এৰিষ্ট'টল: বিভিন্ন সংশোধনসমূহৰ মাজৰ পাৰ্থক্য

|era = প্ৰাচীন দৰ্শন

|caption = এৰিষ্ট'টলৰ মাৰ্বলৰ মূৰ্তি। ৩৩০ খ্ৰী:পূ: লিছিপ্পাছৰ মূল গ্ৰীক ব্ৰঞ্জৰ পৰা কৰা ৰোমান প্ৰতিলিপি। এলেবেষ্টাৰৰ আৱৰণটো আধুনিক।

|main_interests = পদাৰ্থবিজ্ঞান, অধিবিদ্যা, কবিতা, নাটক, সংগীত, বক্তৃতা, ৰাজনীতি, প্ৰশাসন, নীতি শিক্ষা, জীৱবিজ্ঞান, প্ৰাণীবিজ্ঞান

'''এৰিষ্ট'টল''' ({{lang-grc|Ἀριστοτέλης}} {{IPA-grc|aristotélɛːs}}, ''Aristotélēs'') (৩৮৪ খৃঃপূঃ- ৩২২ খৃঃপূঃ)<ref>That these undisputed dates (the first half of the Olympiad year 384/383 BCE, and in 322 shortly before the death of Demosthenes) are correct was shown already by [[August Boeckh]] (''Kleine Schriften'' VI 195); for further discussion, see [[Felix Jacoby]] on ''[[FGrHist]]'' 244 F 38. Ingemar Düring, ''Aristotle in the Ancient Biographical Tradition'', Göteborg, 1957, p. 253.</ref> এগৰাকী গ্ৰীক দাৰ্শনিক আছিল। তেওঁৰ জন্ম ৩৮৪ খৃঃপূঃত গ্ৰীক দেশৰ এখন প্ৰাচীন নগৰ ষ্টেজাইৰাত হৈছিল। তেওঁৰ শৈশৱ অৱস্থাতে পিতৃ নিকোমাকাচৰ (Nicomachus) মৃত্যু হৈছিল। ফলস্বৰূপে তেওঁ এজন অভিভাৱকৰ তত্ত্বাৱধানত ডাঙৰ-দীঘল হৈছিল। ১৮ বছৰ বয়সত এৰিষ্ট'টলে এথেঞ্চত অৱস্থিত প্লেটোৰ শিক্ষানুষ্ঠানত ভৰ্তি হৈছিল আৰু ৩৭ বছৰ বয়সলৈ তেওঁ তাত আছিল। তেওঁৰ ৰচনাই পদাৰ্থবিদ্যা, অধিবিদ্যা, কবিতা, নাট্যশাস্ত্ৰ, সঙ্গীত, তৰ্কশাস্ত্ৰ, ব্যাখ্যান শাস্ত্ৰ ভাষাতত্ত্ব,ৰাজনীতি বিজ্ঞান, চৰকাৰ, ন্যায়শাস্ত্ৰ, জীৱবিদ্যা, প্ৰাণীবিদ্যা আদি বিভিন্ন বিষয় সামৰি লৈছে। তেওঁৰ ৰচনাই পোন প্ৰথমবাৰৰ বাবে ন্যায়শাস্ত্ৰ, নন্দনতত্ত্ব, তৰ্কশাস্ত্ৰ, বিজ্ঞান, ৰাজনীতি আৰু অধিবিদ্যাক সাঙুৰি পশ্চিমীয়া দৰ্শনশাস্ত্ৰৰ সৰ্বাত্মক পদ্ধতি এটাৰ সৃষ্টি কৰিছিল। প্লেটোৰ মৃত্যুৰ পিছতে তেওঁ এথেঞ্চৰ পৰা আঁতৰি আহিছিল। মেচিডনীয়াৰ ৰজা ফিলিপ দ্বিতীয়ৰ অনুৰোধ মৰ্মে তেওঁ ৩৫৬ খৃঃপূঃৰ পৰা ৩২৩ খৃঃপূঃলৈ আলেকজেণ্ডাৰৰ গৃহ শিক্ষকতাৰ দায়িত্ব গ্ৰহণ কৰিছিল।

[[আলেক্‌জেণ্ডাৰআলেকজেণ্ডাৰ]]ৰ শিক্ষক হিচাবে এৰিষ্ট'টলে প্ৰসিদ্ধি লাভ কৰে। এই পদে তেওঁক অনেক যোগাৰ যন্ত্ৰ (ইং ৱিকিত থকামতে abundance of supplies) আৰু ৰাজকীয় সা-সুবিধাৰ অধিকাৰী কৰে। তেওঁ নিজে প্ৰতিষ্ঠা কৰা বিদ্যালয়খনত শতাধিক কিতাপেৰে এক পুথিভঁৰালো মুকলি কৰিছিল। তেওঁৰ লিখনিসমূহে বহুতো বিষয়ত ধাৰণা প্ৰকাশ কৰিছিল। ইয়াৰ ভিতৰত উল্লেখযোগ্য হ'ল- পদাৰ্থবিদ্যা, কাব্য সাহিত্য, নাট্য, গীত, ভাষাবিজ্ঞান ([[linguistics]]),ৰাজনীতি , চৰকাৰ, জীৱবিজ্ঞান ইত্যাদি। প্লেট'ৰ শিষ্য হোৱাৰ বাবে এৰিষ্টট'ল জীৱনৰ আগভাগত 'প্লেট'নিজম' ( [[Platonism]]) ভাৱাদৰ্শত বিশ্বাসী আছিল যদিও পিছলৈ তেওঁ প্ৰয়োগবাদ (empiricism ) ৰ বিশ্বাসী হৈ উঠে। .{{sfn|Barnes|2007|p=6}} এৰিষ্ট'টলৰ কৰ্মৰাজিয়েই আধুনিক বিশ্বৰ বহুতো বিষয়ৰ প্ৰথম ভেঁটি প্ৰতিষ্ঠা কৰি গৈছে। {{sfn|Barnes|2007|p=9}}

