূবে অৱস্থিত। আজি ইলোৰা গুহাৰ লগতে ওচৰৰ অজন্তা গুহা মহাৰাষ্ট্ৰৰ মাৰাথৱাড়া অঞ্চলৰ এক প্ৰধান পৰ্যটনস্থলী আৰু ভাৰতৰ প্ৰত্নতাত্ত্বিক জৰীপ (ASI)ৰ অধীনত এক সংৰক্ষিত স্মৃতিসৌধ।[10]

উৎপত্তি

সম্পাদনা কৰক

ইলোৰা বা এলোৰা, যাক ভেৰুল বা এলুৰা বুলিও কোৱা হয়, প্ৰাচীন নাম এলোৰপুৰামৰ সংক্ষিপ্ত ৰূপ।[11] এই নামৰ পুৰণি ৰূপটো প্ৰাচীন উল্লেখ যেনে ৮১২ খ্ৰীষ্টাব্দৰ বৰোদা শিলালিপিত পোৱা যায় য'ত "এই ভৱনৰ মহানতা"ৰ কথা উল্লেখ আছে আৰু ইয়াত কোৱা হৈছে যে "এই মহান ভৱনটো কৃষ্ণৰাজে এলাপুৰাৰ এটা পাহাৰত নিৰ্মাণ কৰিছিল, শিলালিপিত থকা অট্টালিকাটো কৈলাশ মন্দিৰ।[3] ভাৰতীয় পৰম্পৰা অনুসৰি প্ৰতিটো গুহাৰ নাম দিয়া হৈছে আৰু ইয়াৰ এটা প্ৰত্যয় গুহা (সংস্কৃত), লেনা বা লেনি (মাৰাঠী), অৰ্থাৎ গুহা।[3][12]

ইয়াৰ উৎপত্তি ইলভালাপুৰমৰ পৰাও বুলি বিশ্বাস কৰা হয়, যাৰ নামকৰণ কৰা হৈছে এই অঞ্চলত শাসন কৰা অসুৰ ইলভালৰ নামেৰে আৰু আগস্ত্য ঋষিৰ দ্বাৰা পৰাস্ত হৈছিল।[13]

অৱস্থান

সম্পাদনা কৰক
 
Ellora Caves, সাধাৰণ মানচিত্ৰ (শিল গাঢ় সেউজীয়া ৰঙেৰে দেখুওৱা হৈছে)

মহাৰাষ্ট্ৰ ৰাজ্যৰ ঔৰংগাবাদ চহৰৰ পৰা প্ৰায় ২৯ কিলোমিটাৰ (১৮ মাইল) উত্তৰ-পশ্চিমে, মুম্বাইৰ পৰা ৩০০ কিলোমিটাৰ (১৯০ মাইল) পূব-উত্তৰ-পূব, পুনেৰ পৰা ২৩৫ কিলোমিটাৰ (১৪৬ মাইল) আৰু অজন্তা গুহাৰ পৰা প্ৰায় ১০০ কিলোমিটাৰ (৬২ মাইল) পশ্চিমে ২.৩ কিলোমিটাৰ দূৰত্বত অৱস্থিত এলোৰা গুহা (১.৪২ মাইল) গ্ৰীষ্ণেশ্বৰ মন্দিৰৰ পৰা (ভাৰত)।

এলোৰাই পশ্চিম ঘাটৰ তুলনামূলকভাৱে সমতল শিলৰ অঞ্চল দখল কৰিছে, য'ত প্ৰাচীন আগ্নেয়গিৰিৰ কাৰ্য্যকলাপে বহুস্তৰীয় বেছাল্ট গঠনৰ সৃষ্টি কৰিছিল, যাক ডেকান ফান্দ বুলি জনা যায়। এলোৰা গুহাসমূহ থকা পশ্চিমমুখী শিলটো গঠন কৰা আগ্নেয়গিৰিৰ কাৰ্য্যকলাপ ক্ৰিটেচিয়াছ যুগত সংঘটিত হৈছিল। ফলত উলম্ব মুখখনে শিলৰ গঠনৰ বহু স্তৰলৈ যোৱাটো সহজ কৰি তুলিছিল, যাৰ ফলত স্থপতিবিদসকলে অধিক বিশদ ভাস্কৰ্য্য নিৰ্মাণৰ বাবে মিহি দানাযুক্ত বেছাল্ট বাছি ল'ব পাৰিছিল। [14]

