কাৰ্ল মাৰ্ক্স: বিভিন্ন সংশোধনসমূহৰ মাজৰ পাৰ্থক্য
Content deleted Content added
Kuldhar Rabha (আলোচনা | বৰঙণি) No edit summary টেগ্: ভিজুৱেলএডিট ম'বাইল সম্পাদনা ম'বাইল ৱে'ব সম্পাদনা উচ্চতৰ ম'বাইল সম্পাদনা |
[বট সম্পাদনা] অসমীয়া লিখোতে হোৱা কেইটামান সাধাৰণ ভুল ঠিক কৰা হ'ল |
||
29 নং শাৰী:
==শৈশৱ==
১৮১৮ চনৰ ৫ মে তাৰিখে জাৰ্মানীৰ ৰাইনলেণ্ড অঞ্চলৰ ত্ৰায়াৰ চহৰত কাৰ্ল মাৰ্ক্সৰ জন্ম হয়। তেওঁৰ পিতৃ-মাতৃ হেনৰিখ আৰু হেনৰিয়েট মাৰ্ক্স দুয়োজনেই ইহুদী ধৰ্মযাজক পৰিয়ালৰ বংশধৰ আছিল। কিন্তু ১৮১৭ চনত তেওঁলোকে ইহুদী ধৰ্ম পৰিত্যাগ কৰি খৃষ্টান ধৰ্ম গ্ৰহণ কৰে। সেইসময়ত [[প্ৰুছিয়া]]ৰ ইহুদী বিৰোধী চৰকাৰী নিয়ম-কানুনসমূহ
পেছাত এজন সফল আইনজীৱি হেনৰিখ মাৰ্ক্স উদাৰবাদী চিন্তাৰ লোক আছিল। তেওঁৰ নাতিনী অৰ্থাৎ কাৰ্ল মাৰ্ক্সৰ জীয়ৰী এলেন’ৰৰ ভাষাত ‘মোৰ ককাদেউতা আছিল ১৮ শতিকাৰ এজন প্ৰকৃত ফৰাচী ভদ্ৰলোক; ৰুছো আৰু ভল্টেয়ৰ তেওঁৰ কণ্ঠস্থ আছিল’। দেউতাকৰ সৈতে মাৰ্ক্সৰ সম্পৰ্ক আছিল অতিশয় মধুৰ। মৃত্যু পৰ্যন্ত দেউতাকৰ ছবি এখন মাৰ্ক্সে সযতনে লগত লৈ ফুৰিছিল।
সুখ আৰু সমৃদ্ধিৰে ভৰা এক মধ্যবিত্তীয় পৰিবেশত মাৰ্ক্সৰ শৈশৱ অতিবাহিত হয়। ত্ৰায়াৰ চহৰতেই তেওঁ পঢ়াশুনা আৰম্ভ কৰে আৰু পৰিয়ালৰ বন্ধু তথা প্ৰুছিয়ান ৰাষ্ট্ৰৰ প্ৰশাসনিক বিষয়া চাৰ্ভেণ্ট বেৰণ লুদৱিগ ভন ৱেষ্টফালেনৰ তত্ত্বাৱধানত তেওঁ ত্ৰায়াৰ উচ্চ বিদ্যালয়ৰ পৰা ধ্ৰুপদী শিক্ষা লাভ কৰে। পাছলৈ এই লুদৱিগৰে দুহিতা [[জেনী ভন ৱেষ্টফালেন]]ক মাৰ্ক্সে বিয়া কৰায়। অৱশ্যে স্কুলীয়া সময়ছোৱাত মাৰ্ক্সে কোনো বিশেষ প্ৰতিভা প্ৰদৰ্শন কৰিবলৈ সক্ষম হোৱা নাছিল। লুদৱিগৰ প্ৰভাৱতেই মাৰ্ক্সে হোমাৰ তথা শেক্সপীয়েৰৰ
==শিক্ষা আৰু প্ৰেম==
১৮৩৫ চনত উচ্চশিক্ষাৰ বাবে মাৰ্ক্সে বন বিশ্ববিদ্যালয়লৈ গমন কৰিলে। প্ৰথমতে দেউতাকৰ দৰে এক মধ্যবিত্তীয় কেৰিয়াৰ গঢ়ি তোলাই তেওঁৰ উদ্দেশ্য আছিল। কিন্তু অচিৰেই আন আন ডেকা বন্ধুসকলৰ সংগত পৰি ল’ৰাটিয়ে মদ খাই, ধাৰ কৰি, কাজিয়াত মত্ত হৈ সময় কটাবলৈ ললে! এবাৰ সুৰাত ৰাগীত মাৰপিট কৰি মহাশয়ে আনকি জেলৰ ভাতো খাব লগা হৈছিল! এনে সময়তে গৰমৰ বন্ধত ঘৰলৈ আহোঁতে জেনীৰ সৈতে মাৰ্ক্সৰ দেখাদেখি হয়। ভৱিষ্যতৰ মহান দাৰ্শনিক গৰাকীয়ে এইবাৰ দিন ৰাতি একাকাৰ কৰি দীঘল দীঘল প্ৰেমৰ কবিতা লিখিবলৈ আৰম্ভ কৰিলে। কাব্য
==উচ্চশিক্ষা==
বনত এবছৰ থকাৰ পাছত ১৮৩৬ চনত মাৰ্ক্সে বাৰ্লিন বিশ্ববিদ্যালয়ত নামভৰ্তি কৰিলে। প্ৰথমতে তেওঁ আইনী শিক্ষাৰ কথাই ভাবিছিল যদিও লাহে লাহে দৰ্শনৰ প্ৰতি তেওঁৰ মন ঢাল খাবলৈ ধৰিলে। প্ৰেমৰ কবিতা এৰি মাৰ্ক্সে এইবাৰ ভালকৈ পঢ়াশুনাত মনোযোগ দিলে। আইনৰ দৰ্শনৰ পৰা আৰম্ভ কৰি ক্ৰমান্বয়ে তেওঁ দৰ্শনৰ গূঢ় জগতখনত নিমগ্ন হৈ পৰিল। অৱশেষত তেওঁ মুখামুখি হল সেই সময়ৰ শ্ৰেষ্ঠ দাৰ্শনিক ফ্ৰেডৰিক হেগেলৰ দৰ্শনৰ সৈতে। হেগেলেৰ
মাৰ্ক্সৰ এই বৌদ্ধিক পৰিবৰ্তন কোনো আকস্মিক ঘটনা নাছিল। ১৮৩০ তথা ৪০ৰ দশকত জাৰ্মান-দৰ্শনৰ জগতখন সমকালীন ৰাজনীতিৰ সৈতে উতঃপ্ৰোতভাৱে জড়িত হৈ পৰিছিল। ৰাজনৈতিক ভাৱে সেইসময়ত জাৰ্মানীখন বহুধাবিভক্ত আছিল; আৰ্থিক তথা সামাজিকভাৱে পিছপৰা তথা বহুতো ক্ষুদ্ৰ ৰজা মহাৰজাৰে ভৰা। সিবিলাকৰ ওপৰত আকৌ অষ্ট্ৰিয়া, প্ৰুছিয়া তথা ৰাছিয়াৰ প্ৰতিক্ৰিয়াশীল ‘পবিত্ৰ জোট’ৰ প্ৰতিপত্তি চলিছিল। কিন্তু বৌদ্ধিক দিশৰপৰা দেশখন যথেষ্ট আগুৱাই গৈছিল। ১৯ শতিকাৰ প্ৰথমছোৱা সময় জাৰ্মান দৰ্শনৰ সোণালী কাল বুলিয়েই ক’ব পাৰি; যেন সামাজিক-ৰাজনৈতিক অনগ্ৰসৰতাৰ ক্ষতিপূৰণ জাৰ্মানীয়ে বৌদ্ধিক উপলব্ধিৰ দ্বাৰাই কৰিব খুজিছিল। মাৰ্ক্সৰ ভাষাত- ‘আন আন দেশসমূহে ৰাজনৈতিক ভাৱে যি উপলব্ধি লাভ কৰিছিল, সেইখিনি জাৰ্মানীয়ে কেৱল বিমূৰ্ত তত্ত্বৰ সহায়ত ভবা চিন্তাহে কৰিছিল’(Collected Works, Vol. iii, পৃষ্ঠা ১৮১)।
জাৰ্মান সমাজৰ এই অন্তৰ্বিৰোধসমূহ প্ৰতিফলিত হৈছিল দাৰ্শনিক হেগেলৰ চিন্তাধাৰাৰ মাজত। প্ৰথমতে হেগেল ফৰাচী বিপ্লৱৰ উগ্ৰ সমৰ্থক আছিল, পাছলৈ নেপোলিয়নপন্থী হৈ পৰিছিল আৰু শেহান্তৰত তেওঁ প্ৰতিক্ৰিয়াশীল প্ৰুছিয়ান ৰাষ্ট্ৰৰ পদলেহনকাৰীলৈ পৰিণত হৈছিল। হেগেলে মতপোষণ কৰিছিল যে প্ৰুছিয়ান ৰাষ্ট্ৰই হৈছে মানৱ বুদ্ধি(reason)ৰ পৰম মূৰ্ত ৰূপ(embodiment)। ১৮৩০ৰ পৰা ১৮৪০ৰ দশকলৈকে তেওঁক প্ৰুছিয়ান ৰাষ্ট্ৰৰ চৰকাৰী দাৰ্শনিক বুলিয়েই ক’ব পৰা যায়। এই সময়ছোৱাত ৰাষ্ট্ৰ নিয়ন্ত্ৰিত সকলো বিশ্ববিদ্যালয়তে হেগেল অনুগামী দাৰ্শনিক-অধ্যাপকসকলে বিশেষ স্বীকৃতি লাভ কৰিছিল।
47 নং শাৰী:
অৱশ্যে এই অৱস্থা বেছিপৰলৈকে একেই নাথাকিল। হেগেলৰ কেতবোৰ তৰুণ অনুগামীয়ে তেওঁৰ দাৰ্শনিক সূত্ৰসমূহৰ বৈপ্লৱিক ৰূপ দিবলৈ আৰম্ভ কৰিলে। হেগেলৰ মতে বুদ্ধিৰ আন এটা নাম হৈছে ভগবান বা পৰমাত্মা(absolute spirit)। ইতিহাস হৈছে এই পৰমাত্মাৰ ক্ৰমান্বয়ে চেতন লাভ কৰাৰ যাত্ৰা, যাৰ ফলাফল হৈছে প্ৰটেষ্টাণ্ট ৰিফৰমেছন(Protestant Reformation)। তৰুণ হেগেলবাদীসকলে এই পৰমাত্মাক ‘মানব’ বুলি পুনঃসূত্ৰায়িত কৰিলে। অৰ্থাৎ এই নতুন সূত্ৰ মতে- ইতিহাস হৈছে মানুহে ক্ৰমান্বয়ে চেতনা লাভ কৰাৰ এক যাত্ৰা মাথো। এই তৰুণ হেগেলবাদীসকল বাওঁ হেগেলবাদী ৰূপেও জনাজাত হ’ল। তেওঁলোকৰ পুনঃসূত্ৰায়ণৰ ফলত হেগেলবাদী দৰ্শনৰ পৰা ভগবানৰ ধাৰণাটোৱে পলাই ফাট মেলিলে। অৱশ্যে হেগেলৰ দৰেই তেওঁলোকেও মানি ললে যে ৰাষ্ট্ৰ(State) বুদ্ধিৰ মূৰ্তমান ৰূপ হোৱা উচিত। কিন্তু লগতে তেওঁলোকে এইবুলিও কলে যে প্ৰুছিয়ান ৰাজতন্ত্ৰই এই ভূমিকা পালন কৰিব পৰা নাই। এই তৰুণ হেগেলবাদীসকল নাস্তিক, উদাৰবাদী তথা যুক্তিবাদী আছিল। প্ৰথমতে তেওঁলোকে আশা কৰিছিল যে যুবৰাজ ফ্ৰেডৰিক ৰজা হোৱাৰ পাছত প্ৰুছিয়ান ৰাষ্ট্ৰ ব্যৱস্থাৰ কেতবোৰ গণতান্ত্ৰিক সংস্কাৰ সাধন হব। পিছে ১৮৪০ চনত যুবৰাজে ৰজা হৈ পুনৰ একেই প্ৰতিক্ৰিয়াশীল নীতিসমূহ পালন কৰি যোৱাত তেওঁলোক ক্ৰমান্বয়ে যথাস্থিতি বিৰোধী তথা উগ্ৰ হৈ পৰিল।
এনে সময়তে মাৰ্ক্সে হেগেলৰ দৰ্শন গ্ৰহণ কৰিলে। সেইসময়ত বাৰ্লিন ডক্টৰছ ক্লাবত প্ৰায়ে তৰুণ হেগেলবাদীসকলৰ নিয়মীয়া বৈঠক অনুষ্ঠিত হৈছিল। মাৰ্ক্সে ততালিকে ক্লাবত যোগদান কৰিলে আৰু অতি সোনকালেই মহাশয় ক্লাবৰ এজন নিয়মীয়া সদস্য হৈ পৰিল। ক্লাবৰ সভ্যসকলৰ জীৱন ধাৰণৰ একো ঠিকনা নাছিল। প্ৰায়ে মদ খাই, তৰ্ক, বাক-বিতণ্ডাত মত্ত হৈ তেওঁলোকে জীৱন কটাইছিল। মাৰ্ক্সৰ দেউতাকৰ অভিযোগ মতে, ‘মোৰ লৰাটিয়ে সকলো প্ৰতিশ্ৰুতি আওকাণ কৰি কোনো ধনীৰ দুলালৰ দৰেই এবছৰতে প্ৰায় ৭০০ থেলাৰ মুদ্ৰা খৰচ কৰি পেলালে। অথচ ধনীতকৈ ধনী মানুহেও বছৰত ৫০০ থেলাৰমানহে খৰচ
‘মানব নহয় ই জানিবা অসুৰ/ ত্ৰায়াৰ চহৰ মুখী ৰঙা বকাসুৰ/ খোজত নবহে হিয়া জাপতহে মন/ উৰ্ধ মুষ্টি বাহু পিশাচ আচৰণ/ অবিন্যস্ত কেশ সজ্জা বিকট বচন/ অশান্ত দেহা মন অসুৰ বিচৰণ’!!