| last =Cicero

| first =Marcus Tullius

| coauthors =

| title =flumen orationis aureum fundens Aristoteles

| work =Academica

| publisher =

| date =106 BC – 43 BC

| url =http://www2.cddc.vt.edu/gutenberg/1/4/9/7/14970/14970-h/14970-h.htm#BkII_119

| doi =

| accessdate =25 January 2007}}</ref><ref>[[Jonathan Barnes]], "Life and Work" in ''The Cambridge Companion to Aristotle'' (1995), p. 9.</ref>

এৰিষ্ট'টল ৰাজকীয় বিদ্যালয় (royal academy) মেচিডন ( Macedon) প্ৰধান শিক্ষ হিচাপে অধিষ্ঠিত হয়। এইসময়ছোৱাত আলেকজেণ্ডাৰৰ উপৰিও ভৱিষ্যতৰ মহাৰজা টলেমি ( Ptolemy) আৰু কেছেণ্ডাৰ ( Cassande) ক এৰিষ্ট'টলে শিক্ষা দিয়ে। <ref name="Peter Green">Peter Green, ''Alexander of Macedon'', 1991 University of California Press, Ltd. Oxford, England. Library of Congress Cataloging-in-Publication Data, p.58–59</ref> এৰিষ্ট'টলে আলেকজেণ্ডাৰক পূবৰ দেশসমূহ জয় কৰিবলৈ উৎসাহ দিয়ে বুলি জনা যায়। <ref name="Peter Green"/>

খ্ৰীষ্টপূৰ্ব ৩৩৫ শতিকাত তেওঁ এথেন্সলৈ উভতি আহে আৰু 'Lyceum' নামেৰে নিজাকৈ বিদ্যালয় স্থাপন কৰে। এই বিদ্যালয় এৰিষ্ট'টলে বাৰ বছৰ ধৰি বিভিন্ন পাঠদান পৰিচালনা কৰে। এইসময়তে এথেন্সত তেওঁৰ পত্নী পিথিয়াছৰ মৃত্যু হয়। পৰৱৰ্ত্তী কালত তেওঁ হাৰ্পিলিছ ( Herpyllis ) ক বিয়া কৰায় আৰু তেওঁলোকৰ এটা ল'ৰাসন্তান জন্ম হয় যাৰ নাম Nicomachus ৰাখে। <ref>William George Smith,''Dictionary of Greek and Roman Biography and Mythology'', vol. 3, [http://www.ancientlibrary.com/smith-bio/2421.html p. 88]</ref>

এথেন্সত থকা এই কালছোৱাতে খ্ৰীষ্টপূৰ্য় ৩৩৫-৩২৩ শতিকাৰ ভিতৰত এৰিষ্ট'টলে তেওঁৰ প্ৰায়ভাগ সৃষ্টি কৰা বুলি জনা যায়। <ref name="philosophy1972"/> তেওঁৰ লিখনিসমূহৰ ক্ষুদ্ৰ অংশএটাহে সংৰক্ষণ হৈ থাকিল। ইয়াৰ ভিতৰত বিদ্যালয়ত বা শিষ্যসকলক কৰা পাঠদানৰ অংশসমূহেই প্ৰধান। এইসমূহৰ ভিতৰত প্ৰধান হ'ল-''Physics'', ''Metaphysics'', ''Nicomachean Ethics'', ''Politics'', ''De Anima (On the Soul)'' আৰু ''Poetics''.

এৰিষ্ট'টলে সেইসময়ৰ সম্ভৱ হোৰা সকলোবোৰ বিষয় অধ্যয়ন কৰাই নহয়, বেছিভাগতেই তেওঁ অতি উল্লেখযোগ্য অৱদানো আগবঢ়াই গৈছে। তাত্বিক বিজ্ঞানৰ ভিতৰত এৰিষ্ট'টলে anatomy, astronomy, embryology, geography, geology, meteorology, physics আৰু প্ৰাণীবিজ্ঞান অধ্যয়ন কৰিছিল। দৰ্শনৰ ক্ষেত্ৰত তেওঁ aesthetics, ethics, চৰকাৰ, metaphysics, ৰাজনীতি, মনোবিজ্ঞান, rhetoric আৰু theology আদি সম্পৰ্কত লিখিছিল। তদুপৰি তেওঁ শিক্ষা, বৈদেশিক নীতি, সাহিত্য আদিও অধ্যয়ন কৰিছিল। তেওঁৰ সমূহ কৰ্মৰাজিয়ে গ্ৰীক সকলৰ জ্ঞানৰ এক বিশ্বকোষকে সূচায়। <ref>{{cite book