কালক্ৰম

সম্পাদনা কৰক
 
১৮৯০ চনৰ আশে-পাশে দীন দয়ালে ফটো তোলা এলোৰা গুহা

ইলোৰাত নিৰ্মাণৰ বিষয়ে ব্ৰিটিছ ঔপনিৱেশিক শাসনৰ পৰাই অধ্যয়ন চলি আহিছে। কিন্তু বৌদ্ধ, হিন্দু আৰু জৈন গুহাসমূহৰ মাজত ওপৰত ওপৰ সোমাই থকা শৈলীৰ বাবে ইয়াৰ নিৰ্মাণৰ কালক্ৰম সম্পৰ্কে সহমত স্থাপন কৰাটো কঠিন হৈ পৰিছে।[15] বিবাদসমূহ সাধাৰণতে: এটা, বৌদ্ধ বা হিন্দু গুহাবোৰ প্ৰথমে খোদিত কৰা হৈছিল নে নাই আৰু দুটা, কোনো বিশেষ পৰম্পৰাৰ ভিতৰত গুহাৰ আপেক্ষিক তাৰিখ। ইলোৰাৰ খোদিত শৈলীক ডেকান অঞ্চলৰ অন্যান্য গুহা মন্দিৰৰ সৈতে তুলনা কৰা, বিভিন্ন বংশৰ পাঠ্য ৰেকৰ্ড আৰু এলোৰাৰ ওচৰৰ বিভিন্ন প্ৰত্নতাত্ত্বিক স্থানত আৰু মহাৰাষ্ট্ৰ, মধ্যপ্ৰদেশ আৰু কৰ্ণাটকৰ অন্যান্য ঠাইত পোৱা এপিগ্ৰাফিক প্ৰমাণৰ ওপৰত ভিত্তি কৰিয়েই এই বহল সহমতৰ সৃষ্টি হৈছে।[16][17] গেৰী হকফিল্ড মালন্দ্ৰা আৰু অন্যান্য পণ্ডিতসকলে কৈছে যে এলোৰা গুহাসমূহৰ তিনিটা গুৰুত্বপূৰ্ণ নিৰ্মাণকাল আছিল: আৰম্ভণিৰ হিন্দু যুগ (৫৫০ৰ পৰা ৬০০ খ্ৰীষ্টাব্দ), বৌদ্ধ পৰ্যায় (৬০০ৰ পৰা ৭৩০ খ্ৰীষ্টাব্দ) আৰু পৰৱৰ্তী হিন্দু আৰু জৈন পৰ্যায় (৭৩০ৰ পৰা ৯৫০ খ্ৰীষ্টাব্দ)।[16][18][19]

আদিম গুহাবোৰ হয়তো ত্ৰৈকুটক আৰু বাকটক বংশৰ সময়ত নিৰ্মাণ কৰা হৈছিল, যিসকলে অজন্তা গুহাৰ পৃষ্ঠপোষক বুলি জনা যায়। কিন্তু আদিম গুহা, যেনে ২৯ নং গুহা (হিন্দু) শিৱপ্ৰেৰিত কলাচুৰি বংশই নিৰ্মাণ কৰিছিল বুলি বিশ্বাস কৰা হয়, আনহাতে বৌদ্ধ গুহা চালুক্য বংশই নিৰ্মাণ কৰিছিল। [16] পিছৰ হিন্দু গুহা আৰু আদিম জৈন গুহা ৰাষ্ট্ৰকুট বংশই নিৰ্মাণ কৰাৰ বিপৰীতে শেষৰ জৈন গুহা যাদৱ বংশই নিৰ্মাণ কৰিছিল, যিয়ে আন জৈন গুহা মন্দিৰৰ পৃষ্ঠপোষকতাও কৰিছিল।[20][21][22]