এই সময়ছোৱাত মাৰ্ক্সৰ সপোন আছিল এজন প্ৰফেচনেল দাৰ্শনিক হোৱাৰ। তেওঁ ধ্ৰুপদী গ্ৰীক দাৰ্শনিকসকলৰ
==সাংবাদিকতা==
ডক্টৰেট ডিগ্ৰী লাভ কৰাৰ পাছত মাৰ্ক্স ত্ৰায়াৰ চহৰলৈ
অৱশ্যে ৰাইনিচে চাইতুঙৰ অভিজ্ঞতাই মাৰ্ক্সৰ চিন্তাধাৰা ইতিমধ্যেই বহুখিনি সলনি কৰি পেলালে। মাৰ্ক্সৰ ভাষাত, ৰাইনিচে চাইতুঙৰ পাততেই ‘পোন প্ৰথমবাৰৰ বাবে মই বাস্তৱ স্বাৰ্থ সম্পৰ্কীয় আলোচনাত ভাগ ল’বলৈ বাধ্য
ৰাইনিচে চাইতুং কাকতখনত মাৰ্ক্সে অৱশ্যে কেৱল অৰ্থনীতিৰ চিন্তাই কৰা নাছিল। স্মৰ্তব্য এই সময়ছোৱাতে ব্ৰুন’ বয়াৰ আদি তৰুণ হেগেলবাদীসকলৰ বিপ্লৱী বহুবল্কিতাই চৰম পৰ্যায় পাইছিল। প্ৰুচিয়ান ৰাষ্ট্ৰৰ দমনৰ বলি হৈ তৰুণ হেগেলবাদীহঁতে নিজকে ‘ফ্ৰী’ বা ‘স্বাধীন’ নামেৰে
ব্ৰুন’ বয়াৰকে আদি কৰি বাৰ্লিনস্থিত এই পুৰণি বন্ধুসকলক আক্ৰমণ কৰি মাৰ্ক্সে কিছু দিনৰ পাছত লিখিলে,
"আমি কোনো শাস্ত্ৰ আওঁৰাই পৃথিবীৰ বাবে নতুন নিয়ম বান্ধিবলৈ নাযাওঁ। আমি এইবুলি নকওঁ যে চোৱা! আমি এটা নতুন নিয়ম বান্ধিছোঁ, এয়াই সত্য নিয়ম। সকলোৱে ইয়াৰ আগত আঁঠু লোৱা! বৰঞ্চ আমি পৃথিবীৰ বাস্তৱিক নিয়মসমূহৰ পৰাই নতুন নিয়ম গঢ়িব বিচাৰোঁ। আমি জগতখনক এইবুলি ক’বলৈ নাযাওঁ: তোমালোকৰ সংগ্ৰাম বন্ধ কৰা, তোমালোক আটাইবোৰ
শ্ৰমিক শ্ৰেণীৰ সংগ্ৰাম সম্পৰ্কীয় মাৰ্ক্সৰ প্ৰাৰম্ভিক চিন্তা-ভাৱনাৰ এইখিনিতেই উমান পোৱা যায়। লগতেই উমান পোৱা যায় তত্ত্ববিদকসকলৰ সামাজিক ভূমিকা সম্পৰ্কীয় তেওঁৰ চিন্তাৰাজিৰো। মাৰ্ক্সৰ মতে শ্ৰমিকক নীতি-নিয়ম শিকোৱাটো তাত্ত্বিকৰ কাম নহয়, বৰঞ্চ শ্ৰমিকসকলৰ সংগ্ৰামৰ প্ৰকৃত উদ্দেশ্যনো কি তথা কেনেকৈনো তেওঁলোকে এই উদ্দেশ্যত উপনীত হ’ব পাৰিব এই সম্পৰ্কে বিশ্লেষণ কৰি আঙুলিয়াই দিয়াটোৱেই হৈছে তেওঁলোকৰ কৰ্তব্য।
অৱশ্যে শ্ৰমিক-শক্তিৰ প্ৰচুৰ বৈপ্লৱিক সম্ভাৱনীয়তা সম্পৰ্কে এইখিনি সময়তো মাৰ্ক্সৰ ধাৰণা পৰিষ্কাৰ হোৱা নাছিল। এই কথাৰ উমান পোৱা যায় ১৮৪৩ চনৰ মাজভাগত তেওঁ লিখা এটি পাণ্ডুলিপিৰ পৰা। (এই পাণ্ডুলিপিটো লিখাৰ কিছুদিন পূৰ্বেই মাৰ্ক্সে ৰাইনিচে চাইতুঙৰ পৰা পদত্যাগ কৰে। ) পিছলৈ Contribution to the Critique of Hegel’s Philosophy of Right নামেৰে জনাজাত হোৱা এই পাণ্ডুলিপিটো গ্ৰন্থৰূপত অৱশ্যে ১৯২৭ চনতহে ছপা হয়গৈ। এই
Critique লিখাৰ এবছৰমানৰ ভিতৰতেই অৱশ্যে মাৰ্ক্স এজন পূৰ্ণ কমিউনিষ্টলৈ পৰিণত হ’ল। এই পৰিবৰ্তনৰ অন্যতম কাৰণ আছিলঃ কলনৰ পৰা পেৰিছলৈ মাৰ্ক্সৰ দেশান্তৰ আৰু পেৰিছৰ শ্ৰমিক আন্দোলনৰ সৈতে প্ৰত্যক্ষ যোগাযোগ। প্ৰুছিয়ান চেঞ্চৰছিপৰ উৎপাতত থাকিব নোৱাৰি মাৰ্ক্স অৱশেষত জাৰ্মানী এৰিবলৈ বাধ্য হ’ল। চেঞ্চৰছিপৰ পৰা ৰক্ষা পাবলৈ তেওঁ বন্ধু আৰ্নল্ড ৰুজৰ সৈতে জাৰ্মানীৰ পৰা দূৰৈত পেৰিছ চহৰৰ পৰা The Deutsch-Französische Jahrbücher নামেৰে তৰুণ-হেগেলবাদী কাকত এখন ছপা কৰাৰ সিদ্ধান্ত ললে। ১৮৪৩ চনৰ অক্টোবৰ মাহত মাৰ্ক্স পেৰিছ চহৰত উপস্থিত হ’লগৈ।
বাৰ্লিন বা কলনতকৈ পেৰিছৰ পৰিস্থিতি একেবাৰে বেলেগ আছিল। ঊনবিংশ শতিকাৰ ইউৰোপৰ সাংস্কৃতিক ৰাজধানী হিচাপে স্বীকৃতি লাভ কৰা পেৰিছ চহৰখন সেই সময়ত বিভিন্ন দেশৰ পৰা দেশান্তৰিত হৈ অহা সাম্যবাদী বিপ্লৱী তথা
এই জাৰ্মান তথা ফৰাচী কমিউনিষ্ট সংগঠনসমূহৰ যোগেদিয়েই পোন প্ৰথমবাৰৰ বাবে মাৰ্ক্সে সংগঠিত শ্ৰমিক আন্দোলনৰ সৈতে সংস্পৰ্শ লাভ কৰিলে। মাৰ্ক্সৰ মন-হৃদয়ত ইয়াৰ ফলাফল আছিল অভূতপূৰ্ব। ১৮৪৪ চনৰ আগষ্ট মাহত ফয়াৰবাখলৈ লিখা এখনি চিঠিত তেওঁ এইদৰে মনৰ ভাৱ প্ৰকাশ কৰিলে,
"এই ফৰাচী শ্ৰমিকসকলৰ এনে বিপুল কৰ্মোদ্যম, এনে অপূৰ্ব শক্তি, সেয়া নেদেখিলে বিশ্বাস কৰিব নোৱাৰি! আচলতে তথাকথিত সভ্য সমাজৰ পৰা দূৰৈত, এই [তথাকথিত] বৰ্বৰসকলৰ মাজতেই অনাগত মানব মুক্তিৰ ঐতিহাসিক সোপান লুকাই আছে" (Collected Works, Vol. iii, পৃষ্ঠা ৩৫৫)।
শ্ৰমিকৰ ঐতিহাসিক ভূমিকা সম্পৰ্কীয় মাৰ্ক্সৰ এই নতুন দৃষ্টিভংগীৰ প্ৰমাণ পোৱা যায় Deutsch-Französische Jahrbücher কাকতখনৰ ১৮৪৪ৰ মাৰ্চ মাহত প্ৰকাশিত একমাত্ৰ সংখ্যাটোৰ দুটা লেখনীৰ মাজত। (এফালে প্ৰুচিয়ান চৰকাৰৰ নিষেধাজ্ঞা, আনফালে ফৰাচী জনগণৰ কুহুমীয়া সঁহাৰি; তাৰ লগতে ভূতৰ লগত দানহ পৰাদি প্ৰকাশকে ধনৰ যোগান বন্ধ কৰি দিয়াৰ ফলত নিজৰ মাজতে কাজিয়াত মছগুল সম্পাদকদ্বয়ৰ বাবে কাকতখন বন্ধ কৰি দিয়াৰ বাহিৰে আন একো উপায় নাথাকিল!)। ‘On the Jewish Question’ শীৰ্ষক প্ৰথম লেখনীটোত ব্ৰুন’ বয়াৰৰ সমালোচনা কৰি মাৰ্ক্সে লিখিলে: ‘১৭৮৯ৰ ফৰাচী বিপ্লৱ সদৃশ ৰাজনৈতিক বিপ্লৱে মানুহক কেৱল এটাই স্বাধীনতা দিব পাৰে - সেয়া হৈছে বৃহত্তৰ সম্প্ৰদায়ৰ পৰা আঁতৰি আহি নিজকে আত্মবিস্মৃত কৰি পেলোৱাৰ স্বাধীনতা, নিজৰে ব্যক্তিগত স্বাৰ্থ তথা ফুৰ্তিত মছগুল হৈ পৰাৰ স্বাধীনতা। তাৰ বিপৰীতে, কেৱল এক সামাজিক বিপ্লৱেহে ব্যক্তিগত মালিকানা তথা ব্যক্তিবাদৰ অৱসান ঘটুৱাই প্ৰকৃত মানৱ মুক্তি মাতি আনিব পাৰিব’ (Collected Works, Vol. iii, পৃষ্ঠা ১৬৪)।
দ্বিতীয়টো লেখনীটোত মাৰ্ক্সে লিখিলেঃ "কেৱল এনে এক সামাজিক বিপ্লৱহে জাৰ্মান সমাজখনত সম্ভৱপৰ হ’ব। কিয়নো বিপ্লৱকালীন ফ্ৰাঞ্চৰ তুলনাত সমকালীন জাৰ্মান বুৰ্জোৱা বা মধ্যবিত্ত শ্ৰেণীটো অতিশয় দুৰ্বল; ই ৰাজতন্ত্ৰৰ বিৰুদ্ধে জনগণক বিপ্লৱী নেতৃত্ব প্ৰদান কৰিবলৈ একেবাৰেই অক্ষম। সেয়েহে ঔদ্যোগিক শ্ৰমিক শ্ৰেণী বা প্ৰলেটাৰিয়েটেই এই ভূমিকা পালন কৰিব লাগিব। শৃংখলত আৱদ্ধ এই [সৰ্বহাৰা] শ্ৰেণীটোৱে নিজকে মুক্ত কৰিবলৈ হ’লে সমাজৰ সকলো পৰ্যায়ৰ, সকলো বন্দীত্বৰ পৰা নিজকে মুকলি কৰিব লাগিব; অৰ্থাৎ ই নিজৰ মুক্তিৰ লগতে সমাজৰ আন আন সকলো অংশৰ মুক্তিৰ বতৰা আনিব লাগিব; আন কথাত ক’বলৈ গ’লে – সম্পূৰ্ণ আত্মবিস্মৃত হৈ পৰা মানৱ জাতিৰ মুক্তি সামগ্ৰিকভাৱে সকলোৰে মানৱীয়তা ঘূৰাই অনাৰ পথেৰেহে সম্ভৱপৰ হব। " (Collected Works, Vol. iii, পৃষ্ঠা ১৮৬)।
এই উদ্ধৃতিটোৰ পৰাই গম পোৱা যায়- এই সময়ছোৱালৈকে এজন বিশুদ্ধ দাৰ্শনিকৰ দৃষ্টিৰেই মাৰ্ক্সে ৰাজনৈতিক প্ৰশ্নসমূহৰ পৰ্যালোচনা কৰিছিল। তেওঁ দৰ্শনবিদ তথা শ্ৰমিকসকলৰ এক মিত্ৰতাৰ কথা কল্পনা কৰিছিল য’ত দাৰ্শনিকসকলে নেতৃত্বকাৰী ভূমিকা পালন কৰিব। অৰ্থাৎ বিপ্লৱী প্ৰক্ৰিয়াত শ্ৰমিকসকলৰ ভূমিকা হব দ্বিতীয় পৰ্যায়ৰ, এইক্ষেত্ৰত দাৰ্শনিকসকলহে আগৰণুৱা হ’ব। মাৰ্ক্সৰ ভাষাত ‘এই মুক্তি [সংগ্ৰাম]ৰ হৃদয় হ’ব শ্ৰমিকসকল আৰু মগজু হ’ব দাৰ্শনিকসকল’(Collected Works, Vol. iii, পৃষ্ঠা ১৮৩, ১৮৭)। শ্ৰমিক শ্ৰেণীৰ বিপুল শক্তিৰ মাজতেই বিপ্লৱৰ সোপান সন্ধান কৰাৰ পৰিবৰ্তে ‘শ্ৰমিকৰ
অৱশ্যে অতি সোনকালেই মাৰ্ক্সে এই দুৰ্বলতা শুদ্ধ কৰি ললে। এই ক্ষেত্ৰত দুটা কাৰকে ক্ৰিয়া কৰা দেখা যায়। প্ৰথমতে, পেৰিছতেই মাৰ্ক্সে পোন প্ৰথমবাৰৰ বাবে [[এডাম স্মিথ]], ডেভিদ ৰিকাৰ্ডো আদি ধ্ৰুপদী ৰাজনৈতিক-অৰ্থনীতিবিদসকলৰ লেখনীবোৰ পঢ়িবলৈ আৰম্ভ কৰিলে। এই
