|
[[File:Mumbadevi temple.jpg|thumb|upright|The temple of local Hindu goddess [[Mumbadevi]], after whom the city of Mumbai derives its name]]
-->
''মুম্বাই'' শব্দটোৰ প্ৰচলন হয় স্থানীয় অশিক্ষিত মাৰাঠীসকলৰ উচ্চাৰণবিকৃতিৰ পৰা। তেখেতসকলে [[মাৰাঠী ভাষা|মাৰাঠী ভাষাত]] ''বোম্বাই'' শব্দটো উচ্চাৰণ কৰিব নোৱাৰে।<ref>{{harvnb|Chittar|1973|p=6}}</ref> ''বোম্বাই'' শব্দটোৰ উদ্ভব হয় খ্ৰীষ্টিয় ষোড়শ শতাব্দীত এই অঞ্চলত [[পৰ্তুগীজ জাতি|পৰ্তুগীজসকলৰ]] আগমনৰ পাছত। তেখেতসকলে এই অঞ্চলক বিভিন্ন নামেৰে অভিহিত কৰিছিল। এই নামসমূহৰ মাজৰ পৰা ''বোম্বাইম'' (''Bombaim'') শব্দটোৱে লেখ্য আকাৰত প্ৰচলন লাভ কৰে। [[পৰ্তুগীজ ভাষা|পৰ্তুগীজ ভাষাত]] শব্দটো আজিও প্ৰচলিত।<ref name="ety"/> সপ্তদশ শতাব্দীত [[ব্ৰিটিছ সাম্ৰাজ্য|ব্ৰিটিছসকলে]] এই অঞ্চলৰ অধিকাৰ অৰ্জন কৰে। ধৰা হয়, চহৰৰ ''বোম্বাই'' নামটো পৰ্তুগীজ ''বোম্বাইম'' শব্দটোৰ ইংৰাজীকৃত ৰূপ।<ref>{{harvnb|Greater Bombay District Gazetteer|1960|p=6|Ref=bom}}</ref> এই চহৰৰ [[মাৰাঠী ভাষা|মাৰাঠী]] আৰু [[গুজৰাটী ভাষা|গুজৰাটী]]ভাষীসকলৰ কাষত ''মুম্গ্ৰন্থমুম্বাই'' বা ''মম্গ্ৰন্থমম্বাই'' আৰু [[হিন্দী]], [[পাৰ্চী ভাষা|পাৰ্চী]] আৰু [[উৰ্দু]]ভাষীসকলৰ কাষত ''বম্গ্ৰন্থবম্বাই'' নামেৰে পৰিচিত। কেতিয়াবা কেতিয়াবা এই চহৰক আৰু পুৰণা ''ককমুচী'' বা ''গলজুঙ্কজা'' নামেৰেও অভিহিত কৰা হয় ।<ref>{{Harvnb|Patel|Masselos|2003|p=4}}</ref><ref>{{Harvnb|Mehta|2004|p=130}}</ref> ১৯৯৫ চনৰ নৱেম্বৰত [[শিবসেনাই]] মাৰাঠী উচ্চাৰণ অনুসৰি চহৰৰ নাম পৰিবৰ্তন কৰি ৰাখে ''মুম্গ্ৰন্থমুম্বাই''।<ref>{{harvnb|Hansen|2001|p=1}}</ref> [[হিন্দু জাতীয়তাবাদ|হিন্দু জাতীয়তাবাদী]] দল শিবসেনাই এই নাম পৰিবৰ্তনক লৈ দৃঢ় পদক্ষেপ গ্ৰহণ কৰি মহাৰাষ্ট্ৰৰ বিধানসভা নিৰ্বাচনত জয়লাভ কৰেছিল। ইয়াৰ পাছত মুম্গ্ৰন্থৰমুম্বাইৰ দেখাকদেখি দেশৰ অনেক চহৰেই ইংৰাজী নাম পৰিবৰ্তন কৰি স্থানীয় উচ্চাৰণ অনুযায়ী নামকৰণ কৰা হয়। যদিও চহৰত বসবাসকাৰী অনেকেই এতিয়াও এই চহৰক ''বোম্বাই'' নামেৰেই অভিহিত কৰে। তাৰোপৰি ভাৰতৰ অন্যান্য অনেক অঞ্চতো ''বোম্বাই'' নামটিৰ প্ৰচলন আছে।<ref name="mummaharashtra1">{{cite web|url=http://www.fodors.com/world/asia/india/mumbai-bombay-and-maharashtra/more.html|title=Mumbai (Bombay) and Maharashtra|publisher=[[Fodor's]]|accessdate=2009-08-24}}</ref>
[[চিত্ৰ:Mumbai Taj.JPG|thumb|left|[[তাজমহল পেলেচ এণ্ড টাৱাৰ]] হোটেলত [[মাৰাঠী ভাষা|মাৰাঠী ভাষাত]] লেখা "মুম্গ্ৰন্থমুম্বাই" নামলিপি|alt=A white board with black letters. Dome of a hotel in the background]]
চহৰৰ প্ৰথাগত ইংৰাজী নাম ''বোম্বাই'' শব্দটো যে আচলতে পৰ্তুগীজ শব্দৰ পৰা অহা তাৰ এটা বহু প্ৰচলিত ব্যাখ্যা আছে। এই ব্যাখ্যা অনুযায়ী, পৰ্তুগীজ ভাষাত শব্দটোৰ অৰ্থ ''ভাল উপসাগৰ''। ''ভাল'' শব্দৰ পৰ্তুগীজ প্ৰতিশব্দ ''bom'' (পুংলিঙ্গ) আৰু ইংৰাজী ''bay'' শব্দটোৰ ওচৰাওচৰি পৰ্তুগীজ প্ৰতিশব্দ ''baía'' (স্ত্ৰীলিং, পুৰণা বানানত ''bahia'')। তদুপৰি সাধাৰণভাবে পৰ্তুগীজ ভাষাত ''ভাল উপসাগৰ'' শব্দটোৰ প্ৰতিশব্দ হিচাপে ''bom bahia'' শব্দটো ব্যাকৰণগতভাবে ভুল। সঠিক শব্দটো হ’ল ''boa bahia''। যদিও ষোড়শ শতাব্দীৰ পৰ্তুগীজ ভাষাত "সৰু উপসাগৰ" অৰ্থত ''baim'' শব্দটোৰ প্ৰচলন অসম্ভব নাছিল।