| last =Neill

| first =Alex

| coauthors =Aaron Ridley

| title =The Philosophy of Art: Readings Ancient and Modern

| publisher =McGraw Hill

| year =1995

| page =488

| url =http://www.amazon.com/dp/0070461929/

আলেকজেণ্ডাৰ জীৱনৰ শেষৰফালে তেওঁ এৰিষ্ট'টলৰ ধাৰণাসমূহৰ ওপৰত সন্দেহ কৰিবলৈ লয় আৰু এৰিষ্ট'টলক চিঠিৰ যোগেদি ভাবুকিও দিয়াৰ কথা জনা যায়। এৰিষ্ট'টলেও আলেকজেণ্ডাৰৰ স্বৰ্গ সম্পৰ্কীয় ধাৰণাসমূহৰ অশুদ্ধতা আঙুলিয়াই দিবলৈ কুণ্ঠাবোধ কৰা নাছিল। এনে কাৰণতে এৰিষ্ট'টলৰ নাতি-ভতিজাক ৰাজকীয় মহলে বিশ্বাসঘাটকতাৰ বাবে দোষী সাবস্ত্য কৰি মৃত্যুদণ্ড দিছিল। জনশ্ৰুতি অনুসৰি এৰিষ্ট'টলৰ আলেকজেণ্ডাৰৰ মৃত্যুতো হাত থকাৰ কথা জনা যায়, কিন্তু এইসম্পৰ্কত কোনো প্ৰমাণ পোৱা হোৱা নাই। <ref>Peter Green, ''Alexander of Macedon'', 1991 University of California Press, Ltd. Oxford, England. Library of Congress Cataloging-in-Publication Data, p.379,459</ref>

আলেকজেণ্ডাৰৰ মৃত্যুৰ পিছতে এথেন্সত ৰাজকীয় পক্ষৰ প্ৰতি অসন্তোষে গা কৰি উঠে। ইয়াৰ লগে লগে 'Eurymedon the hierophant' আৰু তেওঁৰ পক্ষই এৰিষ্ট'টলক হিশ্বৰক যথাৰ্থ সন্মান প্ৰদৰ্শন নকৰা বুলি দোষী সাব্যস্ত কৰে। এৰিষ্ট'টলে এথেন্স এৰিবলৈ বাধ্য হয় আৰু মাকৰ পুৰণি ঠাইলৈ গুচি যায়। <ref>{{cite book

| last =Jones

| first =W.T.

| title =The Classical Mind: A History of Western Philosophy

| publisher =Harcourt Brace Jovanovich

| year =1980

| page =216

| url =http://www.amazon.com/dp/0155383124/

}}</ref><ref>''Vita Marciana'' 41, cf. [[Claudius Aelianus|Aelian]] ''Varia historica'' 3.36, Ingemar Düring, ''Aristotle in the Ancient Biographical Tradition'', Göteborg, 1957, T44a-e.</ref> খ্ৰীষ্টপূৰ্ব ৩২২ শতিকাত তেওঁৰ স্বাভাৱিক কাৰণত 'Euboea' চহৰত মৃত্যু হয়। <ref>Aufstieg und Niedergang der römischen Welt by Hildegard Temporini, Wolfgang

এৰিষ্ট'টলৰ মত অনুসৰি স্মৃতি হ'ল এটা অভিজ্ঞতাক মনত ৰখা আৰু এই মনত ৰখা কথাটোৰ অন্তৰ্ভাগৰ উপস্থিতিৰ পৰা অতীতত ঘটাৰ পাৰ্থক্য চিনিব পৰাৰ ক্ষমতা<ref>{{cite book |last=Bloch |first=David |url=http://books.google.com/books?hl=en&lr=&id=QwTHng_5RqAC&oi=fnd&pg=PR9&dq=Aristotle+on+Memory+and+Recollection&ots=Mx4oCdBGv-&sig=RI_bdGZvcYi7-dT_Em547aTi2XE#v=onepage&q=Aristotle%20on%20Memory%20and%20Recollection&f=false |title=Aristotle on Memory and Recollection |year=2007 |page=12}}</ref>। অন্য অৰ্থত, এৰিষ্ট'টলে De Anima ৰ যোগেদি দিয়া সংজ্ঞা অনুসৰি স্মৃতি একধৰণৰ মানসিক চিত্ৰ (phantasm) যি মানুহৰ সত্তা মুদ্ৰিত ( imprint) হৈ পৰে। এৰিষ্ট'টলে বিশ্বাস কৰিছিল যে এনধৰণৰ মানসিক চিত্ৰবোৰ অৰ্ধতৰল এক শাৰীৰিক অংগত মুদ্ৰিত হৈ পৰে আৰু কিছু পৰিৱৰ্ত্তনৰ যোগেদি স্মৃতিলৈ ৰূপান্তৰিত হয়। এই অৰ্ধতৰল শাৰীৰিক অংগ অৰ্থাৎ স্নায়ুতন্ত্ৰই যেতিয়া কোনো জটিল উদ্দীপক (stimuli)ৰ সকলোবোৰ মানসিক চিত্ৰ একেলগে মুদ্ৰণ কৰিব নোৱাৰে তেতিয়াই স্মৃতিৰ উৎপত্তি হয়। এৰিষ্ট'টলৰ ধাৰণা অনুসৰি এই পৰিৱৰ্ত্তন সমূহ মানুহৰ অনুভৱ বা চিন্তাৰ দৰে একেই। {{sfn|Bloch|2007|p=61}} অনুভৱ (sense perception) ৰ সম্পূৰ্ণ প্ৰক্ৰিয়াৰ শেষ উৎপাদন সামগ্ৰীটো হৈছে স্নায়ুতন্ত্ৰত মুদ্ৰিত হোৱা এই মানসিক চিত্ৰবোৰ। দেখি বা শুনি হোৱা যিকোনো অভিজ্ঞতাৰে এনেদৰে মানসিক চিত্ৰবোৰ স্মৃতি হিচাপে ৰৈ যায়। <ref>{{cite book |last=Carruthers |first=Mary |url=http://books.google.com/books?hl=en&lr=&id=dntrAnqfIasC&oi=fnd&pg=PR8&dq=The+book+of+memory:+the+study+of+memory+in+medieval+times&ots=we1jd9n54J&sig=Lr9XAjRR9tiUyA0rCgI04VzEuKo#v=onepage&q=The%20book%20of%20memory%3A%20the%20study%20of%20memory%20in%20medieval%20times&f=false |title=The Book of Memory: A Study of Memory in Medieval Culture |year=2007 |page=16}}</ref>