শ্ৰমিক সম্পৰ্কে মাৰ্ক্সৰ দৃষ্টিভংগী সলনি হোৱাৰ আনটো কাৰণ হৈছে- সেই সময়ৰ জাৰ্মান শ্ৰমিকসকলৰ চমকদাৰ তথা জংগী শক্তি প্ৰদৰ্শন। ইয়েই শ্ৰমিকসকল যে কোনো নিষ্ক্ৰিয় সত্তা (passive element )নহয়, সেই কথা মাৰ্ক্সক বুজাই দিলে। ১৮৪৪ চনৰ জুন মাহত চিলেচিয়াৰ বস্ত্ৰ শ্ৰমিকসকলে মালিকৰ শোষণৰ বিৰুদ্ধে এক তুমুল প্ৰতিবাদী কাৰ্যসূচী হাতত ললে। বিদ্ৰোহী শ্ৰমিকসকলক নিয়ন্ত্ৰিত কৰিবলৈ আনকি সেনা বাহিনীও মোতায়েন কৰিব লগা হল। আৰ্নল্ড ৰুজে ছদ্মনামত পেৰিছৰ জাৰ্মান কাকত এখনত বিদ্ৰোহটো নস্যাৎ কৰি শ্ৰমিকসকলৰ প্ৰতি ইতিকিংসূচক এটা প্ৰবন্ধ লিখিলে। বহুতে প্ৰবন্ধটো মাৰ্ক্সেই লিখা বুলি ধৰি ললে। এই বিষয়ে গম পাই মাৰ্ক্স তিঙিৰি তুলা হৈ পৰিল। ৰুজৰ প্ৰবন্ধটো কঠোৰ ভাষাৰে সমালোচনা কৰি মাৰ্ক্সে বিদ্ৰোহী শ্ৰমিকসকলৰ সাহস, চেতনা আৰু সাংগঠনিক শক্তিৰ ভূয়সী প্ৰশংসা কৰিলে। মাৰ্ক্সে ঘোষণা কৰিলে – শ্ৰমিকসকল ভাবী জাৰ্মান বিপ্লৱৰ নিষ্ক্ৰিয় অংশ হোৱাৰ পৰিবৰ্তে, তেওঁলোকেই সমগ্ৰ প্ৰক্ৰিয়াটোত আটাইতকৈ ‘গতিশীল উপাদান’ৰ ভূমিকা পালন কৰিব (Collected Works, Vol.iii, পৃষ্ঠা ২০২)। ইয়াৰ লগে লগেই অৱশেষত এজনা বিপ্লৱী কমিউনিষ্টৰ ৰূপত মাৰ্ক্সৰ উদয় হ’ল।
==বন্ধুত্ব আৰু বিপ্লৱ==
১৮৪৪ চনৰ আগষ্ট মানত কিছু কাম সংক্ৰান্তত এংগেলছ পেৰিছ চহৰলৈ আহিছিল। এই সময়ছোৱাতে তেওঁ মাৰ্ক্সৰ সৈতে দীঘলীয়াকৈ কথা পতাৰ সুযোগ পালে। মাৰ্ক্স-এংগেলছৰ এই সাক্ষাতেই জীৱন যোৰা বন্ধুত্বৰ ৰূপ ললে। .এংগেলছৰ পৰিয়ালটোৰ পেছা আছিল ব্যৱসায়; ১৮৪২ চনৰ নৱেম্বৰ মাহত পৰিয়ালৰ বিজনেছ ফাৰ্ম ‘আৰ্মেন এণ্ড এংগেলছ’ৰ কামত মানচেষ্টাৰ চহৰলৈ আহোঁতে এংগেলছে চহৰৰ ঔদ্যোগিক বিপ্লৱৰ আৱহাৱা নিজ চকুৰে প্ৰত্যক্ষ কৰিছিল। এংগেলছ মানচেষ্টাৰলৈ অহাৰ মাত্ৰ কিছুদিনৰ আগতে ঐতিহাসিক চাৰ্টিষ্ট আন্দোলনে সমগ্ৰ অঞ্চলটো চুই গৈছিল। এই সমস্ত অভিজ্ঞতাৰ ভিত্তিত এংগেলছে
অৱধাৰিভাৱেই দুয়ো বন্ধুৱে একেলগে মিলি কাম কৰাৰ সিদ্ধান্ত ললে। মাৰ্ক্স-এংগেলছে যুতীয়াকৈ লিখা প্ৰথম
চল্লিছৰ দশকটোৰ মাজভাগলৈ পেৰিছৰ দেশান্তৰিত বিপ্লৱীসকলৰ মাজত মাৰ্ক্স এজন চৰ্চিত তথা উল্লেখযোগ্য ব্যক্তি হৈ পৰিল। অৰাজকতাবাদ(Anarchism)ৰ দুয়োগৰাকী পুৰোধা ব্যক্তি –পীয়েৰ জোচেফ প্ৰুধ’ তথা মিখাইল বাকুনিনৰ সৈতে মাৰ্ক্সৰ বন্ধুসুলভ সম্পৰ্ক আছিল; দুয়োজনৰে সৈতে তেওঁ মাজে-সময়ে হেগেলৰ দৰ্শন সম্পৰ্কে আলোচনা কৰিছিল। কবি হেইনৰিখ হেইনী (Heinrich Heine)ৰ সৈতেও মাৰ্ক্স—এংগেলছৰ ভাল সম্পৰ্ক আছিল। মাৰ্ক্স-এংগেলছৰ প্ৰভাৱত পৰিয়েই হেইনীয়ে সমাজবাদী কবিতা লিখিবলৈ চেষ্টা কৰিছিল। পাছলৈ মাৰ্ক্স–এংগেলছৰ কথা সুঁৱৰি হেইনীয়ে এনেদৰে লিখিছে, ‘জাৰ্মান কমিউনিষ্টসকলৰ দুয়োজনা গুপ্তনেতাই হৈছে তৰ্কবাগীশ; দুয়ো হেগেলবাদী পৰম্পৰাৰ শিষ্য। তেওঁলোকক বিনাদ্বিধাই জাৰ্মানীৰ সবাতোকৈ সক্ষম তথা বলিষ্ঠ চিন্তাবিদ বুলি কব পৰা
মাৰ্ক্সৰ এই খ্যাতিৰ বাবেই তেওঁ পুনৰ চৰকাৰৰ ৰোষত পৰিল। এফালে প্ৰুচিয়ান ৰাষ্ট্ৰৰ অহৰহ হেঁচা, আনফালে পেৰিছস্থিত বিপ্লৱীসকলৰ মাজত মাৰ্ক্সৰ বাঢ়ি অহা সুনাম, এই দুয়োটা দিশৰ প্ৰতি লক্ষ্য কৰি ফৰাচী চৰকাৰে তেওঁক দেশান্তৰিত কৰাৰ সিদ্ধান্ত ললে। উপায়ান্তৰ হৈ ১৮৪৫ চনৰ ফেব্ৰুৱাৰী মাহত মাৰ্ক্সে পেৰিছৰ পৰা ব্ৰুছেলছলৈ গমন কৰিলে। ইতিমধ্যে এংগেলছেও ঘৰুৱা ব্যৱসায়ৰ কাম পৰিত্যাগ কৰি সম্পূৰ্ণভাৱে বৈপ্লৱিক কাৰ্যতে সময় নিয়োগ কৰিবলৈ ঠিক কৰিছিল। এংগেলছো ব্ৰুছেলছলৈ আহিল আৰু ১৮৪৫ চনৰ জহকালত দুয়ো বন্ধুৱে মিলি ইংলেণ্ড পৰিভ্ৰমণ কৰিলে। এইখিনি সময়ৰ পৰা দুয়োৰে বন্ধুত্ব আৰু প্ৰগাঢ় হৈ পৰিল।
ইংলেণ্ডত থকা সময়ছোৱাতে মাৰ্ক্স–এংগেলছে আন এখন গ্ৰন্থৰ পৰিকল্পনা কৰিলে। দুয়ো অনুভৱ কৰিলে যে ‘The Holy Family’ গ্ৰন্থখনিত বহুতো বহুতো বিষয় বাকী ৰৈ গল। তৰুণ হেগেলবাদীসকলৰ সম্পূৰ্ণ সমালোচনা যেন এতিয়াও অসম্পূৰ্ণ হৈয়েই ৰল। সেয়েহে অন্তিম বাৰৰ বাবে বয়াৰ আৰু তেওঁৰ সাংগো-পাংগো ‘ফ্ৰী’সকলৰ এক নিৰ্ণায়ক সমালোচনা আগবঢ়াবলৈ দুয়োজনে ঠিক কৰিলে।
বাৰ্লিনৰ ‘ফ্ৰী’ মহাশয়সকল ইতিমধ্যেই চৰম ব্যক্তিবাদীলৈ পৰিণত হৈছিল; তেওঁলোকৰ প্ৰতিনিধি স্বৰূপ মেক্স স্তাৰ্নাৰে যুক্তি দৰ্শাইছিল: ‘ব্যক্তিসত্তাই হৈছে জগতৰ একমাত্ৰ সত্তা!’ ( দ্ৰষ্টব্য: স্তাৰ্নাৰৰ গ্ৰন্থ: The Ego and His Own)। এই মেক্স স্তাৰ্নাৰকে মাৰ্ক্স-এংগেলছে এইবাৰ আক্ৰমণৰ মূল লক্ষ্য হিচাপে বাছি ললে। ১৮৪৫ চনৰ চেপ্তেম্বৰৰ পৰা ১৮৪৬ চনৰ আগষ্টলৈকে এই সুদীৰ্ঘ সময়ছোৱা কঠোৰ পৰিশ্ৰম কৰি দুয়ো বন্ধুৱে লিখি উলিয়ালে ৬০০ পৃষ্ঠাৰ এখন শকত পাণ্ডুলিপি। পাণ্ডুলিপিখনৰ নাম দিয়া হ’ল: ‘The German Ideology’। এই পাণ্ডুলিপিখনতেই ঐতিহাসিক বস্তুবাদ(historical materialism)ৰ ধাৰণাসমূহক প্ৰথমবাৰৰ বাবে এক সুব্যৱস্থিত ৰূপ দিয়া হল। পিছলৈ এখন ক্লাছিক ৰূপে গণ্য হোৱা এইপাণ্ডুলিপিখনি ছপা কৰিবলৈ অৱশ্যে সেইসময়ত কোনো আগ্ৰহী প্ৰকাশক বিচাৰি পোৱা নগল। অৱশ্যে মাৰ্ক্স-এংগেলছৰ এই ক্ষেত্ৰত কোনো আক্ষেপো নাথাকিল। মাৰ্ক্সৰ ভাষাত, ‘পাণ্ডুলিপিখনআমি স্ব-ইচ্ছাই নিগনি এন্দুৰৰ খাদ্য হবলৈ এৰি দিলো, কিয়নো ইতিমধ্যেই আমি গ্ৰন্থখনি লিখাৰ[প্ৰক্ৰিয়াটোৰ মাজেৰে আমাৰ] মূল উদ্দেশ্য অৰ্থাৎ -স্ব-স্পষ্টীকৰণ (self-clarification) লাভ কৰাত সফল
‘The German Ideology’ গ্ৰন্থখনিয়ে মাৰ্ক্স-এংগেলছৰ ৰাজনীতিৰ তাত্ত্বিক ভেটিটো নিৰ্মাণ কৰিলে। ইয়াতেই তেওঁলোকে যুক্তি দৰ্শালে যে পুঁজিবাদে নিজে সৃষ্টি কৰা বস্তুনিষ্ঠ পৰিস্থিতিৰ মাজতেই সামাজিক বিপ্লৱৰ সম্ভাৱনীয়তাৰ বীজো সৃষ্টি হয়। সিবিলাকৰ ভিতৰত আটাইতকৈ গুৰুত্বপূৰ্ণ উপাদানটো হৈছে শ্ৰমিক শ্ৰেণীৰ সৃষ্টি। এংগেলছৰ ভাষাত ‘এই শ্ৰমিক শ্ৰেণীৰ মুক্তি লাভৰ তত্ত্বই হৈছে কমিউনিজিম’ (Collected Works, Vol. vi, পৃষ্ঠা ৩৪১)।
বিপ্লৱ সম্পৰ্কীয় ধাৰণাসমূহ এইদৰে বিকশিত কৰাৰ পাছত মাৰ্ক্স-এংগেলছে এইবাৰ বাওঁ ৰাজনীতিৰ প্ৰত্যক্ষ ক্ষেত্ৰখনলৈ চকু দিলে। ‘লীগ অৱ জাষ্ট’ নামৰ মূলতঃ জাৰ্মান কাৰিকৰসকলৰ আন্তৰ্জাতিক গুপ্ত সংগঠনটো ইতিমধ্যেই ইউৰোপৰ চুকে কোণে বিকশিত হৈ উঠিছিল। সংগঠনটো ৱিলহেম ৱেটলিং (Wilhelm Weitling) নামৰ এজন প্ৰাক্তন দৰ্জীৰ প্ৰভাৱত আছিল, যাৰ সমাজবাদ সম্পৰ্কীয় ধাৰণাসমূহ আছিল অতিশয় অস্পষ্ট। ৱেটলিঙে বিশ্বাস কৰিছিল যে শ্ৰমিকসকলৰ গৰিষ্ঠ সংখ্যক অংশটোক সমাজবাদৰ পক্ষলৈ আনিব পৰা নাযাব; সেয়েহে বিপ্লৱী চেতনশীল এটি সৰু অংশই তেওঁলোকৰ হৈ ৰাষ্ট্ৰ-ক্ষমতা দখল কৰিব লাগিব। লীগৰ আন এজন নেতা, কিংবদন্তি-স্বৰূপ বিপ্লৱী আগষ্ট ব্লাংক(Auguste Blanqui)ৰো ধাৰণা আছিল অনুৰূপ। ব্লাংকৰ নেতৃত্বত লীগে ফ্ৰাঞ্চৰ [আধাকেছেলুৱা] ১৮৩৯ৰ বিদ্ৰোহত অংশ লোৱাৰ ফলত ফ্ৰাঞ্চত সংগঠনটো নিষিদ্ধ ঘোষিত কৰা হৈছিল আৰু সেইবাবে পেৰিছৰ পৰা লণ্ডনলৈ সংগঠনৰ
১৮৪৬ চনৰ ফেব্ৰুৱাৰী মাহত মাৰ্ক্স-এংগেলছে ‘লীগ অৱ জাষ্ট’ৰ সদস্যসকলক নিজৰ প্ৰভাৱলৈ আনিবলৈ ‘কমিউনিষ্ট বাৰ্তা কমিটি’ এখন স্থাপন কৰিলে। ৱেটলিং আদিকো কমিটিৰ অন্তৰ্ভুক্ত কৰা হল। পিছে কিছু সময়ৰ ভিতৰতে মাৰ্ক্স আৰু ৱেটলিঙৰ মাজত মতানৈক্যই দেখা দিলে। লীগৰ মেল-মিটিংসমূহ এই মতানৈক্যৰ ফলত উষ্ম হৈ পৰিল। মাৰ্ক্সৰ মতে, ‘কোনো বিজ্ঞানসন্মত তথা গঠনমূলক ধাৰণা নোহোৱাকৈ কেৱল শ্ৰমিকসকলক আহ্বান জনাই থকা কথাটো অসাধু কাম হব। নিজকে স্বয়ং মুক্তিদাতা বুলি ভাবি লৈ শ্ৰমিকসকলক অজ্ঞানী-
মাৰ্ক্সৰ বন্ধু প’ল এনেনকভে এই মিটিংসমূহত মাৰ্ক্সৰ ব্যক্তিত্ব সম্পৰ্কীয় কেতবোৰ জীৱন্ত চিত্ৰ
মাৰ্ক্স হৈছে অফুৰন্ত শক্তিৰ অধিকাৰী; তেওঁৰ ইচ্ছা শক্তি অতিশয় দৃঢ় তথা আত্মবিশ্বাস লৰাব নোৱাৰা বিধৰ। তেওঁৰ পোছাক অদ্ভুত। মূৰত এসোপা দীঘল কলা চুলি, নোমেৰে ভৰা হাত ভৰি, ভুলকৈ বুটাম লগোৱা কোটচোলা...পিছে তেওঁক দেখিয়েই অনুভৱ হয় - তেওঁ যিমানেই অপৰিপাটি