<ref>{{harvnb|Shirodkar|1998|p=7}}</ref> পৰ্তুগীজ পণ্ডিত জোচে পেদ্ৰো মাকাদোৱে তেখেতৰ ''Dicionário Onomástico Etimológico da Língua Portuguesa'' (Portuguese Dictionary of Onomastics and Etymology) গ্ৰন্থত "Bom Bahia" নামতত্ত্বটো খাৰিজ কৰিছে। তেখেতৰ মতে, পৰ্তুগীজ নথিপত্ৰত এই অঞ্চলত এখন উপসাগৰৰ উল্লেখ আছিল। সেই উল্লেখৰ পৰাই ইংৰাজসকলে ধৰি লয় যে ''bahia'' বা "bay" শব্দটো পৰ্তুগীজ নামৰে এটা অবিচ্ছেদ্য অংশ। এইভাবেই পৰ্তুগীজ নামৰ পৰা ইংৰাজী Bombay শব্দটোৰ প্ৰচলন হয়।<ref>{{Harvnb|Machado|1984|pp=265–266}}</ref>
== ইতিহাস ==
{{Main|মুম্গ্ৰন্থৰমুম্বাইৰ ইতিহাস}}
{{seealso|মুম্গ্ৰন্থতমুম্বাইত সংঘটিত ঘটনাৱলীৰ কালপঞ্জী}}
[[চিত্ৰ:Kanheri-stupa1.jpg|thumb|upright|right| প্ৰাচীনকালত [[কানহেৰি গুহা]] আছিল পশ্চিম ভাৰতৰ বৌদ্ধধৰ্মৰ এটা কেন্দ্ৰ|alt=A white Buddhist stupa]]
বৰ্তমানৰ মুম্গ্ৰন্থমুম্বাই অঞ্চলটো অতীতত [[বোম্বাইৰ সপ্তদ্বীপ|সাতোটা দ্বীপবিশিষ্ট]] এটা দ্বীপপুঞ্জ আছিল। এই সাতোটা দ্বীপৰ নাম [[বোম্বাই দ্বীপ]], [[পাৰেল]], [[মাজাগাঁও]], [[মাহিম]], [[কোলাবা]], [[বৰলি]] আৰু [[ওল্ড ওম্যান’চ আইল্যাণ্ড]] (আন এক নাম ''লিটল কোলাবা'')।<ref>{{harvnb|Farooqui|2006|p=1}}</ref> ১৯৩৯ চনত পুৰাতাত্ত্বিক টডে উত্তৰ মুম্গ্ৰন্থৰমুম্বাইৰ [[কাণ্ডিবলি|কাণ্ডিবলিৰ]] উপকূলবৰ্তী অঞ্চলত খননকাৰ্য চলায় কিছু [[প্লেইষ্টোচিনৰ]] নিদৰ্শন আবিষ্কাৰ কৰে। তাৰ পৰাই জনা যায় [[দক্ষিণ এচিয় প্ৰস্তৰ যুগ|প্ৰস্তৰ যুগৰ]] পৰাই এই অঞ্চলত জনবসতিৰ অস্তিত্ব আছিল।<ref>{{Harvnb|Ghosh|1990|p=25}}</ref> তথাপি এই অঞ্চলত প্ৰথম কেতিয়া জনবসতি স্থাপিত হৈছিল তাক জনা নাযায়। সম্ভবত দুই হাজাৰ বছৰ বা তাৰো আগেয়ে মৎস্যজীবী [[কোলি]] সম্প্ৰদায়ে এই অঞ্চলত বসতি স্থাপন কৰিছিল।<ref>{{harvnb|Greater Bombay District Gazetteer|1960|p=5|Ref=bom}}</ref> খ্ৰীষ্টপূৰ্ব তৃতীয় শতাব্দীত [[মৌৰ্য সাম্ৰাজ্য|মৌৰ্য সাম্ৰাজ্যৰ]] দক্ষিণলৈ প্ৰসাৰৰ সময়ত এই অঞ্চল উক্ত সাম্ৰাজ্যৰ অন্তৰ্ভুক্ত হয়। [[মগধ|মগধৰ]] [[বৌদ্ধ]] মৌৰ্যসম্ৰাট [[মহামতি অশোক]] এই অঞ্চলৰো শাসনকৰ্তা আছিল।<ref>{{harvnb|David|1995|p=5}}</ref>খ্ৰীষ্টপূৰ্ব তৃতীয় শতাব্দীৰ মধ্যভাগতেই [[বোৰিবলি|বোৰিবলিৰ]] [[কানহেৰি গুহা]] খোদিত হৈছিল।<ref>{{cite web|url=http://asi.nic.in/asi_monu_tktd_maha_kanhericaves.asp|title=Kanheri Caves|publisher=[[Archaeological Survey of India]] (ASI)|accessdate=2008-10-17}}</ref> এই গুহা আছিল প্ৰাচীনকালত পশ্চিম ভাৰতত বৌদ্ধধৰ্মৰ এটা গুৰুত্বপূৰ্ণ কেন্দ্ৰ।<ref>{{harvnb|Kumari|1990|p=37}}</ref> ১৫০ খ্ৰীষ্টাব্দত গ্ৰীক ভূগোলবিদ [[টলেমি|টলেমিৰ]] ৰচনাত এই অঞ্চলটো ''হেপটানেচিয়া'' (''Heptanesia''; [[প্ৰাচীন গ্ৰীক]]: সপ্তদ্বীপখণ্ড) নামেৰে উল্লিখিত হৈছে।<ref>{{harvnb|David|1973|p=8}}</ref>