হিন্দু কীৰ্তিচিহ্ন: গুহা ১৩–২৯

সম্পাদনা কৰক
 
 
পাৰ্বতী আৰু নৃত্য শিৱ (সোঁফালে) এলোৰা গুহাত]]

কলাচুৰি যুগত ষষ্ঠ শতিকাৰ মাজভাগৰ পৰা অষ্টম শতিকাৰ শেষলৈকে হিন্দু গুহা দুটা পৰ্যায়ত নিৰ্মাণ কৰা হৈছিল। ষষ্ঠ শতিকাৰ আৰম্ভণিতে নটা গুহা মন্দিৰ খনন কৰা হৈছিল,[23][24] তাৰ পিছত আৰু চাৰিটা গুহা (গুহা ১৭–২৯)। 28, 27 আৰু 19 নং গুহাত তাৰ পিছত 29 আৰু 21 নং গুহাত কাম আৰম্ভ কৰা হৈছিল, যিবোৰ 20 আৰু 26 নং গুহাৰ সৈতে সমান্তৰালভাৱে খনন কৰা হৈছিল।[25][26]

পিছৰ ১৪, ১৫ আৰু ১৬ নং গুহাসমূহ ৰাষ্ট্ৰকুট যুগত নিৰ্মাণ কৰা হৈছিল, কিছুমানৰ তাৰিখ অষ্টম শতিকাৰ পৰা দশম শতিকাৰ ভিতৰত বুলি কোৱা হয়।[26] ১৪ আৰু ১৫ নং গুহাত ১৬ নং গুহাৰ সৈতে কাম আৰম্ভ কৰা হৈছিল, যিটো "বিশ্বৰ আটাইতকৈ ডাঙৰ একক একক শিলাস্তম্ভ", যিটো মহাৰাষ্ট্ৰ,ভাৰতৰ কৈলাস মন্দিৰত অৱস্থিত, যিটো নিৰ্মাণ কৰা তিনিটাৰ ভিতৰত শেষ।[25] এই গুহাসমূহ অষ্টম শতিকাত প্ৰথম কৃষ্ণ ৰজাৰ সহযোগত সম্পূৰ্ণ হৈছিল।[27][28]

আৰম্ভণি হিন্দু মন্দিৰ: ধূমাৰ লেনা, গুহা ২৯

সম্পাদনা কৰক

বৌদ্ধ বা জৈন গুহাবোৰৰ যিকোনো এটাৰ আগতেই আদিম হিন্দু গুহাবোৰত নিৰ্মাণ আৰম্ভ হৈছিল। এই প্ৰাথমিক গুহাবোৰ সাধাৰণতে হিন্দু দেৱতা শিৱৰ প্ৰতি উৎসৰ্গিত আছিল যদিও প্ৰতিমূৰ্তিৰ পৰা অনুমান কৰিব পাৰি যে শিপিনীসকলে হিন্দু ধৰ্মৰ আন দেৱ-দেৱীসকলক বিশিষ্ট আৰু সমান শ্ৰদ্ধা দিছিল। এই গুহা মন্দিৰবোৰৰ এটা সাধাৰণ বৈশিষ্ট্য আছিল মন্দিৰৰ গুৰিৰ ভিতৰত শিল কাটি লোৱা লিংগ-যোনি আৰু প্ৰত্যেকৰে চাৰিওফালে প্ৰদক্ষিণ (পৰিক্ৰম)ৰ বাবে ঠাই আছিল।