আন এজন সমসাময়িক লেখকৰ মতে:
115 নং শাৰী:
‘কমিউনিষ্ট বাৰ্তা কমিটি’ৰ কাম-কাজসমূহৰ মাজেৰে মাৰ্ক্স-এংগেলছে অনুভৱ কৰিলে-জাৰ্মান শ্ৰমিক আন্দোলনত বিয়পি থকা সমাজবাদ সম্পৰ্কীয় বেছিভাগ ধাৰণাই ভ্ৰান্তিমূলক। সিবিলাকৰ উচিত সমালোচনা আগবঢ়োৱাটো অতিশয় প্ৰয়োজনীয় বুলি দুয়োজনেই গণ্য কৰিলে।
এইবাৰ তেওঁলোকৰ আক্ৰমণৰ অন্যতম লক্ষ্য হৈ পৰিল ‘প্ৰকৃত সমাজবাদী’ (true socialists)সকল। এই ‘প্ৰকৃত সমাজবাদী’সকল আছিল মূলতঃ
মাৰ্ক্স-এংগেলছৰ অশেষ চেষ্টাৰ মূৰত অৱশেষত ‘লীগ অৱ জাষ্ট’ সংগঠনটো তেওঁলোকৰ নিয়ন্ত্ৰণলৈ আহিল। ১৮৪৭ চনৰ জুন মাহত সংগঠনটোৰ এখনি কংগ্ৰেছ বা অধিবেশন অনুষ্ঠিত কৰা হল যত সংগঠনৰ গুপ্ত ষড়যন্ত্ৰকাৰী চৰিত্ৰ সলনি কৰি তাক এক মুকলি তথা বিপ্লৱী সংগঠনৰ ৰূপ দিয়া হল। পুৰণি নাম সলনি কৰি সংগঠনৰ এটা নতুন নাম দিয়া হল - ‘কমিউনিষ্ট লীগ’। তদুনুৰূপভাৱে, সংগঠনৰ পুৰণি শ্লগান ‘সকলো মানুহেই ভ্ৰাতৃ’ সলনি কৰি এটা নতুন শ্লগান নিৰ্মাণ কৰা হল ‘বিশ্বৰ সকলো শ্ৰমিক, এক
লক্ষণীয়ভাৱে, মেনিফেষ্টোখন প্ৰেছত ছপা হৈ ওলোৱালৈকে সমগ্ৰ ইউৰোপতে বিপ্লৱৰ লক্ষণে দেখা দিলে। ১৮৪৮ চনৰ ফেব্ৰুৱাৰী মাহলৈ ফ্ৰাঞ্চৰ ৰাজসিংহাসনৰ পৰা লুই ফিলিপক ক্ষমতাচ্যুত কৰা হ’ল আৰু দ্বিতীয়বাৰৰ বাবে ফ্ৰাঞ্চক এখন গণৰাজ্যৰূপে ঘোষণা কৰা হল। মাৰ্চ মাহলৈ ভিয়েনা আৰু বাৰ্লিনতো বিদ্ৰোহ আৰম্ভ হল। ভয়ত বিতত হৈ বেলজিয়ামৰ চৰকাৰে ততালিকে মাৰ্ক্সক দেশৰ পৰা বহিষ্কাৰ কৰিলে। মাৰ্ক্স পুনৰ জাৰ্মানীলৈ ঘূৰি আহিল। এইবাৰ মাৰ্ক্স নয় ৰাইনিচে চাইতুং (Neue Rheinische Zeitung) নামেৰে নতুন বাতৰি কাকত এখনৰ
১৮৪৮ৰ বিপ্লৱে পুঁজি আৰু শ্ৰমিকৰ সংগ্ৰামখনিৰ কেন্দ্ৰীয় গুৰুত্ব সম্পৰ্কে সকলোকে সঁকীয়াই দিলে। ইয়াৰ আগলৈকে সামন্তীয় শক্তিসমূহৰ বিৰূদ্ধে পুঁজিৰ সংগ্ৰামখনিকেই মূল সংগ্ৰাম বুলি ভবা হৈছিল। বুৰ্জোৱাৰ নেতৃত্বত সামন্তীয় ভূ-স্বামীসকলৰ বিৰুদ্ধে শ্ৰমিক-কৃষককে আদি কৰি সমস্ত জনগণক একগোট কৰাটোৱেই বিপ্লৱৰ মূল লক্ষ্য বুলি সকলোৱে মানি লৈছিল। পিছে ১৮৪৮ বিপ্লৱে দৰ্শালে যে দৰাচলতে বৰ্তমানৰ সময়ত পুঁজি আৰু শ্ৰমৰ
এইখিনিতে মন কৰিবলগীয়া যে যদিও ইংলেণ্ড তথা ফ্ৰাঞ্চ প্ৰভৃতি বিকশিত দেশত বুৰ্জোৱাৰ প্ৰকৃত স্থিতি সম্পৰ্কে মাৰ্ক্স–এংগেলছৰ কোনো সন্দেহ বাকী নাথাকিল, তথাপিও তেওঁলোকে এই আশা নেৰিলে যে জাৰ্মানীৰ দৰে অনগ্ৰসৰ দেশসমূহত হয়তো এতিয়াও বুৰ্জোৱা শ্ৰেণীক এক বৈপ্লৱীক ভূমিকা গ্ৰহণ কৰিবলৈ বাধ্য কৰিব পৰা যাব। সেয়েহে ১৮৪৮ চনৰ মাৰ্চত যেতিয়া বিপ্লৱে বাৰ্লিন চহৰত প্ৰবেশ কৰিলে, মাৰ্ক্স এংগেলছে [মাত্ৰ কেইশমান সদস্যৰে গঠিত কমিউনিষ্ট লীগৰ যোগেৰে কোনো সৰু সুৰা ভূমিকা পালন কৰাতকৈ] বুৰ্জোৱা বিপ্লৱীসকলৰ সবাটোকৈ উগ্ৰ বাওঁ অংশটোৰ ভূমিকা লোৱাটোকেই ঠিক কৰিলে। নয় ৰাইনিচে চাইতুঙৰ যোগেৰে মাৰ্ক্স এংগেলছে বুৰ্জোৱা বিপ্লৱৰ অসমাপ্ত কামকাজখিনি সম্পূৰ্ণ কৰিবলৈ জনগণক আহ্বান কৰিলে। এই সময়ত মাৰ্ক্স-এংগেলছৰ ৰাজনৈতিক কাৰ্যসূচীৰ দুটা মূল বিন্দু আছিলঃ এখন একক, অখণ্ড তথা গণতান্ত্ৰিক জাৰ্মানীৰ নিৰ্মাণ আৰু ৰাছিয়াৰ বিৰুদ্ধে যুদ্ধ ঘোষণা।
জাৰ নিকোলাচ প্ৰথম’ৰ অধীন ৰাছিয়া সেই সময়ৰ এখন অতিশয় প্ৰতিক্ৰিয়াশীল দেশ আছিল। ১৭৮৯ৰ ফৰাচী বিপ্লৱৰ সময়ৰে পৰা সমগ্ৰ ইউৰোপতে সকলোধৰণৰ পৰিবৰ্তনকামী শক্তিক পৰাভূত কৰাৰ ক্ষেত্ৰত ৰাছিয়াই বিশেষ ভূমিকা লৈ আহিছিল। ৰাছিয়াৰ প্ৰতি সমস্ত ইউৰোপৰ বিপ্লৱীসকলৰ ঘৃণা ইমানেই প্ৰচণ্ড আছিল যে তেওঁলোকে ৰাছিয়াক ‘ইউৰোপৰ প্ৰতিক্ৰিয়াশীল পুলিছ’ (Gendarme of Europe) নামেৰে সম্বোধন কৰিছিল। পাছলৈ দেখা গল - ১৮৪৮ৰ বিপ্লৱ পৰাভূত কৰি ইউৰোপৰ বিভিন্ন দেশত প্ৰতিক্ৰিয়াশীল শক্তিসমূহক পুনঃসংগঠিত কৰাৰ ক্ষেত্ৰতো ৰাছিয়াই বিশেষ ভূমিকা পালন কৰিলে। মাৰ্ক্সে আশা কৰিছিল – ফ্ৰাঞ্চৰ জেকোবিন বিপ্লৱীসকলে ১৭৮৯ত কৰাৰ দৰে এক গণতান্ত্ৰিক জাৰ্মানীয়েও ৰাছিয়া নেতৃত্বাধীন প্ৰতিক্ৰিয়াশীল শক্তিসমূহৰ বিৰুদ্ধে যুদ্ধ ঘোষণা কৰি ইউৰোপৰ ভূখণ্ডক সিবিলাকৰ হাতোঁৰাৰ পৰা মুক্তি দিয়াব পাৰিব। পিছে মাৰ্ক্সৰ এই সপোন সপোন হৈয়েই ৰ’ল। শ্ৰমিক শক্তিৰ উগ্ৰ আন্দোলনৰ সম্মুখীন হৈ ভয়াৰ্ত জাৰ্মান বুৰ্জোৱাই সকলোধৰণৰ বিপ্লৱী শ্লগান ত্যাগ কৰি প্ৰুচিয়ান ৰাজতন্ত্ৰৰ সৈতে হাত মিলালে। ইখনৰ পাছত সিখনকৈ সমগ্ৰ ইউৰোপৰ দেশসমূহত বিপ্লৱ পৰাজিত হোৱাৰ খবৰেৰে নয় ৰাইনিচে চাইতুঙৰ পৃষ্টাবোৰ ভৰি পৰিল। প্ৰথমতে অষ্ট্ৰিয়া, তাৰ পাছত বহেমিয়া, হাংগেৰী, ফ্ৰাঞ্চ আৰু সৰ্বশেষত জাৰ্মানীতো বিপ্লৱ পৰাভূত হল। এইবাৰ খোদ নয় ৰাইনিচে চাইতুঙৰ ওপৰতো দমন আৰম্ভ হল। অতি সোনকালেই মাৰ্ক্সকে আদি কৰি কাকতখনৰ আটাইকেওজন সম্পাদকৰ ওপৰত উপৰ্যুপৰি দুটাকৈ গোচৰ জাপি দিয়া হল। অৱশ্যে গোচৰৰ বিচাৰ কৰা ন্যায়াধীশ কেইজন কাকতখনৰ প্ৰতি সদয় আছিল; সোনকালেই মাৰ্ক্স আৰু তেওঁৰ সহকৰ্মীসকলক সসন্মানে মুক্ত কৰি দিয়া হল। কিন্তু কিছুদিনৰ পাছতে নতুনকৈ কেইটামান গোচৰৰ চেলু লৈ প্ৰুচিয়ান চৰকাৰে কাকতখনৰ প্ৰকাশন বন্ধ কৰি দিলে আৰু সম্পাদক কেইজনক দেশৰ পৰা নিৰ্বাসিত কৰাৰ নিৰ্দেশনা জাৰী কৰিলে। মাৰ্ক্স
==দেশান্তৰ আৰু কষ্টকৰ জীৱন সংগ্ৰাম==
জাৰ্মানীৰ পৰা দেশান্তৰিত হোৱাৰ পাছত মাৰ্ক্স কিছুদিনৰ বাবে পেৰিছলৈ আহে আৰু অৱশেষত ১৮৪৯ চনত লণ্ডনলৈ যায়। প্ৰথমতে তেওঁ দেশান্তৰৰ কাল চোৱা চমু হব বুলিয়েই আশা কৰিছিল। তেওঁ অন্তঃকৰণেৰে বিশ্বাস কৰিছিল – বিপ্লৱৰ তুঁহ জুইকুৰা অতি সোনকালেই পুনৰ দপদপাই জ্বলি উঠিব। আনফালে মাৰ্ক্সৰ দৰেই এংগেলছেও ১৮৪৮ৰ বিপ্লৱত সকলোখিনি সমৰ্পণ কৰি দিছিল। পিছে ১৮৪৯ চনৰ শেহৰ ফাললৈ প্ৰতিক্ৰিয়াশীল প্ৰুছিয়ান সেনাৰ হাতত বিপ্লৱৰ অন্তিমটো দুৰ্গ পেলেটিনেট অঞ্চলৰ পতনৰ পাছত এংগেলছৰ সমুখতো জাৰ্মানীত কৰিবলগীয়া একো বাকী নাথাকিল(পেলেটিনেটৰ প্ৰতিৰক্ষা সংগ্ৰামত এংগেলছে সোঁ-শৰীৰেৰে অংশগ্ৰহণ কৰিছিল)। কিছুদিনৰ পাছত তেৱোঁ লণ্ডন চহৰত উপস্থিত হলগৈ।
এইবাৰ লণ্ডনৰ পৰাই দুয়ো বন্ধু কমিউনিষ্ট লীগৰ
১৮৫০ চনৰ মাজভাগলৈকে এই জাতীয় সমস্ত প্ৰস্তুতি তথা আশাবাদ মৰীচিকা যেনেই প্ৰমাণিত হল। বছৰটো শেষ নহওঁতেই এই কথা স্পষ্ট হৈ পৰিল যে ১৮৪৮ৰ লেখীয়া বিপ্লৱী ধুমুহা সোনকালে পুনৰ অহাৰ কোনো আশা নাই। মাৰ্ক্সেও প্ৰত্যক্ষ্য ৰাজনৈতিক কাম-কাজৰ পৰা আঁতৰি আহি পুঁজিবাদ সম্পৰ্কীয় পঢ়াশুনাত মনোনিবেশ কৰিবলৈ ঠিক কৰিলে। ১৮৫০ চনৰ মাজভাগত তেওঁ ব্ৰিটিছ মিউজিয়ামৰ ৰিডিং ৰুমৰ সদস্যপদ লাভ কৰিলে। লাইব্ৰেৰীত সোমায়েই মাৰ্ক্স অৰ্থনীতি সম্পৰ্কীয় অধ্যয়নত নিমগ্ন হৈ পৰিল। এইক্ষেত্ৰত ‘দ্য ইক’ন’মিষ্ট’ আলোচনীখনে তেওঁৰ বিশেষ দৃষ্টি আকৰ্ষণ কৰিলে। কিছু পঢ়া শুনা কৰাৰ পাছত মাৰ্ক্স এই সিদ্ধান্তত উপনীত হল যে সোনকালে বিপ্লৱী জোৱাৰ ঘূৰি অহাৰ কোনো সম্ভাৱনা নাই। Revueৰ অন্তিমটো সংখ্যাত প্ৰকাশিত এটি প্ৰবন্ধত তেওঁ লিখিলে যে ১৮৪৮ৰ বিপ্লৱী জোৱাৰৰ নেপথ্যত ১৮৪৫ মানৰে পৰা সমগ্ৰ ইউৰোপজুৰি ব্যাপি অহা অৰ্থনৈতিক সংকটে ক্ৰিয়া কৰিছিল। পিছে ১৮৫০ চনৰ পাছৰে পৰা বিশ্ব অৰ্থনীতিয়ে সম্প্ৰসাৰণৰ এক নতুন পৰ্যায়ত প্ৰবেশ কৰিছে। এই ক্ষেত্ৰত বিভিন্ন কাৰক যেনে কেলিফৰ্ণিয়াত সোণৰ আৱিষ্কাৰ, ভাপ ইঞ্জিনে সুচল তথা দ্ৰুত কৰি তোলা যাতায়াত ব্যৱস্থা ইত্যাদিয়ে সহায়ক ভূমিকা লৈছেঃ