এৰিষ্ট'টলে স্মৃতি শব্দটো মূলত: দুটা অৰ্থত ব্যৱহাৰ কৰিছিল। প্ৰথমটো হ'ল, কোনো অভিজ্ঞতাই জন্ম দিয়া অনু্ভূতিৰ মুদ্ৰণ কৰাৰ ক্ষমতা আৰু দ্বিতীয়টো হ'ল, কোনো বিশেষ সময়ত হোৱা এনে মুদ্ৰণৰ সৈতে উপজা বৌদ্ধিক অস্থিৰতা (intellectual anxiety)। যিহেতু স্মৃতি কিছু সময়ৰ বিৰতিত উৎপন্ন হয়, ই কেৱল অনুভূতি বা কোনো ভাৱ নহয়। সেয়ে স্মৃতি অতীতৰ {{sfn|Bloch|2007|p=25}} , অনুমান (prediction) ভৱিষ্যতৰ আৰু অনুভূতি (sensation) বৰ্তমানৰ। আমাৰ মনত থকা মানসিক চিত্ৰ মুদ্ৰিত ৰুপবোৰ হঠাতে আনিব (retrieval) নোৱাৰি। ইয়াৰ বাবে এক মাধ্যম (transitional channel ) ৰ প্ৰয়োজন হয়।

এৰিষ্ট'টলে ধাৰণা কৰিছিল যে ৰসবোধ কম (slow-witted) থকা লোকৰ স্মৃতি শক্তি তুলনামূলকভাৱে বেছি ভাল হ'ব কাৰণ, তেনে লোকৰ মগজুত থকা জুলীয়া পদাৰ্থবোৰে স্মৃতিশক্তিৰ লগত জড়িত অংগৰ মুদ্ৰণ ক্ষমতা নোহোৱা নকৰে। তেওঁ বিশ্বাস কৰিছিল যে শিশু আৰু বৃদ্ব লোকে ভালদৰে অভিজ্ঞতাসমূহ মুদ্ৰণ কৰিব নোৱাৰে। শিশুৰ দেহৰ বৃদ্বিৰ লগে লগে মগজুৰো ঘনাই পৰিৱৰ্ত্তন হয়। তেনেদৰে বৃদ্ধ লোকৰ অংগসমূহৰ কাৰ্য্যক্ষমতাও বয়সৰ লগে লগে কমি আহে। যিহেতু বৌদ্ধিক কাৰ্য্য (intellectual functions) স্মৃতিৰ সৈতে জড়িত নহয়, সেয়ে সময়বোধ থকা কিছুমান জীৱ-জন্তুৰো স্মৃতি থকা দেখা যায়।

| last =Bocheński

| first =I. M.

| title =Ancient Formal Logic

| publisher =North-Holland Publishing Company

| year =1951

| location =Amsterdam

}}</ref> অৱশ্যে প্লেটোৰ তথ্য অনুসৰি এৰিষ্ট'টলৰ পূৰ্বেই শব্দৰ শুদ্ধ ব্যৱহাৰৰ প্ৰতি গুৰুত্ব দিয়া [[Prodicus of Ceos]] য়ে 'বাক্য-গাঁথনি' ([[syntax]] ) ৰ প্ৰবৰ্ত্তন কৰিছিল। সেইদৰে 'যুক্তি (Logic) ৰ ধাৰণা '[[dialectics]]' ৰ পৰা উদ্ভৱ হোৱা বুলি জনা যায়। <ref name="Bocheński, 1951">Bocheński, 1951.</ref>

* পৃথিৱী (ধ্ৰুপদী উপাদান), যি চেঁচা আৰু শুকান; ই আধুনিক ধাৰণাৰ গোটা বস্তুৰ সৈতে একে।

* পানী (ধ্ৰুপদী উপাদান), যি চেঁচা আৰু ভিজা; ই আধুনিক ধাৰণাৰ তৰল পদাৰ্থৰ সৈতে একে।

* বায়ু (ধ্ৰুপদী উপাদান), যি তপত আৰু ভিজা; ই আধুনিক ধাৰণাৰ গেছীয় পদাৰ্থৰ সৈতে একে।

* জুই (ধ্ৰুপদী উপাদান), যি তপত আৰু শুকান; ইয়াৰ আধুনিক ধাৰণাৰ [[প্লাজমা]] আৰু [[তাপ]]ৰ সৈতে সম্পৰ্ক আছে।

* ইথাৰ (ধ্ৰুপদী উপাদান), যি মহাকাশত বিয়পি আছে আৰু যিহেৰে গ্ৰহ নক্ষত্ৰবোৰ গঠিত হৈছে।