খ্ৰীষ্টপূৰ্ব দ্বিতীয় শতাব্দীৰ পৰা খ্ৰীষ্টিয় নবম শতাব্দীৰ মাজত এই দ্বীপসমূহ যি সকল [[দেশীয় সাম্ৰাজ্যৰ অধীনত মুম্গ্ৰন্থৰমুম্বাইৰ ইতিহাস|দেশীয় ৰাজ্য আৰু সাম্ৰাজ্যৰ]] অধিকাৰভুক্ত হৈছিল, সেইবোৰ হ’ল: [[সাতবাহন]], [[পশ্চিম ক্ষত্ৰপ]], [[আভীৰ]], [[বাকাটক]], [[কলচুৰি]], কোঙ্কণ মৌৰ্য, [[চালুক্য ৰাজবংশ|চালুক্য]] আৰু [[ৰাষ্ট্ৰকূট ৰাজবংশ|ৰাষ্ট্ৰকূট]]।<ref>{{harvnb|Greater Bombay District Gazetteer|1960|pp=127–150|Ref=bom}}</ref> ইয়াৰ পাছত ৮১০ৰ পৰা ১২৬০ খ্ৰীষ্টাব্দ পৰ্যন্ত এই অঞ্চল শাসন কৰে [[চিলহৰ ৰাজবংশই]]।<ref>{{harvnb|Dwivedi|Mehrotra|2001|p=79}}</ref> এই যুগত নিৰ্মিত চহৰৰ কেইটামান প্ৰাচীন স্থাপত্য নিদৰ্শন হল [[যোগেশ্বৰী গুহা]] (৫২০-২৫ খ্ৰীষ্টাব্দ), <ref>{{cite web|url=http://www.ldeo.columbia.edu/edu/eesj/gradpubs/GeneralMags/Patel_Archaeology_SlumandSacredCave_0607.pdf|title=The Slum and the Sacred Cave|page=5|format=[[Portable Document Format|PDF]]|accessdate=2008-10-12|publisher=Lamont-Doherty Earth Observatory ([[Columbia University]])}}</ref> [[এলিফেন্টা গুহা]] (ষষ্ঠ-সপ্তম শতাব্দী), <ref>{{cite news|url=http://asi.nic.in/asi_monu_whs_elephanta.asp|title=World Heritage Sites — Elephanta Caves|publisher=[[Archaeological Survey of India]]|accessdate=2008-10-22}}</ref> [[বলকেশ্বৰ মন্দিৰ]] (দশম শতাব্দী), <ref>{{cite web|url=http://cities.expressindia.com/fullstory.php?newsid=101117|title=The Legends of Walkeshwar
|last=Dwivedi|first=Sharada|date=2007-09-26|work=Mumbai Newsline|publisher=[[Express Group]]|accessdate=2009-01-31}}</ref> আৰু [[বনগঙ্গা দিঘি]] (দ্বাদশ শতাব্দী)।<ref>{{cite web|url=http://cities.expressindia.com/fullstory.php?newsid=239318|title=What about Gateway of India, Banganga Tank?|last=Agarwal|first=Lekha|date=2007-06-02|work=Mumbai Newsline|publisher=[[Express Group]]|accessdate=2009-01-31}}</ref> দ্বাদশ অথবা ত্ৰয়োদশ শতাব্দীত [[ৰাজা ভীমদেবে]] এই অঞ্চলত তেখেতৰ ৰাজ্য প্ৰতিষ্ঠা কৰে। তেখেতৰ ৰাজধানী আছিল ''মাহিকাবতী'' (অধুনা [[মাহিম]])।<ref>{{harvnb|Dwivedi|Mehrotra|2001|p=51}}</ref> ভীমদেবে গুজৰাটৰ [[সৌৰাষ্ট্ৰ (অঞ্চল)|সৌৰাষ্ট্ৰ]]ৰ পৰা মাহিকাবতীত য’লৈ [[পাথাৰে প্ৰভু]] সম্প্ৰদায়ক এই অঞ্চললৈ লৈ আনে। এই সম্প্ৰদায়েই চহৰৰ প্ৰাচীনতম অধিবাসীসকলৰ অন্যতম।<ref name="prabhu">{{harvnb|Maharashtra|2004|p=1703|Ref=prabhu}}</ref> ১৩৪৮ চনত গুজৰাটৰ মুচলমান শাসকসকলে এই অঞ্চল অধিকাৰ কৰে।<ref>{{harvnb|David|1973|p=14}}</ref> পাছত ১৩৯১ৰ পৰা ১৫৩৪ চন পৰ্যন্ত এই অঞ্চল [[গুজৰাট চুলতানি|গুজৰাট চুলতানিৰ]] অধীনত থাকে। চুলতানৰ পৃষ্ঠপোষকতাত এই অঞ্চলত অনেক মচজিদ নিৰ্মিত হৈছিল। এইবোৰৰ মাজত উল্লেখযোগ্য আছিল ১৪৩১ চনত মুচলিম সন্ত [[হাজি আলি|হাজি আলিৰ]] সম্মানত নিৰ্মিত মাহিমৰ [[হাজি আলি দৰগা]]।<ref>{{harvnb|Khalidi|2006|p=24}}</ref> ১৪২৯ৰ পৰা ১৪৩১ চন পৰ্যন্ত এই দ্বীপপুঞ্জৰ অধিকাৰক লৈ গুজৰাট চুলতানি আৰু দাক্ষিণাত্যৰ [[বাহমনি চুলতানি|বাহমনি চুলতানিৰ]] মাজত বিবাদ আছিল।<ref>{{harvnb|Misra|1982|p=193|Ref=misra}}</ref><ref name="mis">{{harvnb|Misra|1982|p=222|Ref=misra}}</ref> ১৪৯৩ চনত বাহমনি শাসক [[বাহাদুৰ খান গিলানিয়ে]] এই দ্বীপসমূহ জয় কৰাৰ লক্ষ্যৰে অভিযান চলাইছিল। কিন্তু তেওঁ পৰাজিত হয়।<ref>{{harvnb|David|1973|p=16}}</ref>
[[চিত্ৰ:Hajiali.jpg|thumb|left| ১৪৩১ চনত নিৰ্মিত [[হাজি আলি দৰগা]]; এই সময়ত মুম্গ্ৰন্থমুম্বাই [[গুজৰাট চুলতানি|গুজৰাট চুলতানিৰ]] অন্তৰ্গত আছিল
|alt=A white building with one minaret on an island seen at sunset]]