বৰ্তমানৰ এই সমৃদ্ধিৰ পৰিস্থিতিত, যেতিয়া নেকি বুৰ্জোৱা সমাজৰ উৎপাদিকা শক্তিসমূহ বুৰ্জোৱা সম্বন্ধসমূহৰ অধীনত যিমান দূৰৈলৈকে সম্ভৱ সিমান খিনিলৈকে বিকশিত হব ধৰিছে, এনে সময়ত ততালিকে বিপ্লৱৰ আশা কৰাটো বাতুলতা মাত্ৰ হব। বিপ্লৱ সংঘটিত হবলৈ প্ৰয়োজন হয় সংকটকালীন সময়ৰ, যেতিয়া আধুনিক উৎপাদিকা শক্তি আৰু বুৰ্জোৱা উৎপাদন প্ৰণালীৰ মাজত সংঘৰ্ষৰ সৃষ্টি হয়। ...এক নতুন সংকটেহে এক নতুন বিপ্লৱৰ জন্ম দিব পাৰিব। পিছে এই সংকট তথা বিপ্লৱ এসময়ত যে আহিবই, সেয়া নিৰ্ঘাট সত্য। (Collected Works, Vol. x, পৃষ্ঠা ৫১০)।
মাৰ্ক্সৰ এই আপাত হতাশাপূৰ্ণ অথচ বস্তুনিষ্ঠ বিশ্লেষণে কমিউনিষ্ট লীগৰ আন আন নেতাসকলক হতাশ তথা ক্ৰোধান্বিত কৰি তুলিলে। লীগৰ কেন্দ্ৰীয় কমিটিৰ সদস্যসকলৰ মাজত এই লৈ তীব্ৰ বাক বিতণ্ডাৰ সৃষ্টি হল। অৱশেষত ১৮৫০ চনৰ ১৫ চেপ্তেম্বৰ তাৰিখে অনুষ্ঠিত কেন্দ্ৰীয় কমিটিৰ এখন
এই সময়ছোৱাৰ পাছৰে পৰা মাৰ্ক্সে প্ৰত্যক্ষ্য ৰাজনৈতিক কাৰ্যকলাপৰ পৰা নিজকে আঁতৰাই আনিলে। ১৮৫১ চনৰ ফ্ৰেব্ৰুৱাৰীত এংগেলছলৈ লিখা এখনি চিঠিত এইদৰে তেওঁৰ মনৰ ভাৱ প্ৰকাশ পাইছে,
পাব্লিকৰ পৰা আঁতৰত, আমাৰ এই নিঃসঙ্গ পৰিস্থিতি লৈ মই নথৈ আনন্দিত। আমাৰ স্থিতি আৰু নীতি সমূহৰ বাবেও ই অতিশয় ভাল কথা হৈছে। এতিয়াৰে পৰা আমি ৰাজনৈতিক প্ৰয়োজনত যাৰে তাৰে লগত হলি-গলি কৰি ন্যায়-নীতিৰ স্বাৰ্থত
ৰাজনীতিৰ পৰা আঁতৰি আহি মাৰ্ক্সে এইবাৰ গভীৰ অৰ্থনৈতিক অধ্যয়নত মনোনিবেশ কৰিলে। ১৮৪৫ চনতেই মাৰ্ক্সে অৰ্থনীতি সম্পৰ্কে এখন কিতাপ লিখাৰ পৰিকল্পনা কৰিছিল,পিছে ১৮৪৮ চনৰ আশে পাশে প্ৰত্যক্ষ্য ৰাজনৈতিক কাৰ্যকলাপত ব্যস্ত হৈ পৰাৰ ফলত এই কাম আধৰুৱা হৈয়েই ৰল। সি যি কি
এই চিঠিখন লিখাৰ বত্ৰিশ বছৰ পাছত মাৰ্ক্সৰ যেতিয়া মৃত্যু হয়, তেতিয়াও তেওঁৰ ‘অৰ্থনীতিসোপা’ৰ অধ্যয়ন অসম্পূৰ্ণ হৈয়েই ৰল। তেওঁৰ তিনিটা খণ্ডৰ বৃহৎ গ্ৰন্থ ‘ডাছ কেপিটেল’ৰো মাত্ৰ এটা খণ্ডহে তেওঁৰ জীৱিত কালত প্ৰকাশিত হল। মাৰ্ক্সৰ এই শামূকীয়া গতিৰ কাৰণ বুজিবলৈ হলে তেওঁৰ কেতবোৰ চাৰিত্ৰিক বৈশিষ্টৰ প্ৰতি চকু দিব লাগিব। আন আন বৃহৎ প্ৰতিভাসম্পন্ন লোকৰ দৰেই মাৰ্ক্সো আছিল ‘পাৰ্ফেকচনিষ্ট’; একেটা লেখনীকে তেওঁ বাৰে বাৰে লিখিছিল; কেইবাবাৰো সম্পাদনা আৰু পৰিবৰ্ধন কৰাৰ পাছতো তেওঁ সন্তুষ্ট হোৱা নাছিল। এবাৰ লিখিবলৈ বহিও তেওঁ
বৌদ্ধিকভাৱে এই সময়ছোৱা মাৰ্ক্সৰ বাবে অতিশয় সাৰুৱা হলেও ব্যক্তিগতভাৱে এইখিনি সময় তেওঁৰ পৰিয়ালটোৰ বাবে আছিল অতিশয় দুৰ্যোগেৰে ভৰা। কোনো স্থায়ী কৰ্মসংস্থান নথকাৰ ফলত পৰিয়ালটো আৰ্থিকভাৱে জুৰুলা হৈ পৰিছিল। ১৮৫০ চনৰ পৰা ১৮৫৬ চনলৈ – এই ছবছৰৰ ভিতৰতে মাৰ্ক্সৰ তিনিটাকৈ সন্তানে মূলতঃ
বেকনে কৰবাত লিখিছে – মহান মহান লোকসকলে হেনো হেৰুওৱাৰ বেদনা বৰকৈ অনুভৱ নকৰে; কিয়নো এই বিশ্বব্ৰহ্মাণ্ড আৰু প্ৰকৃতিৰ সৈতে অজস্ৰ সম্পৰ্কই তেওঁলোকক সদাব্যস্ত কৰি ৰাখে। কিন্তু মই? মইতো কোনো মহান লোক নহয়। মোৰ লৰাটোৰ মৃত্যুৱে যে মোক ভিতৰলৈকে মাৰি নিছে। এতিয়াও এনে লাগে, এয়া যেন আজিৰ হে ঘটনা। মোৰ দুৰ্ভগীয়া মানুহ জনীও বেজাৰত একেবাৰে ভাগি পৰিছে।
এই সংকটৰ সময়ছোৱাতে হেলেন ডেম’থ নামৰ মাৰ্ক্স পৰিয়ালৰ পৰিচাৰিকা গৰাকীয়ে এটি সন্তান প্ৰসৱ কৰিলে। হেলেনক জেনীৰ মাকৰ পৰিয়ালৰ পৰা মাৰ্ক্সৰ ঘৰত পৰিচাৰিকা ৰূপে কাম কৰিবলৈ পঠোৱা হৈছিল। হেলেনৰ সন্তানটিৰ পিতৃ কোন এই লৈ ঘৰত
এবছৰমান পাছত এংগেলছক উদ্দেশ্যি চিঠি এখনত মাৰ্ক্সে লিখিলে – ‘সাধাৰণ আকাংক্ষাৰ মানুহে বিয়া-বাৰু পাতি ঘৰুৱা সমস্যাত ব্যতিব্যস্ত হৈ পৰাৰ নিচিনা
মোৰ মানুহজনীয়ে প্ৰতিদিনে কয়, তেওঁ এতিয়া মৰিবলৈহে বাঞ্চা কৰে। মই নিৰুত্তৰ হৈ থাকোঁ। সঁচাকৈ কবলৈ গলে – তেওঁক বুজাবলৈ মোৰ ভাষা নাই। এনে পৰিস্থিতিত নিতৌ কিমান অপমান, যন্ত্ৰণা আৰু শঙ্কাৰ মাজেৰে দিন কটাব লগা হয় সেয়া যে ভাষাৰে বুজাব নোৱাৰি। ...ল’ৰা ছোৱালীকেইটাৰ মুখলৈ মই চাব নোৱাৰোঁ। এই উৎসৱৰ সময়ছোৱাত সিহঁতৰ বয়সৰ সকলোৱেই ৰং ৰহইছ কৰি ফুৰিছে আৰু সিহঁতে?
এনে নৰক সদৃশ পৰিবেশতো যে মাৰ্ক্স দম্পত্তীয়ে সংসাৰৰ ঘানি টানি নিবলৈ সাহস পাইছিল - তাৰ একমাত্ৰ কাৰণ আছিল – মাৰ্ক্সৰ পৰম-মিত্ৰ ফ্ৰেডৰিক এংগেলছ আৰু তেওঁৰ জীৱন জোৰা সহায়-
এংগেলছৰ জীৱনীকাৰ গুষ্টাভ মায়েৰে লিখিছেঃ
"এংগেলছৰ দৰে সুন্দৰ লেখক এজনৰ বাবে নিজ-ভবিষ্যত সম্পৰ্কে চিন্তিত হোৱাৰ কোনো কাৰণ নাছিল। কিন্তু তথাপিও যে তেওঁ ‘ব্যৱসায়ৰ লেতেৰা পথ’ত নামিবলৈ বাধ্য হৈছিল – তাৰ একমাত্ৰ কাৰণ আছিল মাৰ্ক্স। এংগেলছে সদায়েই অনুভৱ কৰিছিল – মাৰ্ক্সৰ দৰে বিশাল প্ৰতিভা এটিক অকালতে মৰহি যাবলৈ এৰি দিব নোৱাৰি। মানৱ ভবিষ্যতৰ কল্যাণৰ বাবেই তেওঁৰ প্ৰতিভাটিক প্ৰজ্বোল্লিত কৰি ৰখাটো অতিশয় প্ৰয়োজনীয়। পৰিয়ালটোক পোহপাল দিবলৈ মাৰ্ক্স প্ৰায়েই অক্ষম আছিল; হয়তো দেশান্তৰী জীৱনৰ প্ৰতিকূলতাসমূহৰ মাজত অচিৰেই তেওঁ হেৰাই গল হয়। কিন্তু সেয়া হবলৈ নিদিওঁ বুলি এংগেলছে প্ৰতিজ্ঞা কৰিছিল। মাৰ্ক্সৰ বাবেই তেওঁ
এংগেলছৰ এই জীৱনজোৰা ত্যাগৰ কথা মাৰ্ক্সে সদায়েই কৃতজ্ঞতাৰে সোৱঁৰিছিল। ডাছ কেপিটেল গ্ৰন্থখনিৰ প্ৰথম খণ্ডটো ছপাশাললৈ পঠোৱাৰ পাছত এংগেলছলৈ তেওঁ এনেদৰে লিখিছে,
"তোমাৰ অবিহনে যে মই কেতিয়াও কিতাপখন সম্পূৰ্ণ কৰিব নোৱাৰিলোহেঁতেন। মই প্ৰায়েই ভাবো – মোৰ বৈষয়িক প্ৰয়োজনৰ বাবেই যে তুমি নিজৰ সমস্ত প্ৰতিভা ব্যৱসায়ৰ চিন্তাত অবাবতে ব্যৰ্থ কৰিব লগা হৈছে। এই কথাটোৱে যে মোৰ বুকুত শেল হৈ বিন্ধে। "
এংগেলছে কেৱল টকা পইছাৰ দিশৰ পৰাই মাৰ্ক্সৰ সহায় কৰা নাছিল; বৰঞ্চ মাৰ্ক্সৰ সমস্ত বৌদ্ধিক জীৱনৰেই তেওঁ আছিল আটাইতকৈ বিশ্বস্ত সহচৰ। এংগেলছে অত্যন্ত বিনয়েৰে নিজকে মাৰ্ক্সৰ জুনিয়ৰ পাৰ্টনাৰ হিচাপে গণ্য কৰিছিল। চিনিয়ৰৰ আসনখন তেওঁ সদায়েই মাৰ্ক্সৰ বাবে এৰি দিছিল। পিছে জুনিয়ৰ হৈও এংগেলছে পাৰ্টনাৰশ্বিপটোলৈ কেতবোৰ অনবদ্য অৱদান আগবঢ়াইছিল। মাৰ্ক্সৰ বিপৰীতে, অতি কম সময়ৰ ভিতৰতেই তেওঁ এজন বিপ্লৱী কমিউনিষ্টলৈ পৰিণত হৈছিল। (‘তুমিতো জানাই; মই বৰ লেহেমকৈহে কথাবোৰ বুজিব পাৰোঁ। এইক্ষেত্ৰত মই সদায়েই তোমাৰ অনুসৰণ কৰি আহিছোঁ’ – এংগেলছলৈ মাৰ্ক্সৰ পত্ৰ; ৪ জুলাই, ১৮৬৪ চন)। তদুপৰি, মাৰ্ক্সৰ লেহেম গতিৰ বিপৰীতে, এংগেলছে দ্ৰুত তথা সাৱলীলভাৱে লিখা মেলা কৰিব পাৰিছিল। বহুকেইটা ইউৰোপীয় ভাষাত এংগেলছ সিদ্ধহস্ত আছিল; প্ৰাকৃতিক বিজ্ঞানতো তেওঁ সমানেই ৰাপ দেখুৱাইছিল। ঐতিহাসিক ব্যাখ্যাৰ ক্ষেত্ৰতো, মাৰ্ক্সতকৈ এংগেলছৰ দখল বেছি উচ্চ পৰ্যায়ৰ আছিল। অধিক গুৰুত্বপূৰ্ণভাৱে – মাৰ্ক্স আছিল মূলতঃ এজন
পিছে এংগেলছৰ বন্ধুত্ব আৰু
"ঘৰখনত সকলো সময়তে যেন অশান্তিকৰ পৰিবেশ এটাই বিৰাজ কৰি থাকে। গোটেই ৰাতি কন্দাকটা চিঞৰ বাখৰ...সিবিলাকে মোক কেতিয়াবা সম্পূৰ্ণভাৱে অস্থিৰ কৰি তোলে...ঘৰৰ মানুহজনীলৈ মোৰ বৰ পুতৌ জন্মে। ঘৰখনৰ সমস্ত বোজা তেঁৱেইতো বহন কৰিব লগা হৈছে...তুমিতো জানাই মই মানুহটো স্বভাৱতে অলপ কঠুৱা...সেয়ে মাজে সময়ে মই ধৈৰ্য হেৰুৱাই পেলাওঁ। "
এই জাতীয় চিঠিসমূহৰ পৰা গম পোৱা যায় – অন্তহীন ঘৰুৱা সংকটসমূহৰ পৰা ৰক্ষা পাবলৈ মাৰ্ক্সে প্ৰায়েই সকলোৰে পৰা নিলগত নিৰ্বিকাৰ থাকিবলৈ চেষ্টা কৰিছিল। হিম-শীতল কাঠিন্যতাৰ মুখা এখন পিন্ধি তেওঁ যেন দৈনন্দিন সমস্যাসমূহৰ পৰা সাময়িক ভাৱে নিষ্কৃতি বিচাৰিছিল। কিন্তু আনক নেদেখুৱালেও ভিতৰি ভিতৰি