তেওঁৰ সমসাময়িক দাৰ্শনিকসকলৰ তুলনাত এৰিষ্ট'টলৰ আলোক সম্পৰ্কীয় ধাৰণাৰ তত্ত্বসমূহ বেছি নিখুঁত আছিল। খ্ৰী:পূ: ৩৫০-ত এৰিষ্ট'টলৰ দ্বাৰা লিখিত ''Problemata''-ত কৃষ্ণ কক্ষ [([[ইংৰাজী]]:camera obscura) -ই এনে এবিধ আলোকীয় সজুঁলি যাৰ দ্বাৰা ইয়াৰ কোনো চৌপাশৰ প্ৰতিবিম্ব কোনো পৰ্দাত প্ৰক্ষেপ কৰিব পৰা যায়)] সম্পৰ্কীয় ধাৰণাৰ সাক্ষ্য পোৱা যায়। এৰিষ্ট'টলৰ আহিলাত এটা সূক্ষ্ম ছিদ্ৰৰে সৈতে এটা অন্ধকাৰ কক্ষ আছিল। এই ছিদ্ৰৰে সূৰ্যৰ পোহৰ প্ৰৱেশ কৰিব পাৰিছিল। এৰিষ্ট'টলে এই আহিলাৰে সূৰ্য পৰ্যবেক্ষণ কৰিছিল আৰু মন কৰিছিল যে, ছিদ্ৰৰ আকৃতি যিয়েই নহওক লাগে সূৰ্যৰ আকৃতি সম্পূৰ্ণ শুদ্ধ ভাৱে গোলাকাৰ হিচাপে প্ৰদৰ্শিত হয়। আধুনিক কেমেৰাসমূহত ইয়েই ''ডায়েফ্ৰাম''([[ইংৰাজী]]:Diaphragm)ৰ অনুৰূপ। এৰিষ্ট'টলে এই কথাটোও পৰ্যবেক্ষণ কৰিছিল যে, ছিদ্ৰৰ পৰা প্ৰতিবিম্ব প্ৰক্ষেপিত পৃষ্ঠৰ দূৰত্ব বৃদ্ধিৰ লগে লগে প্ৰতিবিম্বৰ আকাৰো বিবৰ্ধিত হয়। <ref>{{cite web|author=Michael Lahanas |url=http://www.mlahanas.de/Greeks/Optics.htm |title=Optics and ancient Greeks |publisher=Mlahanas.de |date= |accessdate=26 April 2009| archiveurl= https://web.archive.org/web/20090411051535/http://www.mlahanas.de/Greeks/Optics.htm| archivedate= 11 April 2009 <!--DASHBot-->| deadurl= no}}</ref>

এৰিষ্ট'টলৰ ধাৰণা অনুসৰি, স্বতঃস্ফূৰ্ত্ততা আৰু সুযোগ হৈছে কোনো সংঘটনৰ কাৰণ আৰু ইহঁত অন্য ধৰণৰ কাৰণৰ পৰা পৃথক। কোনো সংঘটনৰ কাৰণ হিচাপে সুযোগ ইয়াৰ অঘটনৰ ক্ষেত্ৰৰ অধীন।

এৰিষ্ট'টলে অধিবিদ্যাক "the knowledge of [[hylomorphism|immaterial]] being," বা "being in the highest degree of [[abstraction]]." হিচাপে উল্লেখ কৰিছিল। তদুপৰি তেওঁৰ ধাৰণা অনুসৰি অধিবিদ্যা হৈছে প্ৰথম দৰ্শন আৰু 'তাত্বিক বিজ্ঞান'।

এৰিষ্ট'টলৰ পূৰ্বসুৰী প্লেটৰ মত অনুসৰি প্ৰত্যেক বস্তুৰে এটা সৰ্বজনীন ৰূপ আছে। ই বস্তুটোৰ নিজা কোনো বৈশিষ্ট্য বা অন্য বস্তুৰ সৈতে সম্পৰ্কও হ'ব পাৰে।

এৰিষ্ট'লিয়ান বিজ্ঞানত, বিশেষকৈ জীৱবিজ্ঞানত, তেওঁ আনৰ বৰ্ণনাৰে জানিব পৰা জীৱসমূহতকৈ নিজে দেখা জীৱৰ বৰ্ণনাসমূহ অধিক তথ্যসমৃদ্থ। তেওঁ নিজে জীৱসমূহৰ দেহ ব্যৱচ্ছেদন কৰিছিল, কিন্তু মানৱদেহৰ কৰাৰ চেষ্টা কৰা নাছিল। এই কাৰণতে হয়তো মানৱ দেহৰ ভিতৰত চলি থকা প্ৰক্ৰিয়াসমূহৰ বিষয়ে তেওঁ দিয়া বৰ্ণনা সমূহ কালৰ গৰ্ভত হেৰাই গ'ল।

এৰিষ্ট'টলেই হ'ল আটাইতকৈ পুৰণি জীৱবিজ্ঞানী যাৰ কৰ্মৰাজিৰ কিছু তথ্য পোৱা যায়। তেওঁ বসবাস কৰা ঠাইৰ চাৰিওকাষৰ অঞ্চলসমূহ আৰু সাগৰত জীৱসমূহৰ অধ্যয়ন কৰিছিল। এই অধ্যয়নৰ ভিত্তিতে তেওঁৰ বিভিন্ন গ্ৰন্থ যেনে ''[[History of Animals]]'', ''[[Generation of Animals]]'', আৰু ''[[Parts of Animals]] ''ৰচনা কৰিছিল। এই গ্ৰন্থসমূহতে তেওঁৰ পৰ্য্যবেক্ষণ তথা গৱেষণালব্ধ তথ্যসমূহৰ উল্লেখ আছে। তদুপৰি এৰিষ্ট'টলে ইয়াত কেটফিছ ( catfish), ইলেক্ট্ৰিক মাছ ( electric fish) আদি মাছসমূহ আৰু অক্টোপাছ, চেপিয়া ( ''Sepia'' ) আদিৰ বিতং বৰ্ণনা দিছে। মলাস্কান পৰজীৱি প্ৰাণী হেক্ট'ডেক্টাইলাছৰ বাহুক যৌন প্ৰজননত ব্যৱহাৰ হোৱাৰ পৰিঘটনাৰ এৰিষ্ট'টলেই পোনপ্ৰথমে উল্লেখ কৰিছিল যদিও উনৈশ শতিকালৈকে এই ধাৰণা কোনেও বিশ্বাস কৰা নাছিল। তদুপৰি এৰিষ্ট'টলেই পোনপ্ৰথমে জলচৰ স্তন্যপায়ী প্ৰাণীসমূহ মাছৰ সৈতে একে নহয় বুলি ধাৰণা প্ৰকাশ কৰিছিল আৰু ইহঁতক বেলেগকৈ চেলচি (Selachē) নামৰ গোটত শ্ৰেণীভুক্ত কৰিছিল। <ref name="Singer, Charles 1931">Singer, Charles. ''A short history of biology''. Oxford 1931.</ref>