|url=http://www.timeoutmumbai.net/aroundtown/aroundtown_preview_details.asp?code=45
|title=Rat Trap|issue=6|journal=Time out (Mumbai)|publisher=[[Time Out]]|date=2008-11-14
|accessdate=2008-11-19}}</ref> বোম্বাই প্ৰেচিডেন্সিৰ ৰাজধানী হিচাপে এই চহৰ [[ভাৰতৰ স্বাধীনতা আন্দোলন|ভাৰতীয় স্বাধীনতা আন্দোলনৰ]] বিভিন্ন ঘটনাৰ সাক্ষী। এইবোৰৰ মাজত বিশেষভাবে উল্লেখযোগ্য ১৯৪২ চনৰ [[ভাৰত চোৰো আন্দোলন]] আৰু ১৯৪৬ চনৰ [[ভাৰতীয় নৌবিদ্ৰোহ]]।<ref>{{harvnb|Dwivedi|Mehrotra|2001|p=345}}</ref><ref>{{harvnb|Dwivedi|Mehrotra|2001|p=293}}</ref> ১৯৪৭ চনত স্বাধীনতা অৰ্জনৰ পাছৰ পৰাই বোম্বাই প্ৰেচিডেন্সিৰ অঞ্চলসমূহ [[বোম্বাই ৰাজ্য]] নামেৰে ভাৰতৰ অন্তৰ্গত হয়। একাধিক দেশীয় ৰাজ্যৰ অন্তৰ্ভুক্তিৰ ফলত বোম্বাই ৰাজ্যৰ আয়তন বৃদ্ধি পায়।<ref>{{Harvnb|Census of India|1961|p=23|Ref=cent}}</ref> ১৯৫০ চনৰ এপ্ৰিল মাহত [[মুম্গ্ৰন্থমুম্বাই উপনগৰ জিলা|বোম্বাই উপনগৰ জিলা]] আৰু [[মুম্গ্ৰন্থমুম্বাই জিলা|বোম্বাই নগৰীক]] একত্ৰিত কৰে [[বৃহন্মুম্গ্ৰন্থবৃহন্মুম্বাই পৌৰসংস্থা|বৃহত্তৰ বোম্বাই পৌৰসংস্থা]] গঠিত হয়।<ref>{{cite web|url=http://mumbaisuburban.gov.in/html/administrative_setup.htm|title=Administration|accessdate=2008-11-06|publisher=[[Mumbai Suburban District]]}}</ref> বৃহত্তৰ বোম্বাই ৰাজস্ব জিলা আৰু বৃহত্তৰ বোম্বাই পৌৰসংস্থাৰ ভৌগোলিক সীমা এই সময়ত একেই আছিল। ১৯৯০ চনৰ ১ অক্টোবৰত বৃহত্তৰ বোম্বাই জিলাক দ্বি-খণ্ডিত কৰি মুম্গ্ৰন্থমুম্বাই জিলা আৰু মুম্গ্ৰন্থমুম্বাই উপনগৰ জিলা গঠিত হয়। যদিও এই দুই জিলা একেই পৌৰসংস্থাৰ অধিভুক্ত।<ref>{{cite web|url=http://mumbaisuburban.gov.in/html/profile.htm|title=Profile|publisher=[[Mumbai Suburban District]]}}</ref>
[[চিত্ৰ:Hutatma Chowk.jpg|thumb|left|upright|[[সংযুক্ত মহাৰাষ্ট্ৰ সমিতি|সংযুক্ত মহাৰাষ্ট্ৰ আন্দোলনৰ]] ছহিদৰ স্মৃতিত নিৰ্মিত ''[[হুতাত্মা চক]]'' স্মাৰক (পাছলৈ বাম [[ফ্লোৰা ফাউন্টেন]])
|alt=A stone statue of torch-bearers as seen at night. A fountain with a white base is in the background]]
১৯৫৫ চনৰ এক [[লোকসভা]] আলোচনাত [[ভাৰতীয় জাতীয় কংগ্ৰেছে]] মুম্গ্ৰন্থমুম্বাই চহৰক লৈ এক স্বশাসিত নগৰৰাজ্য স্থাপনৰ দাবী জনায়।<ref>{{cite web
| last=Guha | first= Ramachandra|url=http://www.hinduonnet.com/thehindu/mag/2003/04/13/stories/2003041300240300.htm
|title=The battle for Bombay|date=2003-04-13|accessdate=2008-11-12|work=[[The Hindu]]}}</ref> ১৯৫৬ চনত [[ৰাজ্য পুনৰ্গঠন আইন|ৰাজ্য পুনৰ্গঠন]] কমিশ্বনে বোম্বাই চহৰক ৰাজধানী কৰি দ্বিভাষিক [[মহাৰাষ্ট্ৰ]]-[[গুজৰাট]] ৰাজ্য গঠনৰ চুপাৰিছ কৰে। [[বোম্বাই চিটিজেন্চ কমিটি]] নামৰ নেতৃস্থানীয় [[গুজৰাটী জাতি|গুজৰাটী]] শিল্পপতিসকলৰ এটা সংস্থাই বোম্বাইৰ স্বশাসনৰ পক্ষে মতপ্ৰকাশ কৰে।<ref>{{Harvnb|Guha|2007|pp=197–8}}</ref> ১৯৫৭ চনৰ নিৰ্বাচনত [[সংযুক্ত মহাৰাষ্ট্ৰ সমিতি]] এ সকলো প্ৰস্তাবৰ বিৰোধিতা কৰে। তেওঁলোকে বোম্বাইক মহাৰাষ্ট্ৰৰ ৰাজধানী ঘোষণা কৰাৰ দাবী জনায়।