১৮৫৮ চনৰ জুলাই মাহ। মাৰ্ক্স ‘ডাছ কেপিটেল’ৰ প্ৰথমটো খণ্ড লিখাত ব্যস্ত। এনে সময়তে এংগেলছে বন্ধুৰ পৰা চিঠি এখন পালে। মাৰ্ক্সে লিখিলে, ‘পৰিস্থিতি এতিয়া সম্পূৰ্ণভাৱে অসহ্যকৰ হৈ পৰিছে...মই একেবাৰে কাম কৰিব পৰা নাই। পইছাৰ বাবে ইফালে সিফালে দৌৰা-দৌৰি কৰি
এইখিনিতে ৱাৰ্নাৰ ব্লুমেনবাৰ্গৰ এষাৰ মন্তব্য প্ৰণিধানযোগ্য:
"মাৰ্ক্সে জীৱনৰ প্ৰায় তিনিটা দশক নিপাত কৰিও কিয় ডাছ কেপিটেলখন সম্পূৰ্ণ কৰিব নোৱাৰিলে – এই লৈ আজিও আলোচনা অব্যাহত আছে। মূলতঃ বিভিন্ন তাত্তিক সমস্যাৰ ওৰ পেলাব নোৱাৰাৰ বাবেই এই কাৰ্য অসম্পূৰ্ণ হৈ ৰল বুলি বহুতেই মন্তব্য কৰিছে। পিছে এইক্ষেত্ৰত কেনেধৰণত পৰিস্থিতিত মাৰ্ক্সে কাম কৰিবলগীয়া হৈছিল – সেইপিনেও মন দিয়া দৰকাৰ। অতিশয় প্ৰতিকুল পৰিস্থিতিৰ পাছতো যে তেওঁ ইমানখিনি লিখি থৈ যাব পাৰিলে, সেয়া
এনে প্ৰতিকুল পৰিস্থিতিত স্বাভাৱিকতেই মাৰ্ক্সৰ স্বভাৱটো খিংখিঙীয়া হৈ পৰিছিল। সকলো মানুহক অনবৰতে সন্দেহ কৰা, অনাৱশ্যকভাৱে কঠোৰ সমালোচনা কৰা ইত্যাদি বদগুণো ক্ৰমান্বয়ে লগতে যুক্ত হৈ পৰিছিল। জাৰ্মান সমাজবাদী নেতা ফাৰ্দিনাণ্ড লাছাল সম্পৰ্কে এংগেলছলৈ মাৰ্ক্সে লিখা চিঠিসমূহ পৰীক্ষা কৰিলে দেখা যায় যে ৰাজনৈতিক মতভেদৰ
মাৰ্ক্সৰ এই স্বভাৱটোৰ বাবেই এবাৰ এংগেলছৰ সৈতেও ভুল বুজাবুজিৰ উপক্ৰম ঘটিল। ১৮৬৩ চনত জীৱন সংগী মেৰী বাৰ্নছৰ আকস্মিক মৃত্যুৰ পাছত এংগেলছ অকলশৰীয়া হৈ পৰে। মনৰ বেদনা প্ৰকাশ কৰি এংগেলছে মাৰ্ক্সলৈ এখনি চিঠি লিখিলে। পিছে উত্তৰত বন্ধুক সহানুভূতি জনোৱাৰ পৰিবৰ্তে, দুই এটা আনুষ্ঠানিক শোকপ্ৰকাশ সূচক বাক্য লিখিয়েই মাৰ্ক্সে
মাৰ্ক্সৰ সেইসময়ৰ কিছুমান লেখনীতো তেওঁৰ এই জাতীয় বিপৰ্যয়সমূহৰ প্ৰকাশ ঘটিছিল। ১৮৫০ৰ দশকটোত এংগেলছে মাৰ্ক্সৰ ঘৰখনক নিয়মীয়াকৈ ধনৰ যোগান দিব পৰা নাছিল। উপায়ন্তৰ হৈ ধন ঘটিবৰ বাবে মাৰ্ক্সে নিউয়ৰ্ক ডেইলী ট্ৰিবিউন কাকতখনত নিয়মীয়াকৈ লিখিবলৈ ললে। এই লেখনীসমূহৰ বিশ্লেষণ সদায়েই সঠিক আছিল বুলি আজি কব পৰা নাযায়। উদাহৰণ
অৱশ্যে এই আটাইছোৱা সময় কেৱল দুখ দুৰ্গতিৰেই পাৰ হৈছিল বুলি কলে অতিশয়োক্তি কৰা হব। মাজে সময়ে মাৰ্ক্স-পৰিয়ালটোৱে দেওবাৰৰ দিনটোত একেলগে বনভোজ খাবলৈ গৈছিল। হেম্পষ্টিড হেথ পাৰ্কৰ প্ৰশান্তিময় পৰিবেশত পৰিয়ালটোৱে একেলগে বহি দান্তে অথবা শ্যেক্সপীয়েৰৰ কবিতা আবৃত্তি কৰি সুন্দৰ সময় কটাইছিল। মদ্যপান কৰি মাৰ্ক্সে ভাল পাইছিল। তেওঁৰ প্ৰথম পচণ্ড আছিল ৱাইন; অৱশ্যে বীয়েৰ পান কৰিও তেওঁ সমানেই সন্তুষ্টি লভিছিল। মাজতে পুৰণা বন্ধু এডগাৰ বয়াৰ আৰু ৱিলহেম লিয়েবনিখটে তেওঁক লগ কৰিবলৈ আহিল। বন্ধু সকলক বহুদিনৰ পাছত লগ পাই মাৰ্ক্সে অতিশয় আনন্দ লভিলে। তেওঁলোক যেন
মাৰ্ক্স দম্পতীৰ আতিথ্য লাভ কৰা এজন প্ৰুচিয়ান চোৰাংচোৱাই ১৮৫০ৰ দশকৰ মাৰ্ক্সৰ ঘৰখনৰ বৰ্ণনা এনেদৰে দিছে,
"স্বভাৱসূত্ৰেই মাৰ্ক্স এজন বনৰীয়া তথা অশান্ত মনৰ মানুহ। কিন্তু এজন পিতৃ তথা স্বামী হিচাপে, তেওঁৰ দৰে
==ডাছ কেপিটেল আৰু প্ৰথম ইণ্টাৰনেছনেল==
মাৰ্ক্সে পূৰ্বানুমান কৰাৰ দৰেই ১৮৫৭ চনত বিশ্ব অৰ্থনীতিয়ে সংকটৰ এটা নতুন পৰ্যায়ত প্ৰবেশ কৰিলে। সমগ্ৰ ইউৰোপৰ ষ্টক এক্সচেঞ্জসমূহত হাহাকাৰ লাগি গল। এংগেলছে মাৰ্ক্সলৈ লিখিলে, ‘মোৰ আকস্মিক
পিছে জেনেৰেল চাহাবৰ সপোন ফলৱতী নহ’ল। অৰ্থনৈতিক সংকট
ইয়াৰ পাছৰ আঠটা বছৰ মাৰ্ক্সৰ বাবে অতিশয় ব্যস্ততাৰ সময়। ইটোৰ পাছত সিটোকৈ বিভিন্ন সাংসাৰিক দুৰ্যোগ, ৰাজনৈতিক কাম-কাজ আৰু দৈনন্দিন লেখামেলা – সিবিলাকৰ মাজতে সময় উলিয়াই মাৰ্ক্সে ডাছ কেপিটেলৰ পূৰঠ ৰূপ দিয়া কাম আৰম্ভ কৰিলে। মন কৰিবলগীয়া যে প্ৰথমতে মাৰ্ক্সে ছটা খণ্ডত তেওঁৰ অৰ্থনৈতিক অধ্যয়নসমূহ প্ৰকাশ কৰাৰ পৰিকল্পনা কৰিছিল। এই পৰিকল্পিত ছটা খণ্ড আছিল: (১) পুঁজি (২) ভূ-সম্পত্তি (৩)মজুৰী-শ্ৰম (৪) ৰাষ্ট্ৰ (৫) আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় বাণিজ্য আৰু (৬) বিশ্ব বজাৰ। পিছে লিখি থকাৰ মাজতে তেওঁ পৰিকল্পনা সলনি কৰিলে। ১৮৬১ চনৰ আগষ্টৰ পৰা ১৮৬৩ চনৰ জুলাই মাহলৈকে পৰিশ্ৰম কৰি মাৰ্ক্সে লিখি উলিয়ালে এহেজাৰতকৈও অধিক পৃষ্ঠা জোৰা এখন প্ৰকাণ্ড পাণ্ডুলিপি। (তেইছখন টোকাবহীত সন্নিবিষ্ট এই পাণ্ডুলিপিখন মাৰ্ক্সৰ মৃত্যুৰ পাছত The 1861/63 Manuscript নামেৰে প্ৰকাশিত কৰা হ’ল। মন কৰিবলগীয়া যে পাণ্ডুলিপিখনৰ সম্পূৰ্ণ ইংৰাজী অনুবাদ আজিও কৰা হোৱা নাই। ) Grundrisse লিখাৰ সময়তেই মাৰ্ক্সে উদ্বৃত্ত মূল্যৰ তত্ত্ব আৱিষ্কাৰ কৰিছিল; 1861/63 Manuscript লিখি থাকোঁতে মাৰ্ক্সে আৱিষ্কাৰ কৰিলে তেওঁৰ লাভাংশ তত্ত্বৰ। ছটা খণ্ডৰ অৰ্থনৈতিক অধ্যয়নৰ আঁচনি ত্যাগ কৰি মাৰ্ক্সে এইবাৰ তেওঁৰ সৃষ্টিৰাজীক কেপিটেল বা পুঁজি নামেৰে নামাংকৰিত কৰিবলৈ ঠিক কৰিলে। নতুন আঁচনি মতে ইয়াক চাৰিটা খণ্ডত বিভক্ত কৰাৰ পৰিকল্পনা কৰা কৰা হ’লঃ উৎপাদন বিষয়ক এটা খণ্ড, প্ৰবহন (circulation) বিষয়ক এটা খণ্ড, সামগ্ৰিক ব্যৱস্থা বিষয়ক এটা খণ্ড আৰু উদৃত্ত মূল্য তত্ত্ব বিষয়ক এটা খণ্ড।
১৮৬৩-৬৪ চনৰ আশে পাশে মাৰ্ক্সে মাকৰ ফালৰ পৰা কিছু ধন সম্পত্তি লাভ কৰিলে। পুৰণা বন্ধু ৱিলহেম ওলফৰ পৰাও কিছু ধন-বিত আহিল (ডাছ কেপিটেলৰ প্ৰথমটো খণ্ড এই ৱিলহেম ওলফৰ নামতেই উৎসৰ্গা কৰা হল)। অভাৱগ্ৰস্ত পৰিয়ালটোৱে কিছু সকাহ লাভ কৰিলে। গ্ৰেফটন টেৰেছৰ পুৰণা সৰু ঘৰটো এৰি পৰিয়ালটোৱে মেইটলেণ্ড পাৰ্কৰ ওচৰত এটা মোটামুটি ভাল ঘৰ ল’লে। পিছে অতি সোনকালেই এইখিনি ধনো শেষ হৈ আহিল আৰু পৰিয়ালটোৱে পুনৰ এংগেলছৰ ওচৰত হাত পাতিব লগা হ’ল। ১৮৬৩ চনৰ পৰাই মাৰ্ক্সৰ স্বাস্থ্যৰো বৰকৈ অৱনতি ঘটিল। শৰীৰৰ য’তে ত’তে এসোপা ভীমকায় বিহফোঁহা, লগতে বিষ আৰু জ্বৰে দাৰ্শনিক গৰাকীক কাঢ়িল কৰি পেলালে। বিষৰ কোপৰ পৰা ৰক্ষা পাবলৈ মাজে-সময়ে আফিম আদিও সেৱন কৰিব লগা হ’ল। ফোঁহাবোৰ পকিলে মাৰ্ক্সে নিজেই সেইবোৰ ফুটাই বিষাক্ত তেজ আৰু পুঁজবোৰ উলিয়াই দিয়ে। এনে নৰক সদৃশ যান্ত্ৰনাৰ মাজতে ১৮৬৪ চনৰ পৰা ১৮৬৫ চনলৈকে অমানুষিক পৰিশ্ৰম কৰি মাৰ্ক্সে ডাছ কেপিটেলৰ তিনিটাকৈ খণ্ডৰ পাণ্ডুলিপি প্ৰস্তুত কৰিলে। (চতুৰ্থ তথা অন্তিম খণ্ডৰ পাণ্ডুলিপিটো অৱশ্যে মাৰ্ক্সৰ মৃত্যু পৰ্যন্ত অসম্পূৰ্ণ হৈয়েই ৰ’ল; মৃত্যুৰ পাছত 1861/63 Manuscriptsৰ প্ৰাসংগিক অংশখিনি Theories of Surplus Value নামেৰে প্ৰকাশিত কৰা হ’ল। )
১৮৬৫ চনত হেমবাৰ্গ চহৰৰ এটি প্ৰকাশন গোষ্ঠী Meissner & Behreৰ সৈতে মাৰ্ক্স এখন চুক্তিপত্ৰত আৱদ্ধ হ’ল। ১৮৬৬ চনৰ বেছিভাগ সময়েই মাৰ্ক্সে ডাছ কেপিটেলৰ প্ৰথমটো খণ্ড প্ৰকাশনৰ বাবে ঘঁহি-পিঁহি তৈয়াৰ কৰাত অতিবাহিত কৰিলে। অৱশেষত এংগেলছৰ পৰা খবৰ আহিল – পাণ্ডুলিপিৰ প্ৰথম কেইটা নমুনা ছপাখানাৰ বাবে পঠোৱা হৈছে। ১৮৬৭ চনৰ আগষ্টৰ মাজভাগত মাৰ্ক্সে এংগেলছলৈ লিখি পঠালে –পাণ্ডুলিপিৰ প্ৰুফ চোৱা কাম সমাপ্ত হৈছেঃ
205 নং শাৰী:
কেৱল তোমাৰ বাবেই এই সমস্ত কামখিনি আজি সম্ভৱ হৈছে। তোমাৰ অসীম ত্যাগ-স্বীকাৰ অবিহনে এই বিৰাট কামফেৰা মই কেতিয়াও সম্পূৰ্ণ কৰিব নোৱাৰিলোঁহেঁতেন। মোৰ আলিংগন স্বীকাৰ কৰিবা, চেনেহৰ বন্ধু; তোমালৈ অশেষ অশেষ ধন্যবাদ। ১৫ পাউণ্ড অতি সানন্দেৰে গ্ৰহণ কৰা হল। অভিনন্দন; মোৰ বুকুৰ কুটুম আপোন বান্ধৈ!