থিয়'ফ্ৰেষ্টাছৰ পিছত এৰিষ্ট'টলে প্ৰতিষ্ঠা কৰা বিদ্যালয়খনে কোনো উল্লেখযোগ্য অৱদান আগবঢ়াব পৰা নাছিল। এৰিষ্ট'টলৰ ধাৰণাসমূহ সকলো শিষ্যই বিনাপ্ৰশ্নই অনুকৰণ কৰিছিল। <ref>Annas, ''Classical Greek Philosophy'' pp 252</ref> টলেমিয়ে আলেকজেণ্ড্ৰিয়া প্ৰতিষ্ঠা নকৰালৈকে ভেষজবিদ্যাত বিশেষ একো অগ্ৰগতি হোৱাৰ তথ্য পোৱা নাযায়।

আলেকজেণ্ড্ৰিয়াৰ প্ৰথমগৰাকী ভেষজবিদ্যাৰ শিক্ষক Herophilus of Chalcedon য়ে পোনপ্ৰথমে এৰিষ্ট'টলৰ ধাৰণাসমূহৰ ত্ৰুতি আঁতৰোৱাৰ চেষ্টা কৰে। তে্ৱেই পোণপ্ৰথমে স্নায়ুতন্ত্ৰৰ সৈতে জীৱদেহৰ গতি আৰু অনুভূতিৰ সংযোগ স্থাপন কৰে। হিৰফিলাছেই প্ৰথমে সিৰা আৰু ধমণীৰ মাজৰো পাৰ্থক্য বৰ্ণনা কৰে।<ref>Mason, ''A History of the Sciences'' pp 56</ref> যদিও কিছু শেহতীয়া বিজ্ঞানী যেনে লুক্ৰেটিয়াছ ( Lucretius) আদিয়ে জীৱন সম্পৰ্কে এৰিষ্ট'লিয়ান ধাৰণাৰ সমালোচনা কৰিছিল, এই ধাৰণাসমূহ ওঠৰ আৰু উনৈশ শতিকালৈকে বহুলভাৱে গ্ৰহণীয় হৈ থাকিল। <ref>Mayr, ''The Growth of Biological Thought'', pp 90–94; quotation from p 91</ref><ref>Annas, ''Classical Greek Philosophy'', p 252</ref>

'On the Soul'(''peri psyche'', প্ৰায়ে ''De Anima''নামৰ লেটিন নামেৰে জনা যায় ) নামৰ গ্ৰন্থত উল্লেখ থকা মতে এৰিষ্ট'লিয়ান মনোবিজ্ঞানত মূলত: তিনিপ্ৰকাৰৰ মনোজগত ( "psyches") ৰ অস্তিত্ব মানি লোৱা হয়। এইবোৰ হৈছে- আংগিক মনোজগত (vegetative soul),সংবেদনশীল মনোজগত ( sensitive soul) আৰু যুক্তিসম্পন্ন মনোজগত (rational soul)। তেওঁৰ ধাৰণা অনুসৰি মানুহৰ মনোজগত হৈছে যুক্তিসম্পন্ন মনোজগত। এই মনোজগতৰ বাকী দুবিধৰ দৰেই ক্ষমতাসমূহ আছে। উদাহৰণস্বৰূপে ই আংগিক মনোজগতৰ দৰেই বৃদ্ধ পাব পাৰে,পৰিপুষ্টি লাভ কৰিব পাৰে আৰু সংবেদনশীল মনোজগতৰ দৰে ই অনুভৱ কৰিবও পাৰে। আনহাতে যুক্তিসম্পন্ন মনোজগতৰ একক ক্ষমতা হ'ল এয়ে যে ই যুক্তিৰে বিভিন্ন ধাৰণাৰ তুলনা কৰিব পাৰে। <ref>Stanford Encyclopedia of Philosophy, article [http://plato.stanford.edu/entries/aristotle-psychology/ "Psychology"].</ref>

এৰিষ্ট'টলে নীতিশাস্ত্ৰক তাত্বিকৰ পৰিৱৰ্ত্তে প্ৰায়োগিক শাস্ত্ৰ বুলিহে ধাৰণা কৰিছিল। ইয়াৰ অৰ্থ হ'ল কেৱল এক শাস্ত্ৰ ৰূপে অধ্যন কৰাৰ সলনি ব্যক্তিৰ নিজৰ উৎকৰ্ষ সাধনৰ চেষ্টা হিচাপে নীতিশাস্ত্ৰক গ্ৰহণ কৰা। তেওঁ নীতিশাস্ত্ৰৰ ওপৰতো একাধিক গ্ৰন্থ ৰচনা কৰিছিল। ইয়াৰ ভিতৰত উল্লেখযোগ্য হ'ল- ''Nicomachean Ethics ''নামৰ গ্ৰন্থখন। <ref>[[Nicomachean Ethics]] Book I. See for example chapter 7 [http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Perseus%3Atext%3A1999.01.0054%3Abekker%20page%3D1098a 1098a].</ref>