২৯ নং গুহা, যাক ধূমাৰ লেনা বুলিও কোৱা হয়, ইলোৰাৰ প্ৰাচীন খননসমূহৰ ভিতৰত অন্যতম আৰু আটাইতকৈ ডাঙৰ খননৰ ভিতৰত অন্যতম।[29] গুহাটোত থকা আদিম হিন্দু মন্দিৰ নিৰ্মাণ "ভেলে গংগা"ক কেন্দ্ৰ কৰি আছিল, যিটো এটা প্ৰাকৃতিক জলপ্ৰপাত আছিল যিটো স্মৃতিসৌধৰ সৈতে একত্ৰিত হৈছিল।[30][26] দক্ষিণে থকা শিলৰ খোদিত বেলকনিৰ পৰা এই জলপ্ৰপাতটো দেখা যায় আৰু ইয়াক "মহান শিৱৰ ভ্ৰূৰ ওপৰেৰে পৰি যোৱা" বুলি বৰ্ণনা কৰা হৈছে, বিশেষকৈ বাৰিষাৰ সময়ত।[30] এই গুহাত থকা খোদিত শিল্পবোৰ জীৱন আকাৰতকৈ ডাঙৰ যদিও লেখক ধৱলিকাৰৰ মতে, ইলোৰাৰ অন্যান্য গুহাত পোৱাৰ তুলনাত "ডাঙৰ, অসমতাপূৰ্ণ অংগৰ সৈতে ডাঠ।" [31]

ৰামেশ্বৰ মন্দিৰ, ২১ নং গুহা

সম্পাদনা কৰক
 
২১ নং গুহাৰ প্ৰৱেশদ্বাৰত দেৱী গংগা

২১ নং গুহা, যাক ৰামেশ্বৰ লেনা বুলিও কোৱা হয়, আন এক প্ৰাৰম্ভিক খনন [32][33] যাৰ নিৰ্মাণৰ কৃতিত্ব কালাচুৰি বংশৰ বুলি দিয়া হৈছে। ৰাষ্ট্ৰকুট বংশৰ আৰোহণৰ পূৰ্বে এই গুহাটো সম্পূৰ্ণ হৈছিল যিয়ে ইলোৰাত গুহাসমূহ সম্প্ৰসাৰিত কৰিছিল।[3]

কৈলাশ মন্দিৰ: গুহা ১৬

সম্পাদনা কৰক
প্ৰধান প্ৰবন্ধ: কৈলাশ মন্দিৰ, ইলোৰা

কৈলাশ মন্দিৰ নামেৰে জনাজাত ১৬ নং গুহাটোৰ আকাৰ, স্থাপত্য আৰু সম্পূৰ্ণ একক শিলৰ পৰা খোদিত হোৱাৰ বাবে ভাৰতৰ বিশেষভাৱে উল্লেখযোগ্য গুহা মন্দিৰ।[34][35]

দশৱতৰা: গুহা ১৫

সম্পাদনা কৰক

দশৱতৰা মন্দিৰ বা ১৫ নং গুহা হৈছে ১৪ নং গুহাৰ পিছত কোনোবা এটা সময়ত সম্পূৰ্ণ হোৱা আন এক উল্লেখযোগ্য খনন (ৰাৱন কি খাই, হিন্দু)। ১৫ নং গুহাত কোষ আৰু বিন্যাস পৰিকল্পনা আছে যিটো বৌদ্ধ গুহা ১১ আৰু ১২ৰ দৰেই, যাৰ পৰা অনুমান কৰিব পাৰি যে এই গুহাটো বৌদ্ধ গুহা হিচাপে লোৱাৰ উদ্দেশ্য আছিল; কিন্তু ইয়াৰ প্ৰৱেশদ্বাৰত নৃত্য মণ্ডপ (ভাৰতীয় শাস্ত্ৰীয় নৃত্য মণ্ডপ)ৰ দৰে অবৌদ্ধ বৈশিষ্ট্যৰ উপস্থিতিয়ে ইয়াৰ বিপৰীত ইংগিত দিছিল। জেমছ হাৰ্লেৰ মতে, বৌদ্ধ গুহা ১১ত হিন্দু প্ৰতিমূৰ্তি পোৱা গৈছে, আনহাতে অঞ্চলটোৰ বৌদ্ধ গুহাত বহু হিন্দু দেৱতাক সন্নিৱিষ্ট কৰা হৈছে। বৌদ্ধ আৰু হিন্দু গুহাৰ মাজত পৃথক পৃথক ডিজাইনৰ এই ওভাৰলেপৰ কাৰণ হ’ব পাৰে একেখিনি স্থপতিবিদ আৰু শ্ৰমিকে কাম কৰা ঠাইবোৰৰ বাবে, বা হয়তো পৰিকল্পিত বৌদ্ধ গুহা এটাক হিন্দু কীৰ্তিচিহ্ন হিচাপে অভিযোজিত কৰা হৈছিল।[36][37]