<ref>{{cite web|url=http://www.maharashtra.gov.in/english/community/community_samyuktaShow.php|title=Samyukta Maharashtra|accessdate=2008-11-12|publisher=[[Government of Maharashtra]]}}</ref> ইয়াকে লৈ আন্দোলন আৰম্ভ হয়। [[ফ্লোৰা ফাইন্টেন|ফ্লোৰা ফাউন্টেনোত]] এটা প্ৰতিবাদ সমাবেশত পুলিচৰ গুলি চালনাত ১০৫ জনৰ মৃত্যু হয়। ইয়াৰ পাছত ১৯৬০ চনৰ ১ মেত ভাষাৰ ভিত্তিত বোম্বাই ৰাজ্যক দ্বি-বিভক্ত কৰা হয়।<ref>{{cite news|url=http://www.indianexpress.com/news/sons-of-soil-born-reborn/269628/|title=Sons of soil: born, reborn|date=2008-02-06|work=[[The Indian Express|Indian Express Newspapers (Mumbai)]]}} Retrieved on 2008-11-12.</ref> বোম্বাই ৰাজ্যৰ [[গুজৰাটী ভাষা|গুজৰাটী]]-ভাষী অঞ্চলসমূহক লৈ গঠিত হয় গুজৰাট ৰাজ্য।<ref>{{cite web
|title=Maharashtra|accessdate=2008-01-16|publisher=Government of India}}</ref> সংযুক্ত মহাৰাষ্ট্ৰ আন্দোলনৰ স্মৰণত ফ্লোৰা ফাউন্টেনৰ নামকৰণ কৰা হয় ''[[হুতাত্মা চক]]'' (ছহিদৰ চক); নিৰ্মিত হয় এটা ছহিদস্তম্ভও।<ref>{{cite news|url=http://www.epaper.timesofindia.com/Repository/ml.asp?Ref=TU1JUi8yMDA4LzA1LzEzI0FyMDA1MDA=&Mode=HTML&Locale=english-skin-custom|title=BMC will give jobs to kin of Samyukta Maharashtra martyrs|first=Geeta|last=Desai|accessdate=2008-11-16|date=2008-05-13|publisher=''[[Mumbai Mirror]]''}}</ref>
পৰৱৰ্তী দশকত বোম্বাই চহৰৰ ব্যাপক উন্নতি সাধন হয়। ১৯৬০-ৰ দশকৰ শেষৰ ফালে সমুদ্ৰোত্থিত ভূভাগ [[নাৰীমন পইন্ট]] আৰু [[কফ পেৰেড|কফ পেৰেডৰ]] বিকাশ ঘটোৱা হয়।<ref>{{harvnb|Dwivedi|Mehrotra|2001|p=306}}</ref> ১৯৭৫ চনৰ ২৬ জানুৱাৰীত [[মহাৰাষ্ট্ৰ চৰকাৰে]] [[মুম্গ্ৰন্থ মহানগৰীয়মুম্বাইমহানগৰীয় অঞ্চল|বোম্বাই মহানগৰীয় অঞ্চলৰ]] সুসংহত পৰিকল্পনা আৰু উন্নয়নৰ লক্ষ্যৰে [[মুম্গ্ৰন্থমুম্বাই মেট্ৰোপলিটান ৰিজিঅ’ন ডেভেলপমেন্ট অথৰিটি|বোম্বাই মেট্ৰোপলিটান ৰিজঅন ডেভেলপমেন্ট অথৰিটি]] (বিএমআৰডিএ) নামৰ এটা সৰ্বোচ্চ ক্ষমতাসম্পন্ন সংস্থা প্ৰতিষ্ঠা কৰে।<ref>{{cite web|url=http://www.mmrdamumbai.org/index.htm|title=About Mumbai Metropolitan Region Development Authority (MMRDA)|accessdate=2008-11-13|publisher=[[Mumbai Metropolitan Region Development Authority]]}}</ref> ১৯৭৯ চনৰ অগষ্ট মাহত [[চিটি অ্যাণ্ড ইণ্ডাষ্ট্ৰিয়াল ডেভেলপমেন্ট কৰ্পোৰেছন]] (চিআইডিচিও) [[থানে]] আৰু [[ৰায়গড জেলা|ৰায়গডৰ]] সীমাত বোম্বাই চহৰৰ জনসংখ্যাৰ চাপ কমাবলৈ [[নবি মুম্গ্ৰন্থমুম্বাই|নিউ বোম্বাই]] নামৰ এক উপনগৰী স্থাপন কৰে।<ref>{{cite web
|url=http://www.nmmconline.com/english/aboutUs/about_history_Show.php|title=About Navi Mumbai (History)|accessdate=2008-11-13|publisher=[[Navi Mumbai Municipal Corporation]] (NMMC)}}</ref> [[মুম্গ্ৰন্থমুম্বাই হাৰবাৰ|বোম্বাই হাৰবাৰৰ]] চাপ কমাবলৈ ১৯৮৯ চনৰ ২৬ মেত [[নব সেবা|নব সেবাত]] [[জৱাহৰলাল নেহেৰু বন্দৰত]] কমিছন গঠন কৰা হয়। মুম্গ্ৰন্থৰমুম্বাইৰ কেন্দ্ৰীয় বন্দৰ হিচাপে ব্যবহৃত এই বন্দৰে বৰ্তমান ভাৰতৰ কণ্টেনাৰাইজড কাৰ্গোৰ ৫৫-৬০ শতাংশ বহন কৰে।<ref>{{cite web|url=http://www.jawaharcustoms.gov.in/jnch/others/profile.htm|title=Profile of Jawaharlal Nehru Custom House (Nhava Sheva)|accessdate=2008-11-13|publisher=Jawaharlal Nehru Custom House}}</ref>