কেইসপ্তাহমানৰ পাছত অৱশেষত ছপা ৰূপত কিতাপখন ওলাল। প্ৰথম সংস্কৰণত এহেজাৰ কপি ছপা কৰা হ’ল। পিছে এইখিনি সময়তে
১৮৫৭-৫৮ৰ সময়ছোৱাত মাৰ্ক্সে আশা কৰাৰ দৰে বিপ্লৱী জোৱাৰৰ পুনৰুত্থান নঘটিল যদিও ১৮৬০ৰ দশকৰ আৰম্ভণিৰ ফাললৈ সমগ্ৰ ইউৰোপতে শ্ৰমিক আন্দোলনে
এনে এক পৰিবেশতে The International Working Men’s Association বা চমুকৈ ‘প্ৰথম ইণ্টাৰনেছনেল’ (The First International) গঠন কৰা হ’ল। ১৮৬৩ চনৰ জুলাই মাহত ইংলিছ ট্ৰেড ইউনিয়নসমূহে প’লিছ বিদ্ৰোহৰ সমৰ্থনত কেতবোৰ ঐক্যবদ্ধ প্ৰতিবাদী সভা আয়োজন কৰিছিল। আন আন শ্ৰমিক সংগঠনসমূহকো এই সভাসমূহলৈ নিমন্ত্ৰণ কৰা হৈছিল। এই গইনাতে ১৮৬৪ চনৰ ২৮ চেপ্তেম্বৰ তাৰিখে লণ্ডনৰ চেণ্ট মাৰ্টিন প্ৰেক্ষাগৃহত এখন বিশাল সভা অনুষ্ঠিত কৰা হয়। এই সভাখনিতে ‘প্ৰথম ইণ্টাৰনেছনেল’ গঠনৰ ঘোষণা কৰা হ’ল। ইংলিছ ট্ৰেড ইউনিয়নসমূহৰ উপৰিও ব্লাংক তথা প্ৰুধ’ৰ অনুগামী দুটা ফৰাচী শ্ৰমিকৰ গোট, আইৰিছ তথা প’লিছ জাতীয়তাবাদীসকলৰ একোটাহঁত গোট তথা ইটালিয়ান ৰিপাব্লিকানসকলৰ এটা গোটো সভাখনত উপস্থিত আছিল। সভাৰ অন্তত ৩৪ জন সদস্যৰে সৈতে এখন সাধাৰণ পৰিষদ গঠন কৰা হ’ল। এই পৰিষদৰ একেবাৰে শেহৰজন সদস্যৰ নাম আছিলঃ কাৰ্ল মাৰ্ক্স। পিছে অতি সোনকালেই বিচক্ষণ কলম তথা মগজু শক্তিৰ বলত মাৰ্ক্সেই
পিছে কমিউনিষ্ট লীগৰ বিপৰীতে ইণ্টাৰনেছনেলত প্ৰভুত্ব বিস্তাৰ কৰাটো বৰ সহজ কথা নাছিল। এই সম্পৰ্কে ৱাৰ্ণাৰ ব্লুমেন বাৰ্গে এনেদৰে লিখিছে,
কমিউনিষ্ট লীগ আছিল এমুঠিমান বিপ্লৱীৰে গঠিত এটা গুপ্ত সংগঠন; মাৰ্ক্সেই তাৰ সৰ্বেসৰ্বা আছিল। পিছে লীগৰ বিপৰীতে ‘প্ৰথম ইণ্টাৰনেছনেল’ আছিল বিভিন্ন দেশৰ স্বাধীন চেতীয়া শ্ৰমিক সংগঠনৰ এখন সংযুক্ত মঞ্চ। সিবিলাকৰ ওপৰত পোনেই কৰ্তৃত্ব খটুৱাটো প্ৰায় অসম্ভৱ আছিল। সদস্য সকলে ইজনে সিজনক বুজাই বঢ়াইহে সৈমান কৰোৱাটো নিয়ম আছিল।
এই ৰাজনৈতিক পাৰ্থক্যসমূহৰ বাবেই কম সময়ৰ ভিতৰতে ইণ্টাৰনেছনেলৰ পতন ঘটিল। তথাপিও অস্তিত্বৰ প্ৰথম পাঁচটা বছৰ ইণ্টাৰনেছনেলৰ বাবে অতিশয় গৌৰবৰ সময় আছিল। ১৮৬৬ চনত লণ্ডনৰ বস্ত্ৰ শ্ৰমিক সকলে ধৰ্মঘট ঘোষণা কৰে। মালিক পক্ষই সচৰাচৰ কৰাৰ দৰে বিদেশী গুণ্ডা লগোৱাই শ্ৰমিকসকলৰ একতা নষ্ট কৰিবলৈ চেষ্টা কৰিলে। পিছে প্ৰথম ইণ্টাৰনেছনেলৰ হস্তক্ষেপত মালিকপক্ষৰ সকলো ষড়যন্ত্ৰ বিফল হ’বলৈ বাধ্য হ’ল। ইয়েই শ্ৰমিক ইউনিয়নসমূহৰ মাজত ইণ্টাৰনেছনেলৰ জনপ্ৰিয়তা বহুগুণে বঢ়াই তুলিলে।
ইফালে অতি সোনকালেই মাৰ্ক্স আৰু প্ৰুধ’ৰ অনুগামীসকলৰ মাজত মতাদৰ্শগত মতানৈক্যই দেখা দিলে। ইণ্টাৰনেটৰ মজিয়াত মতাদৰ্শগত প্ৰভুত্ব বিস্তাৰ কৰিবলৈ সকলো গোট আৰু দলৰে মাজত উথপথপ লাগিল। ১৮৬৫ চনৰ জুন মাহত ইণ্টাৰনেছনেলৰ সাধাৰণ পৰিষদৰ সভাত মাৰ্ক্সে এলানি বক্তৃতা প্ৰদান কৰিলে। সেই সময়ত ইউটপিয়ান সমাজবাদী নেতা ৰবাৰ্ট অৱেনৰ অনুগামী জন ৱেষ্টন নামৰ এজন অৰ্থনীতিবিদে তাত্ত্বিকভাৱে যুক্তি দৰ্শাইছিল যে শ্ৰমিকৰ মজুৰী বৃদ্ধি কৰিবলৈ লোৱা প্ৰতিটো প্ৰচেষ্টাই শেহত গৈ বিফল হ’বলৈ বাধ্য। এই বক্তৃতাসমূহত মাৰ্ক্সে ৱেষ্টনৰ এই ধাৰণাসমূহকে খণ্ডন কৰিবলৈ চেষ্টা কৰিলে। পাছলৈ এই বক্তৃতাখিনি এখনি পুস্তিকাৰ ৰূপত Wages, Price and Profit নামেৰে প্ৰকাশিত কৰা হ’ল। ইফালে জাৰ্মানীৰ আইচেনবাখত ১৮৬৯ চনত মাৰ্ক্সৰ অনুগামী শ্ৰমিক নেতা আগষ্ট বেবেল তথা ৱিলহেম লেবনেষ্টৰ নেতৃত্বত ‘সামাজিক গণতন্ত্ৰবাদী শ্ৰমিক দল’ (Social Democratic Workers Party) গঠন কৰা হ’ল। ইয়াৰ লগে লগেই মাৰ্ক্সৰ তত্ত্বসমূহে
দুটা ঘটনাই ইণ্টাৰনেছনেলৰ ভাগ্য সম্পূৰ্ণভাৱে সলনি কৰি পেলালে। ১) ১৮৭০ চনৰ জুলাই মাহত ফ্ৰাঞ্চ আৰু প্ৰুচিয়াৰ মাজত যুদ্ধৰ
কমিউন চৰকাৰৰ ওপৰত ইণ্টাৰনেছনেলৰ বিশেষ কোনো প্ৰভাৱ বা কৰ্তৃত্ব নাছিল। কিমান দিনলৈ কমিউন চৰকাৰ তিষ্টি থাকিব পাৰিব- এই লৈ মাৰ্ক্স নিজেই সন্দিহান আছিল। তথাপিও তেওঁ দৃঢ়ভাৱে কমিউনৰ সপক্ষে থিয় দিলে। ১৮৭১ চনৰ ৩০ এপ্ৰিলঃ কমিউনৰ পতনৰ তিনি দিন পাছত সাধাৰণ পৰিষদে এখনি পাঠ প্ৰস্তুত কৰি উলিয়ালে। The Civil War in France শীৰ্ষক এই পাঠটিৰ প্ৰকৃত লেখক আছিল স্বয়ং মাৰ্ক্স। মাৰ্ক্সৰ সৰ্বোত্তম লেখনীসমূহৰ ভিতৰত এই
কমিউনৰ পতনৰ পাছতেই সমগ্ৰ ইউৰোপজুৰি সমাজবাদীসকলৰ বিৰুদ্ধে কুৎসা ৰটনা আৰম্ভ কৰা হল। প্ৰথম ইণ্টাৰনেছনেলো এই অপপ্ৰচাৰৰ পৰা সাৰি যাব নোৱাৰিলে। বুৰ্জোৱা বাতৰি কাকতসমূহৰ দ্বাৰা মাৰ্ক্সক ‘ৰেড ডক্টৰ’, কমিউনৰ পুতলা নচুওৱা প্ৰকৃত মাষ্টৰ (puppet master) আদি বিভিন্ন নামেৰে বিভূষিত কৰা হল। এনে ‘কুখ্যাতি’ৰ মাজতেই Civil War in France খনৰো জনপ্ৰিয়তা বাঢ়ি যাবলৈ ধৰিলে। পিছে এনে উত্তপ্ত পৰিবেশত নিৰ্জু প্ৰকৃতিৰ ইংলিছ ট্ৰেড ইউনিয়নসমূহে প্ৰমাদ গণিলে। তেওঁলোকে নিজকে ইণ্টাৰনেছনেলৰ পৰা আঁতৰাই নিয়াটোৱেই শ্ৰেয় হ’ব বুলি গণ্য কৰিলে। Civil War in Franceৰ প্ৰকাশনৰ পাছতেই সাধাৰণ পৰিষদৰ দুয়োজন ব্ৰিটিছ প্ৰতিনিধি - অডগাৰ আৰু লুক্ৰাফটে পদত্যাগ কৰিলে।
দ্বিতীয়তে, মিখাইল বাকুনিনৰ কাৰ্যকলাপবোৰেও
প্ৰথমচোৱা সময়ত মাৰ্ক্সৰ সৈতে বাকুনিনৰ বন্ধুত্বসূলভ সম্পৰ্কই আছিল। এজনা ‘প্ৰবীণ হেগেলবাদী’ বন্ধু হিচাপে মাৰ্ক্সে তেওঁলৈ ডাছ কেপিটেলৰ প্ৰথমটো খণ্ড উপহাৰ স্বৰূপে পঠাইছিল। পিছে দুয়ো জনৰ স্বভাৱ চৰিত্ৰ আছিল সম্পূৰ্ণ বিপৰীত। বাকুনিনৰ সমসাময়িক আন এজন দেশান্তৰিত ৰাছিয়ান বিপ্লৱী এলেক্সজেণ্ডাৰ হাৰ্জেনৰ মতে, ‘আন্দোলন, প্ৰপাগাণ্ডা আৰু বক্তৃতাবাজী বাকুনিনৰ প্ৰিয় কাৰ্য আছিল। কথাই কথাই ষড়যন্ত্ৰৰ গোন্ধ লৈ ফুৰা, যতে ততে প্লট-ষড়যন্ত্ৰ ইত্যাদিৰ আয়োজন কৰা, সিবিলাকৰ মাজত বিশ্ব ঐতিহাসিক তাৎপৰ্য আৱিষ্কাৰ কৰা – এইবোৰ আছিল তেওঁৰ ব্যক্তিত্বৰ অন্যতম অংশ। এই ষঢ়যন্ত্ৰসমূহক মূৰ্ত ৰূপ দিবলৈ, সিবিলাকৰ সম্ভাব্য পৰিণামৰ দায়িত্ব স্বীকাৰ কৰিবলৈ, আনকি সিবিলাকৰ বাবে নভবা-নিচিন্তাকৈয়ে প্ৰাণ পৰ্যন্ত বিসৰ্জন দিবলৈ তেওঁ সদায়েই প্ৰস্তুত আছিল’। নেপোলিয়ন তৃতীয়ৰ পতনৰ খবৰ পোৱাৰ পাছত বাকুনিনৰ প্ৰতিক্ৰিয়া আছিল এনেধৰণৰ: ততালিকে তেওঁ লিয়ন চহৰত গৈ উপস্থিত হ’ল আৰু আৰু টাউন হলৰ সমুখত ‘ৰাষ্ট্ৰৰ নিপাত ঘটিল’ বুলি চিঞৰিবলৈ আৰম্ভ কৰিলে! উৎপাত অতিশয় বাঢ়ি যোৱাত কেইজনমান পুলিচে মহাশয়ক দাংকোলাকৈ উঠাই লৈ যোৱাৰ পাছতহে সকলোৱে ৰক্ষা পালে!