ব্যক্তিবিশেষক সম্বোধন কৰি ৰচনা কৰা নীতিশাস্ত্ৰৰ গ্ৰন্থসমূহৰ উপৰিও এৰিষ্ট'টলে সমগ্ৰ চহৰখনকে সম্বোধি তেওঁৰ ৰাজনীতি সম্পৰ্কীয় গ্ৰন্থ' ' ''Politics' ''ৰচনা কৰি উলিয়াইছিল।<ref>Politics 1253a19–24</ref> তদুপৰি ৰাজনীতি সম্পৰ্কত তেওঁৰ এক বিখ্যাত উক্তি হৈছে- "man is by nature a political animal"। এৰিষ্ট'টলে ৰাজনীতিক এক যান্ত্ৰিক ধাৰণাৰ পৰিৱৰ্ত্তে এক জীৱৰ দৰে কাৰ্য্যকৰি বুলি ধাৰণা কৰিছিল। তেওঁৰ মতে ই বহুতো অংশৰে গঠিত আৰু ইয়াৰে যিকোনো এটাৰ অবিহনে সমগ্ৰ ব্যৱস্থাই অচল হৈ পৰিব বুলি ধাৰণা কৰিছিল। <ref>{{cite book | last =Ebenstein | first =Alan | coauthors =William Ebenstein | title =Introduction to Political Thinkers | publisher =Wadsworth Group | year =2002 | page =59}}</ref>

এৰিষ্ট'টলে মহাকাব্যিক কবিতা ( epic poetry), ট্ৰেজেদী, হাস্যৰস সমৃদ্ধ সাহিত্য তথা ডিডাৰেম্বিক কাব্য সাহিত্য ( dithyrambic poetry) আৰু গীত্যৰ মাজত পাৰস্পৰিক মিল থকা ( [[Mimesis|imitative]]) বুলি গণ্য কৰিছিল। কেৱল প্ৰত্যেকৰে মাধ্যম, লক্ষ্য আৰু উপস্থাপনৰ পাৰ্থক্য থাকে। <ref>Aristotle, ''Poetics'' I 1447a</ref><ref>Aristotle, ''Poetics'' III</ref><ref>Aristotle, ''Poetics'' IV</ref>

যদিও লোকবিশ্বাস অনুসৰি এৰিষ্ট'টলৰ কাব্যসাহিত্য দুখন গ্ৰন্থত সংযোজিত হৈ আছিল- এখন ট্ৰেজেদী আৰু আনখন হাস্যৰস সমৃদ্ধ। কিন্তু কেৱল ট্ৰেজেদীসম্পন্ন কিছুসংখ্যক কবিতাহে বৰ্তমান পোৱা যায়। <ref>Aristotle, ''Poetics'' VI</ref><ref>Aristotle, ''Poetics'' XXVI</ref>ইয়াৰোপৰি এৰিষ্ট'টলে খুবেই শৃংখলাবদ্ধভাৱে সাঁথৰ( riddles) লোকসাহিত্য (folklore), ফঁকৰা-যোজনা আদিৰ সংগ্ৰহ কৰিছিল বুলি জনা যায়। <ref>Temple, Olivia, and Temple, Robert (translators), [http://books.google.com/books?id=ZB-rVxPvtPEC&pg=PR3&source=gbs_selected_pages&cad=0_0 The Complete Fables By Aesop] Penguin Classics, 1998. ISBN 0-14-044649-4 Cf. Introduction, pp. xi–xii.</ref>

এৰিষ্ট'টলৰ প্ৰয়ভাগ লিখনিৰে পাঠ লিখি ৰাখি গ্ৰীক লেখক (Greek Christian scribe) সকলে তেওঁৰ কৰ্মৰাজিৰ সংৰক্ষণত গুৰুত্বপূৰ্ণ ভূমিকা লৈছিল। এৰিষ্ট'টলৰ কৰ্মৰাজিৰ ওপৰত বিস্তৰভাৱে অধ্যয়ন কৰা আৰু মতামত আগবঢ়োৱা গ্ৰীক শিক্ষাবিদসকলৰ ভিতৰত জন ফিল'পনাছ ( John Philoponus), এলিয়াছ (Elias) আৰু ডেভিদ ( David), ষ্টিফেন অব আলেকজেণ্ড্ৰিয়া ( Stephen of Alexandria) আদি অন্যতম। <ref>Richard Sorabji, ed. ''Aristotle Transformed'' London, 1990, 20, 28, 35–36.</ref> জন ফিল'পনাছক প্ৰধানকৈ এৰিষ্ট'টলৰ বিশ্বব্ৰহ্মাণ্ডৰ অনন্তকাল (eternity of the world) কে ধৰি অন্যান্য ধাৰণাসমূহৰ সমালোক হিচাপে জনা যায়। <ref>Richard Sorabji, ed. ''Aristotle Transformed'' (London, 1990) 233–274.</ref>