অতীতৰ বোম্বাই এখন শান্তিপূৰ্ণ চহৰ হলেও বিগত দুই বছৰত চহৰত সন্ত্ৰাসৰ ঘটনা বৃদ্ধি পাইছে। ১৯৯২-৯৩ চনত [[অযোধ্যা|অযোধ্যাত]] [[বাবৰি মচজিদ]] ধ্বংস হোৱাৰ পাছত চহৰত [[বোম্বাই দাঙ্গা|হিন্দু-মুচলমানৰ দাঙ্গা]] বৃদ্ধি পায়। এই দাঙ্গাত এক হাজাৰৰো বেছি লোক নিহত হয়।<ref>{{cite journal
|url=http://www.hinduonnet.com/fline/fl2014/stories/20030718002704100.htm|title=Mumbai: A decade after riots|journal=Frontline|first=Naunidhi |last=Kaur|accessdate=2008-11-13|volume=20|issue=14|date=July 05–18, 2003|work=[[The Hindu]]}}</ref> ১৯৯৩ চনৰ ১২ মাৰ্চত ইচলামী সন্ত্ৰাসবাদী আৰু [[মুম্গ্ৰন্থমুম্বাই অন্ধকাৰ জগৎ|বোম্বাই অন্ধকাৰ জগতৰ]] সংযোগস্থল চহৰৰ প্ৰধান প্ৰধান দৰ্শনীয় স্থানসমূহত [[১৯৯৩ বোম্বাই বোমা বিস্ফোৰণ|১৩টা পৰস্পৰ সম্পৰ্কযুক্ত বোমা বিস্ফোৰণৰ]] ঘটনা ঘটে। এই বিস্ফোৰণত ২৫৭ জনৰ মৃত্যু হয় আৰু ৭০০ জনৰো বেছি লোক আহত হয়।<ref>{{cite news|url=http://news.bbc.co.uk/onthisday/hi/dates/stories/march/12/newsid_4272000/4272943.stm|title=1993: Bombay hit by devastating bombs|accessdate=2008-11-12|date=1993-03-12|work=[[BBC News]]}}</ref> ২০০৬ চনত চহৰৰ [[মুম্গ্ৰন্থমুম্বাই চহৰতলি ৰেল|যাত্ৰীবাহী ট্ৰেনসমূহত]] [[১১ জুলাই ২০০৭ মুম্গ্ৰন্থতমুম্বাইত ট্ৰেনত বোমা বিস্ফোৰণ|সাতোটা বোমাৰ বিস্ফোৰণ]] ঘটোৱা হয় য’ত ২০৯ জনৰ মৃত্যু হয় আৰু ৭০০ জনেৰো বেছি লোক আহত হয়।<ref>{{cite news |url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/in_depth/south_asia/2006/mumbai_train_attacks/default.stm |title=Special Report: Mumbai Train Attacks |date=2006-09-30 |work=BBC News |accessdate=2008-08-13}}</ref> ২০০৮ চনত সশস্ত্ৰ উগ্ৰপন্থীসকলৰ [[২৬ নৱেম্বৰ ২০০৮ মুম্গ্ৰন্থমুম্বাই জঙ্গিহানা|দহটা পৰস্পৰ সংযুক্ত আক্ৰমণত]] ১৭৩ জনৰ মৃত্যু হয়, ৩০৮ জন আহত হয়, একাধিক ঐতিহাসিক স্থান আৰু গুৰুত্বপূৰ্ণ হোটেল ভীষণভাবে ক্ষতিগ্ৰস্থ হয়।<ref name="Casualties">{{cite press release|url=http://pib.nic.in/release/release.asp?relid=45446|publisher= Press Information Bureau (Government of India)|date=2008-12-11|title=HM announces measures to enhance security
|accessdate=2008-12-14}}</ref>
বৰ্তমানে মুম্গ্ৰন্থমুম্বাই ভাৰতৰ বাণিজ্যিক ৰাজধানী আৰু বিশ্ব অৰ্থনীতিৰ এক অন্যতম প্ৰধান কেন্দ্ৰ।<ref name="Mumbai global"/> কেইবা দশক ধৰি দেশৰ প্ৰধান প্ৰধান অৰ্থনৈতিক সংস্থাসমূহৰ প্ৰধান কাৰ্যালয় এই চহৰত অবস্থিত। এই কাৰণে ইয়াৰ পৰিকাঠামোৰ উন্নয়ন আৰু ব্যক্তিগত বিনিয়োগৰ ক্ষেত্ৰতো বিশেষ উন্নতি সাধিত হৈছে।<ref>{{cite journal|last=Shaw|first=Annapurna|title=Emerging Patterns of Urban Growth in India|journal=Economic and Political Weekly|volume=34|issue=16/17|pages=969–978|url=http://www.jstor.org/stable/4407880 |accessdate=2009-07-08|doi=10.2307/4407880|year=1999|doi_brokendate=2009-09-20}}</ref> এইভাবে প্ৰাচীন মৎস্যজীবী সম্প্ৰদায়ৰ বসতি আৰু ঔপনিবেশিক যুগৰ বাণিজ্য নগৰীৰ পৰা মুম্গ্ৰন্থমুম্বাই আজি পৰিণত হৈছে [[দক্ষিণ এছিয়া|দক্ষিণ এছিয়াৰ]] বৃহত্তম চহৰ আৰু বিশ্বৰ সৰ্বাপেক্ষা বৰ্ণময় চলচ্চিত্ৰ কেন্দ্ৰৰ পাদপীঠত।<ref>{{harvnb|Brunn|Williams|Zeigler|2003|pages=353–354|Ref=bru}}</ref>
== ভূগোল ==
{{Main|মুম্গ্ৰন্থৰমুম্বাইৰ ভূগোল}}