১৮৬৮ চনত বাকুনিনে ইণ্টাৰনেছনেলত যোগদান কৰিলে। একে সময়তে তেওঁ ইণ্টাৰনেছনেলৰ ভিতৰতে The Alliance for Social Democracy নামেৰে অৰাজকতাবাদীসকলৰ এটা পৃথক সংগঠনো গঠন কৰিলে। ইণ্টাৰনেছনেলৰ ইটালিয়ান, স্পেনিছ আৰু চুইছ প্ৰতিনিধিসকলৰ মাজত অৰাজকতাবাদীসকল বিশেষভাৱে প্ৰভাৱশালী আছিল। কমিউনৰ পতনৰ পাছৰ পৰাই মাৰ্ক্স আৰু বাকুনিনৰ অনুগামীসকলৰ মাজত মতবিৰোধ ক্ৰমে তীব্ৰতৰ হৈ পৰিল। এফালৰ পৰা চাবলৈ গ’লে ই ১৮৪৮ৰ কমিউনিষ্ট লীগৰ পুনৰাবৃত্তি আছিলঃ মাৰ্ক্সে যুক্তি দৰ্শাইছিল যে বৰ্তমানৰ সময়ত তাৎক্ষণিক বিপ্লৱৰ সম্ভাৱনীয়তা ক্ৰমে ক্ষীণ হৈ পৰিছে; সেয়েহে সেই অনুসৰি ৰাজনৈতিক কাৰ্যনীতি গ্ৰহণ কৰা হওক। ইফালে বাকুনিনবাদী সকলে আকৌ সকলোতে বিপ্লৱৰে পূৰ্বাভাস পাইছিল; সেয়েহে তেওঁলোকৰ কথা আছিলঃ অবিলম্বে বিদ্ৰোহৰ বাবে প্ৰস্তুতি চলোৱা হওক! কিছুদিনৰ পাছত মাৰ্ক্সৰ অনুভৱ হ’লঃ এই পৰিস্থিতিত ইণ্টাৰনেছনেলৰ মজিয়াত তেওঁৰ কথা হয়তো বেছিদিন নিটিকিব। সেয়েহে তেওঁ কাৰ্যকৰীভাৱে সংগঠনটো ভংগ কৰি দিয়াটোৱেই সঠিক হব বুলি ঠিক কৰিলে। ১৮৭২ চনৰ চেপ্তেম্বৰ মাহত হেগ চহৰত ইণ্টাৰনেছনেলৰ অন্তিমখন বাৰ্ষিক অধিবেশন অনুষ্ঠিত কৰা হ’ল। আমোদজনকভাৱে কেৱল এইখন অধিবেশনতেই মাৰ্ক্স সোঁ-শৰীৰেৰে উপস্থিত আছিল! অৱশেষত বহু যুক্তি তৰ্কৰ পাছত বাকুনিন আৰু তেওঁৰ অনুগামীসকলক ইণ্টাৰনেছনেলৰ পৰা বহিষ্কৃত কৰা হল আৰু ইণ্টাৰনেছনেলৰ
==অন্তিম বছৰকেইটা==
প্ৰত্যক্ষ্য ৰাজনীতিৰ পৰা আঁতৰি অহাৰ পাছত ডাছ কেপিটেলৰ দ্বিতীয় তথা তৃতীয় খণ্ডৰ কামত মাৰ্ক্স ব্যস্ত হৈ পৰিব লাগিছিল। পিছে এয়া সম্ভৱ নহল। অৱশ্যে সেইবুলি এইখিনি সময় তেওঁ নিষ্কৰ্মা হৈ বহি থকাও নাছিল। মাৰ্ক্সৰ দৰে ব্যক্তি এজনৰ বাবে সেয়া আছিল অসম্ভৱ। অতি সোনকালেই ডাছ কেপিটেলখন অন্যান্য ভাষাত প্ৰকাশিত হল। মাৰ্ক্সে নিজেই ফৰাচী অনুবাদটো ছপাখানালৈ যোৱাৰ আগতে সূক্ষ্মভাৱে পৰীক্ষা কৰিলে (বহুতো পণ্ডিতৰ মতে ডাছ কেপিটেলৰ ফৰাচী সংস্কৰণটোৱেই হৈছে সবাটোকৈ শ্ৰেষ্ঠ সংস্কৰণ)। ১৮৭৩ চনত জাৰ্মান ভাষাৰ দ্বিতীয়টো সংস্কৰণ প্ৰকাশিত হ’ল। ইয়াৰ বাবেও মাৰ্ক্সে প্ৰথম সংস্কৰণটোৰ কিছু সালসলনি ঘটালে। সিবিলাকৰ উপৰি - ডাছ কেপিটেলৰ তৃতীয় খণ্ডটোৰ ‘কৰ’(rent) শীৰ্ষক অধ্যায়টো লিখিবৰ বাবে মাৰ্ক্সে ৰাছিয়াৰ কৃষি প্ৰশ্ন সম্পৰ্কে বিভিন্ন গ্ৰন্থাদি পঢ়িবলৈ ললে। (ডাছ কেপিটেলৰ প্ৰথমটো ৰুছ সংস্কৰণ ১৮৭২ প্ৰকাশিত হল। আমোদজনক ভাৱে ৰাছিয়ান চেঞ্চৰ বৰ্ডে কিতাপখনৰ প্ৰকাশনত বিশেষ হকা বাধা নকৰিলে কিয়নো তেওঁলোকে ভাবিলে ‘অতি কম সংখ্যক লোকেহে কিতাপখন পঢ়িব আৰু তাতোকৈও কম সংখ্যক লোকে সেইখন বুজি পাব!’ পিছে আমূল পৰিবৰ্তন বাদী
এংগেলছৰ মতে ১৮৭০ চনৰ পাছত মাৰ্ক্সে অধ্যয়ন কৰা বিষয়সমূহ আছিল এনেধৰণৰ: ‘এগ্ৰ-ইকনমিক্স, কৃষি খণ্ডৰ উৎপাদন সম্বন্ধ (বিশেষকৈ ৰাছিয়া আৰু আমেৰিকাৰ), মুদ্ৰা বজাৰ, বেংকিং, বিভিন্ন প্ৰাকৃতিক বিজ্ঞান – বিশেষকৈ ভূতত্ত্ব আৰু প্ৰাণীতত্ত্ব। গণিত সম্পৰ্কীয় কেতবোৰ স্বাধীনচেতীয়া অধ্যয়নো এই সময়ছোৱাৰ টোকাবহীসমূহত দেখিবলৈ পোৱা যায়। কিন্তু সিবিলাকৰ বিপৰীতে ডাছ কেপিটেলৰ দ্বিতীয় তথা তৃতীয় খণ্ডকেইটা প্ৰণয়ন কৰাৰ ক্ষেত্ৰত কোনো প্ৰগতি সম্ভৱপৰ নহল। দশকযোৰা কঠোৰ পৰিশ্ৰম আৰু নৰক সদৃশ জীৱন পৰিক্ৰমাই ইতিমধ্যেই শাৰীৰিকভাৱে মাৰ্ক্সক ভাঙি পেলাইছিল। বাৰম্বাৰ মূৰৰ বিষ, টোপনি নহা ইত্যাদি বিভিন্ন সৰু বৰ ৰোগে মাৰ্ক্সক একেবাৰেই নিশকতীয়া কৰি পেলালে। মাৰ্ক্সৰ জীৱনীকাৰ ডেভিদ মেকলেনানৰ ভাষাত ‘তেওঁ এতিয়া মানসিক আৰু শাৰীৰিকভাৱে ভগ্নপ্ৰায়। তেওঁৰ ৰাজহুৱা জীৱনৰ ইতিমধ্যেই যৱনিকা
শাৰীৰিকভাৱে নিশকতীয়া হৈ পৰিলেও মাৰ্ক্সৰ মানসিক দৃঢ়তাৰ পিছে কোনো হীন-দেঢ়ি ঘটা নাছিল। আচলতে ১৮৪০ৰ দশকৰ পৰাই তেওঁৰ এই মানসিক দৃঢ়তা তথা নীতিৰ প্ৰশ্নত বজ্ৰ-কাঠিন্যতাৰ বাবে সমগ্ৰ ইউৰোপৰে বিপ্লৱী সকলে তেওঁক সমীহ কৰি চলিছিল। ১৮৭৫ চনত জাৰ্মানীৰ কমিউনিষ্ট নেতাসকলে মাৰ্ক্সৰ এই কঠোৰতাৰ সোৱাদ
পাছলৈ The Critique of the Gotha Programme নামেৰে প্ৰকাশিত হোৱা এইখনি
বিভিন্ন প্ৰশ্ন সম্পৰ্কে জাৰ্মান সমাজবাদীসকলৰ সৈতে প্ৰায়েই মাৰ্ক্স–এংগেলছৰ মনোমালিন্য ঘটিছিল। ১৮৭৭ চনৰ আশে পাশে জাৰ্মান সমাজবাদীসকলৰ মাজত হঠাতে ইউজিন ড্যুৰিং নামৰ প্ৰফেচৰ এজনৰ কেতবোৰ তত্ত্ব জনপ্ৰিয় হৈ পৰিল। ড্যুৰিঙে ঘোষণা কৰিলে – তেওঁ সমাজবাদৰ এক শ্ৰেষ্ঠ সংস্কৰণ আৱিষ্কাৰ কৰি পেলাইছে! মহাশয়ৰ এই জাতীয় দৌৰাত্মত মাৰ্ক্স এংগেলছ
পিছে এই জাতীয় দুই এটা ব্যতিক্ৰম বাদ দিলে জীৱনৰ শেহৰছোৱা সময় মাৰ্ক্সে বেছ শান্তিৰেই কটাইছিল বুলি কব পাৰি। এই সময়খিনিত মাৰ্ক্সৰ
"…[মাৰ্ক্স] এংলো-জাৰ্মান সুঁতিৰ এজন উচ্চ সংস্কৃতিমনা ব্যক্তি। [কবি] হেইনেৰ [
১৮৬৫ চনত জীয়েকহঁতে ধেমালিতে প্ৰস্তুত কৰা প্ৰশ্নাৱলী এখনৰ ‘প্ৰিয় কাম’ শীৰ্ষক প্ৰশ্ন এটাৰ উত্তৰত মাৰ্ক্সে লিখিছিল – "তেওঁ সদায়েই গ্ৰন্থকীট হবলৈ ভাল পাব। " কথাষাৰ আছিল সম্পূৰ্ণ সঁচা। মাৰ্ক্সৰ অধ্যয়নৰ ব্যাপ্তি আছিল
"ধ্ৰুপদী সাহিত্য, মধ্যকালীন জাৰ্মান সাহিত্য, গ্যেটে,
গ্ৰীক আৰু ৰোমান সাহিত্য তেওঁৰ অতিকৈ প্ৰিয় আছিল। ঘোৰ মানসিক আৰু শাৰীৰিক কষ্টৰ সময়ত তেওঁ এপ্পিয়ান কৃত ৰোমান গৃহযুদ্ধৰ বিবৰণসমূহ মূল গ্ৰীক ভাষাত পঢ়িছিল। মাৰ্ক্সৰ ভাষাত ‘স্পাৰ্টাকাছেই হয়তো সমগ্ৰ প্ৰাচীন ইতিহাসৰ সবাটোকৈ শ্ৰেষ্ঠ চৰিত্ৰ ...তেওঁ এজন মহান সেনাপতি, এক বিশাল ব্যক্তিত্ব, আদিম সৰ্বহাৰাৰ প্ৰকৃত প্ৰতিনিধি...তেওঁৰ তুলনাত পম্পী আবৰ্জনাসদৃশ মাথো। Grundrisseত মাৰ্ক্সে লিখিছে ‘যদিও গ্ৰীক কলা আৰু মহাকাব্যসমূহ সামাজিক বিকাশৰ এক বিশেষ পৰ্যায়ৰ সৈতে সংপৃক্ত, তথাপিও সিবিলাকে অপৰিসীম কলাত্মক তৃপ্তি প্ৰদান কৰে...[সাহিত্যিক সৃজনৰ ক্ষেত্ৰত] সিবিলাক আজিও আমাৰ
১৮৭২ চনত সপ্ৰতিভ ডেকা সাংবাদিক চাৰ্লচ লংগেৰ সৈতে মাৰ্ক্সৰ ডাঙৰজনী ছোৱালী জেনীৰ বিয়া হল। ইয়াৰ পূৰ্বে ১৮৬৮ চনত মাজুজনী ছোৱালী লৌৰাৰ বিয়া হল কমিউনিষ্ট নেতা পল লাফাৰ্গৰ সৈতে। প্ৰবাদ আছে যে শহুৰেক হিচাপে মাৰ্ক্স
এলেনৰে অভিনয় কৰি ভাল পাইছিল। জীয়েকৰ প্ৰভাৱত মাৰ্ক্সেও লণ্ডনৰ প্ৰেক্ষাগৃহবোৰ ঘুৰ্মুটিয়াই ফুৰিছিল। মেইটলেণ্ড ৰডত সেইসময়ত শেক্সপীয়েৰ ৰিডিং ক্লাব নামেৰে এখনি নাট্য সভা নিয়মীয়াকৈ বহিছিল। তাৰে এজন সদস্যই মাৰ্ক্সৰ বৰ্ণনা দিছে এনেদৰে,
"দৰ্শক হিচাপে মাৰ্ক্স এজন অতিশয় ফুৰ্তিবাজ মানুহ। তেওঁ কেতিয়াও সমালোচনা নকৰে, যিকোনো ধৰণৰ ফুৰ্তিত যোগদান কৰিবলৈ তেওঁ সদায়েই সাজু, আনকি হাঁহি হাঁহি কেতিয়াবা তেওঁৰ চকুপানী বৈ যোৱাৰো অৱস্থা হয়। শাৰীৰিকভাৱে তেওঁ হয়তো সকলোৰে ভিতৰত বয়োজ্যেষ্ঠ, কিন্তু মানসিকভাৱে তেওঁ আজিও আমাৰ দৰেই তৰুণ। "
১৮৮১ চন: স্বামীৰ সৈতে জেনী পেৰিছলৈ গুচি গল। জীয়েক কেইজনীৰ অবিহনে মাৰ্ক্সে ভীষণ অকলশৰীয়া অনুভৱ কৰিলে। এনেতে এটা বেয়া খবৰ আহিলঃ পত্নী জেনী মাৰ্ক্সৰ পৃত্ত কেঞ্চাৰ হৈছে। ইফালে মাৰ্ক্সৰ নিজৰেই ব্ৰংকাইটিছত যোৱা থোৱা অৱস্থা। এলেনৰৰ ভাষাত,
''সেইছোৱা বৰ দুৰ্বিষহ সময় আছিল। সমুখৰ কোঠাটোত মা শুই থাকে, ভিতৰত আন এটা কোঠাত মূৰ [মূৰ – মাৰ্ক্সৰ ঘৰত মতা নাম]। সমগ্ৰ জীৱনটো তেওঁলোকে সদায়েই একেলগে কটালে, ইজনে সিজনক এৰি এখন্তেকো থাকিব নোৱাৰে, কিন্তু আজি দুয়োকে বেলেগে বেলেগে ৰাখিব লগা হৈছে। ...মই সেই ৰাতিপুৱাটোৰ কথা কেতিয়াও নেপাহৰোঁ। দেউতাই গাটো অকণমান ভাল পাইছিল। তেওঁ মাৰ ৰূমলৈ আহিল আৰু ইজনে সিজনক পাই দুয়ো যেন
১৮৮১ চনৰ ২ ডিচেম্বৰত জেনী মাৰ্ক্সৰ মৃত্যু হল। এংগেলছে এলেনৰলৈ লিখিলে –‘Moor is dead too’। পৰিবেশ সলনি কৰিবৰ বাবে মাৰ্ক্সক ফুৰাবলৈ নিয়া হল – অলপ দিন এলজিয়াৰত থকাৰ পাছত জীয়েক জেনীৰ পেৰিছৰ ঘৰত মাৰ্ক্স কিছু দিন থাকিল। নাতি-নাতিনীহঁতৰ সৈতে মাৰ্ক্সে কিছুদিন অতি সন্তোষেৰে কটালে। জীয়েক লৌৰাৰ সৈতে তেওঁ কিছুদিন চুইজাৰলেণ্ডলৈকো ফুৰিবলৈ গল। ইংলেণ্ডলৈ ঘূৰি অহাৰ পথত মাৰ্ক্সে সামান্য পানী-লগা জ্বৰ অনুভৱ কৰিলে। ঘৰ পায়েই
==তথ্য সংগ্ৰহ==
|