অন্য হিন্দু গুহা

সম্পাদনা কৰক

আন উল্লেখযোগ্য হিন্দু গুহাসমূহ হ’ল ৰাৱণ কি খাই (গুহা ১৪) আৰু নীলকান্ত (গুহা ২২), দুয়োখনতে অসংখ্য ভাস্কৰ্য্য আছে, বিশেষকৈ ২৫ নং গুহা যাৰ চিলিঙত সূৰ্য্যৰ খোদিত আছে।

তথ্য সংগ্ৰহ

সম্পাদনা কৰক
  1. ↑ "Ellora Caves, India: Brief Description, UNESCO World Heritage Site". http://whc.unesco.org/en/list/243। আহৰণ কৰা হৈছে: 2010-11-06. 
  2. ↑ "Ellora Caves: Advisory Body Evaluation" (pdf). UNESCO. http://whc.unesco.org/archive/advisory_body_evaluation/243.pdf। আহৰণ কৰা হৈছে: 2010-11-06. 
  3. ↑ 3.0 3.1 3.2 3.3 3.4 "World Heritage Sites - Ellora Caves, Ellora Caves (1983), Maharashtra". Archaeological Survey of India. http://asi.nic.in/asi_monu_whs_ellora.asp. 
  4. ↑ 4.0 4.1 Lisa Owen (2012). Carving Devotion in the Jain Caves at Ellora. Brill Academic. পৃষ্ঠা. 1–10. ISBN 978-9004206298. https://books.google.com/books?id=vHK2WE8xAzYC. 
  5. ↑ 5.0 5.1 Norbert C. Brockman (2011). Encyclopedia of Sacred Places, 2nd Edition. ABC-CLIO. পৃষ্ঠা. 155–156. ISBN 978-1-59884-655-3. https://books.google.com/books?id=ZNZ15Oow8XcC. 
  6. ↑ "Ellora Caves – UNESCO World Heritage Centre". Whc.unesco.org. 6 March 2008. https://whc.unesco.org/en/list/243। আহৰণ কৰা হৈছে: 12 August 2010. , Quote: "These 34 monasteries and temples, extending over more than 2 km, were dug side by side in the wall of a high basalt cliff, not far from Aurangabad, in Maharashtra. Ellora, with its uninterrupted sequence of monuments dating from AD 600 to 1000, brings the civilization of ancient India to life. Not only is the Ellora complex a unique artistic creation and a technological exploit but, with its sanctuaries devoted to Hinduism, it illustrates the spirit of tolerance that was characteristic of ancient India."
  7. ↑ Time Life Lost Civilizations series: Ancient India: Land Of Mystery (1994)
  8. ↑ Gopal, Madan (1990). K.S. Gautam. ed. India through the ages. Publication Division, Ministry of Information and Broadcasting, Government of India. পৃষ্ঠা. 178. https://archive.org/details/indiathroughages00mada. 
  9. ↑ Pandit 2013.
  10. ↑ "Ellora Caves". http://asi.nic.in/asi_monu_tktd_maharashtra.asp। আহৰণ কৰা হৈছে: 19 May 2012. 
  11. ↑ World Heritage Series Ellora, Archaeological Survey of India, Government of India, p. 6. আই.এচ.বি.এন. 81-87780-43-6. Printed by GoodEarth Publications, Eicher GoodEarth Limited @ Thomson Press, New Delhi
  12. ↑ Pia Brancaccio 2013, পৃষ্ঠা. 2.
  13. ↑ "PrabhupadaBooks.com Srila Prabhupada's Original Books". prabhupadabooks.com. https://prabhupadabooks.com/। আহৰণ কৰা হৈছে: 2022-07-18. 