[[চিত্ৰ:Bombay 72.86065E 19.07915N.jpg|thumb|উপগ্ৰহচিত্ৰত মুম্গ্ৰন্থমুম্বাই]]
[[ভাৰত|ভাৰতৰ]] [[পশ্চিম ভাৰত|পশ্চিমাঞ্চলীয়]] [[ভাৰতৰ ৰাজ্য আৰু কেন্দ্ৰশাসিত অঞ্চল|ৰাজ্য]] [[মহাৰাষ্ট্ৰ|মহাৰাষ্ট্ৰত]] {{Coord|19.0|N|73.0|E|}} অক্ষ-দ্ৰাঘিমাংশত মুম্গ্ৰন্থমুম্বাই চহৰ অৱস্থিত।<ref>{{cite web|publisher=Falling Rain Genomics, Inc|url=http://www.fallingrain.com/world/IN/16/Mumbai.html|title=Mumbai, India Page|accessdate=2008-03-19}}</ref> এই চহৰ [[মুম্গ্ৰন্থমুম্বাই জিলা]] আৰু [[মুম্গ্ৰন্থমুম্বাই উপনগৰ জিলা]] নামেৰে মহাৰাষ্ট্ৰৰ দুটি পৃথক ৰাজস্ব জিলাক লৈ গঠিত।<ref>{{cite web
|title=Mumbai Suburban|publisher=[[National Informatics Centre]] (Mahrashtra State Centre)
|url=http://www.maharashtra.nic.in/htmldocs/Activity/mumbai_sub.pdf|accessdate=2009-15-31
|format=[[PDF]]}}</ref> মূল চহৰাঞ্চলক ''দ্বীপচহৰ'' বা ''আইল্যাণ্ড চিটি'' নামেৰেও অভিহিত কৰা হয়।<ref>{{cite web |url=http://www.mmrdamumbai.org/projects_muip.htm |title=MMRDA Projects |accessdate=2007-12-06 |publisher=[[Mumbai Metropolitan Region Development Authority]] (MMRDA)}}</ref> মুম্গ্ৰন্থৰমুম্বাইৰ মুঠ আয়তন ৬০৩.৪ বৰ্গকিলোমিটাৰ।<ref>{{cite web|title=Area and Density – Metropolitan Cities|url=http://urbanindia.nic.in/moud/theministry/subordinateoff/tcpo/AREA_POP/CHAPTER-4.PDF
|format=PDF, 111 [[Kilobyte|KB]]|publisher=Ministry of Urban Development ([[Government of India]])
|page=33|accessdate=2008-04-28|archiveurl=http://webcitation.org/5gOCPonTE|archivedate=2009-04-29}}</ref> এৰ ৪৩৭.৭১ বৰ্গকিলোমিটাৰ অঞ্চলটৰ মাজত দ্বীপচহৰৰ আয়তন ৬৭.৭৯ বৰ্গকিলোমিটাৰ আৰু উপনগৰ জিলাৰ আয়তন ৩৭০ বৰ্গকিলোমিটাৰ। এই দুই অঞ্চল [[বৃহন্মুম্গ্ৰন্থ পৌৰসংস্থাবৃহন্মুম্বাইপৌৰসংস্থা|বৃহন্মুম্গ্ৰন্থবৃহন্মুম্বাই পৌৰসংস্থাৰ]] (বিএমচ)ৰ এক্তিয়াৰভুক্ত। অৱশিষ্ট অঞ্চল প্ৰতিৰক্ষা মন্ত্ৰক, মুম্গ্ৰন্থমুম্বাই বন্দৰ কৰ্তৃপক্ষ, পৰমাণু শক্তি কমিছন আৰু বোৰবলি জাতীয় উদ্যানৰ এক্তিয়াৰভুক্ত, যিটো বিএমচি-ৰ এক্তিয়াৰৰ বাহিৰত অৱস্থিত।<ref name="trf">{{harvnb|Mumbai Plan|loc=1.2 Area and Divisions|Ref=plan}}</ref>
ভাৰতৰ পশ্চিম উপকূলৰ [[কোঙ্কণ]] অঞ্চলত [[উলহাচ নদী|উলহাচ নদীৰ]] মোহনাত [[সাষ্টী দ্বীপ|সাষ্টী দ্বীপত]] মুম্গ্ৰন্থমুম্বাই অৱস্থিত। সাষ্টী দ্বীপৰ কিয়দংশ আকৌ [[থানে জিলা|থানে জিলাৰ]] অন্তৰ্গত।<ref name="geo">{{harvnb|Greater Bombay District Gazetteer|1960|p=2|Ref=bom}}</ref> মুম্গ্ৰন্থৰমুম্বাইৰ পশ্চিমাংশ [[আৰব সাগৰৰ]] দ্বাৰা বেষ্টিত।<ref name="mloc">{{harvnb|Mumbai Plan|loc=1.1 Location|Ref=plan}}</ref> চহৰৰ অনেক অঞ্চলেই সমুদ্ৰপৃষ্ঠৰ পৰা সামান্য উচ্চতাত অৱস্থিত। চহৰৰ উচ্চতা মোটামুটি ১০ পৰা ১৫ মিটাৰৰ মাজত; <ref>{{Harvnb|Krishnamoorthy|p=218}}</ref> গড় উচ্চতা ১৪ মিটাৰ।<ref name="Wbase">{{cite web|publisher=Weatherbase