ইছলামিক ধৰ্মতত্ত্বত আটাইতকৈ সন্মানীয় পশ্চিমীয়া চিন্তাবিদসকলৰ ভিতৱত এৰিষ্ট'টল অন্যতম। এৰিষ্ট'তলৰ প্ৰায়ভাগ কৰ্মৰাজিয়ে আৰবী ভাষালৈ অনদিত হৈছে আৰু মুছলিম দাৰ্শনিক, বিজ্ঞানী আৰু চিন্তাবিদসকলে এইসমূহ গভীৰভাৱে অধ্যয়ন কৰিছে। <ref name="ReferenceA">''Encyclopedia of Islam'', ''Aristutalis''</ref> ইয়াৰে ভিতৰত [[Averroes]], [[Avicenna]] আৰু [[Alpharabius]] আদিয়ে এৰিষ্ট'টল সম্পৰ্কে বিস্তৃতভাৱে লিখি গৈছে। [[Alkindus]] এ এৰিষ্ট'টলক দৰ্শনৰ এক একক আৰু উৎকৃষ্ট প্ৰতিনিধি হিচাপে গণ্য কৰিছিল।<ref>''Rasa'il'' I, 103, 17, Abu Rida</ref> তেওঁ এৰিষ্ট'টলক ভৱিষ্যতৰ সকলো দাৰ্শনিকৰ বাবে পথ পদৰ্শক ("exemplar") বুলিও উল্লেখ কৰি গৈছে। <ref>''Comm. Magnum'' in Aristotle'', ''De Anima'', III, 2, 43 Crawford</ref> মধ্যযুগৰ মুছলিম শিক্ষাবিদসকলে এৰিষ্ট'টলক প্ৰথম শিক্ষক বুলি গণ্য কৰিছিল। <ref>''al-mua'llim al-thani'', ''Aristutalis''</ref> এৰিষ্ট'টলক পোন-প্ৰথমে শিক্ষক বুলিও মুছলিম শিক্ষাবিদসকলেই আখ্যা দিছিল।<ref>{{cite book|last=Nasr|first=Seyyed Hossein|title=The Islamic Intellectual Tradition in Persia|year=1996|publisher=Curzon Press|isbn=0-7007-0314-4|pages=59–60}}</ref>

প্ৰাচীন গ্ৰীক সাহিত্য অপ্ৰচলিত হৈ থকাৰ বাবে ৬০০ এ ডিৰ পৰা ১০০০ লৈকে এৰিষ্ট'টলৰ বিষয়ে পশ্চিমীয়া ধৰ্মত্ত্বত কোনো উল্লেখ নাছিল। কেৱল ব'থিয়াছ (Boethius) এ তেওঁৰ '''Organon' ''নামৰ গ্ৰন্থখনৰ লেটিন ভাষালৈ কৰা তৰ্জমাৰ বাবেহে কিছু কিছু লোকে এৰিষ্ট'টল সম্পৰ্কে জানিছিল। '' ''বাৰ আৰু তেৰ শতিকাত অৱষ্যে তেওঁৰ কৰ্মৰাজি লেটিনলৈ তৰ্জমা হোৱাৰ লগে লগে চিন্তাবিদ সকল এৰিষ্ট'টলৰ অৱদান সম্পৰ্কে আগ্ৰহী হৈ উঠিল। <ref>{{SEP|arabic-islamic-influence|Influence of Arabic and Islamic Philosophy on the Latin West}}</ref>

থ'মাছ একোইনাছ ([[Thomas Aquinas]]) এ এৰিষ্ট'টলৰ কৰ্মৰাজিৰ তৰ্জমা কৰিবলৈ লোৱাৰ পিছৰ পৰা এৰিষ্ট'টলৰ খ্যাতি বিয়পিবলৈ ধৰিলে। <ref>{{SEP|aristotelianism-renaissance|Aristotelianism in the Renaissance}}</ref> সেইসময়ৰ পশ্চিমীয়া শিক্ষাবিদসকলে এৰিষ্ট'টল খ্যাতনাম দাৰ্শনিক ' ( "The Philosopher") হিচাপে আদৰি লয়।

ফ্ৰেডৰিক নিৎসে ( [[Friedrich Nietzsche]]) নামৰ জাৰ্মান দাৰ্শনিকগৰাকীয়ে তেওঁৰ প্ৰায় সকলো ৰাজনৈতিক দৰ্শন এৰিষ্ট'টলৰ পৰাই লৈছিল বুলি জনা যায়। <ref>Durant, p. 86</ref> আয়ন ৰেণ্ড ([[Ayn Rand]]) নামৰ অন্য এগৰাকী চিন্তাবিদে এৰিষ্ট'টলক 'ইতিহাসৰ আটাইতকৈ মহান দাৰ্শনিক ' ( "the greatest philosopher in history") বুলি আখ্যা দিছিল। <ref>Kelvin Knight, ''Aristotelian Philosophy'', Polity Press, 2007, ''passim''.</ref>

এৰিষ্ট'টলৰ উদ্ধাৰ পোৱা প্ৰায়ভাগ কৰ্মৰাজি 'Corpus Aristotelicum' নামৰ গ্ৰন্থত সন্নিবিষ্ট কৰা হৈছে।

এৰিষ্ট'টলে পৃথিৱীৰ দক্ষিণভাগত এণ্টাৰ্কটিকাৰ অৱস্থিতিৰ সম্পৰ্কে পোনপ্ৰথমে কৰা অনুমানৰ প্ৰতি সন্মান জনাই তেওঁৰ নামেৰে এণ্টাৰ্কটিকাৰ গ্ৰাহাম লেণ্ডত থকা এৰিষ্ট'টল পৰ্বত ([[Aristotle Mountains]]) নামকৰণ কৰা হৈছে। <ref>[https://data.aad.gov.au/aadc/gaz/scar/display_name.cfm?gaz_id=137410 Aristotle Mountains.] [[SCAR]] [[Composite Antarctic Gazetteer]].</ref>