  14. ↑ "Geology of Ellora". ellora.ind.in. Archived from the original on 9 December 2010. https://web.archive.org/web/20101209150020/http://ellora.ind.in/geology-of-ellora। আহৰণ কৰা হৈছে: 18 May 2025. 
  15. ↑ Walter M. Spink (1967). Ajanta to Ellora. Marg Publications. পৃষ্ঠা. 3–4, 35–40. OCLC 648366740. https://books.google.com/books?id=PwsNAQAAIAAJ. 
  16. ↑ 16.0 16.1 16.2 Geri Hockfield Malandra 1993, পৃষ্ঠা. 5–7.
  17. ↑ Owen 2012, পৃষ্ঠা. 109–110.
  18. ↑ Owen 2012, পৃষ্ঠা. 7–9.
  19. ↑ Geri Malandra (1996). "The Mandala at Ellora / Ellora in the Mandala". Journal of the International Association of Buddhist Studies খণ্ড 19 (2): 193. 
  20. ↑ José Pereira 1977, পৃষ্ঠা. 21, 24.
  21. ↑ Owen 2012, পৃষ্ঠা. 200–202.
  22. ↑ "Close view of base of pillars in the upper floor of the Jain Cave XXXIII (Jaganatha Sabha), Ellora.". Archived from the original on 25 April 2012. https://web.archive.org/web/20120425160916/http://www.bl.uk/onlinegallery/onlineex/apac/photocoll/other/019pho000000040u00120000.html। আহৰণ কৰা হৈছে: 2 September 2013. 
  23. ↑ Owen 2012, পৃষ্ঠা. 7.
  24. ↑ Walter M. Spink 1967b.
  25. ↑ 25.0 25.1 Dhavalikar 2003, পৃষ্ঠা 33
  26. ↑ 26.0 26.1 Walter M. Spink 1967a.
  27. ↑ Madhukar Keshav Dhavalikar (1983). Masterpieces of Rashtrakuta Art: The Kailasa. Stosius. পৃষ্ঠা. 3. ISBN 978-0865902336. https://books.google.com/books?id=dUMNAQAAIAAJ. 
  28. ↑ Owen 2012, পৃষ্ঠা. 28–35.
  29. ↑ Dhavalikar 2003, পৃষ্ঠা. 81–84.
  30. ↑ 30.0 30.1 Owen 2012, পৃষ্ঠা. 7–8.
  31. ↑ Dhavalikar 2003, পৃষ্ঠা. 83–84.
  32. ↑ Dhavalikar 2003, পৃষ্ঠা. 73–79, 84.
  33. ↑ P. R. Srinivasan 2007, পৃষ্ঠা. 23.
  34. ↑ "Section II: Periodic Report on the State of Conservation of Ellora Caves, India, 2003". UNESCO. https://whc.unesco.org/archive/periodicreporting/apa/cycle01/section2/243.pdf। আহৰণ কৰা হৈছে: 6 March 2016. 
  35. ↑ James G. Lochtefeld (2002). The Illustrated Encyclopedia of Hinduism: A-M. The Rosen Publishing Group. পৃষ্ঠা. 331. ISBN 978-0-8239-3179-8. https://books.google.com/books?id=5kl0DYIjUPgC&pg=PA331. 
  36. ↑ James C. Harle (1994). The Art and Architecture of the Indian Subcontinent. Yale University Press. পৃষ্ঠা. 131–134. ISBN 978-0-300-06217-5. https://archive.org/details/artarchitectureo00harl. 
  37. ↑ Owen 2012, পৃষ্ঠা. 135.

বাহ্যিক সংযোগ

সম্পাদনা কৰক
ৱিকিমিডিয়া কমন্সত ইলোৰা গুহা সম্পৰ্কীয় মিডিয়া ফাইল আছে।
"https://as.wikipedia.org/w/index.php?title=ইলোৰা_গুহাসমূহ&oldid=510537"ৰ পৰা অনা হৈছে