|url=http://www.weatherbase.com/weather/weather.php3?s=030034&refer=|title=Mumbai, India|accessdate=2008-03-19}}</ref> উত্তৰ মুম্গ্ৰন্থমুম্বাই (সাষ্টী) অঞ্চলটো<ref>{{harvnb|Mumbai Plan|loc=1.3.2.2 Salsette Island|Ref=plan}}</ref> পৰ্বতময়। সাষ্টীত [[পোবাই]]-[[কানহেৰি]] পৰ্বতশ্ৰেণীৰ ৪৫০ মিটাৰ উচ্চতাত চহৰৰ উচ্চতম স্থানটো অৱস্থিত।<ref>{{cite web|url=http://iscmumbai.maharashtra.gov.in/floristic%20survey.html|title=Floristic Survey of Institute of Science, Mumbai, Maharashta State|publisher=[[Government of Maharashtra]]|last1=Srinivasu|first1=T.|last2=Pardeshi|first2=Satish|accessdate=2009-08-26}}</ref> [[সঞ্জয় গান্ধী জাতীয় উদ্যান]] (বোৰিবলি জাতীয় উদ্যানৰ) কিছুঅংশ মুম্গ্ৰন্থমুম্বাই উপনগৰ জিলাত, কিছুঅংশ থানে জিলাত অৱস্থিত। এই উদ্যানৰ আয়তন ১০৩.০৯ বৰ্গকিলোমিটাৰ।<ref>{{Harvnb|Bapat|2005|pp=111–112}}</ref>
[[ভাস্তা জলাধাৰৰ]] বাহিৰে আৰু যি ছটা প্ৰধান হ্ৰদৰ পৰা চহৰৰ পানী সৰবৰাহ কৰা হয় সেইবোৰ হ’ল [[বিহাৰ হ্ৰদ|বিহাৰ]], [[মধ্য বৈতৰ্ণ হ্ৰদ|নিম্ন বৈতৰ্ণ]], উচ্চ বৈতৰ্ণ, [[তুলসী হ্ৰদ|তুলসী]], তানসা আৰু [[পগ্ৰন্থ হ্ৰদ]]।<ref>{{cite web|title=Municipal Corporation of Greater Mumbai Water Sector Initiatives
|url=http://timesofindia.indiatimes.com/Cities/Security_web_for_city_coastline/articleshow/3830390.cms|date=2008-12-13|last=Sen|first=Somit|publisher=''[[The Times of India]]''|accessdate=2009-04-30}}</ref> সাষ্টী দ্বীপৰ পূৰ্ব উপকূলভাগত এটা জৈববৈচিত্ৰ্যৰে সমৃদ্ধ বৃহৎ [[ম্যানগ্ৰোভ]] [[জলাভূমি]] অৱস্থিত। অন্যদিশে পশ্চিমৰ উপকূলভাগ বালিময় আৰু শিলাময়।<ref>{{Harvnb|Patil|1957|pp=45–49}}</ref>
সমুদ্ৰৰ নিচেই কাষত হোৱাৰ কাৰণে মুম্গ্ৰন্থমুম্বাই চহৰ অঞ্চলৰ মাটি প্ৰধানত বেলে প্ৰকৃতিৰ। উপনগৰ অঞ্চলৰ মাটি অৱশ্যে পলসুৱা আৰু সাৰুৱা প্ৰকৃতিৰ।<ref>{{harvnb|Mumbai Plan|loc=1.3.1 Soil|Ref=plan}}</ref> এই অঞ্চলৰ ভূগৰ্ভস্থ শিলাস্তৰ কলা দাক্ষিণাত্য বেচল্ট প্ৰকৃতিৰ। ইয়াৰ এচিডিক আৰু [[মৌলিক (ৰসায়ন)|মৌলিক]] উপাদানসমূহ পৰৱৰ্তী [[ক্ৰিটোচিয়াচৰ]] পৰা আদি [[ইয়োচিন]] যুগীয়।<ref>{{harvnb|Mumbai Plan|loc=1.3.2 Geology and Geomorphology|Ref=plan}}</ref> মুম্গ্ৰন্থমুম্বাই এক [[ভূমিকম্পবিদ্যা|ভূমিকম্পপ্ৰবণ অঞ্চলত]] অৱস্থিত; চহৰৰ নিকটবৰ্তী এলেকাত ২৩টা চ্যুতিৰেখাৰ উপস্থিতি পৰিলক্ষিত হয়।<ref>{{cite journal|last1=Kanth|first1=S. T. G. Raghu|last2=Iyenagar|first2=R. N.|url=http://www.scribd.com/doc/10026629/Earthquake-Hazard-Computation-for-Mumbai-Bombay-City
|journal=[[Current Science]]|volume = 91|title=Seismic Hazard estimation for Mumbai City|date=2006-12-10|issue = 11|page=1486|publisher=Current Science Association|accessdate=2009-09-03|quote=This is used to compute the probability of ground motion that can be induced by each of the '''twenty-three''' known faults that exist around the city.}}</ref> অঞ্চলটোক [[ভাৰতৰ ভূমিকম্পপ্ৰবণ অঞ্চল|ভূমিকম্পপ্ৰবণ ক্ষেত্ৰ ৩ অঞ্চলত]] বৰ্গভুক্ত কৰা হয়।<ref>{{cite map|publisher=[[India Meteorological Department]]|url=http://www.imd.ernet.in/section/seismo/static/seismo-zone.htm|title=Seismic Zoning Map|accessdate=2008-07-20}}</ref> ৰ অৰ্থ ৰিখটাৰ স্কেলত ৬.৫ মাত্ৰাৰ ভূমিকম্প ইয়াত স্বাভাবিক।<ref>{{cite web |url=http://theory.tifr.res.in/bombay/physical/fault.html |title=The Seismic Environment of Mumbai |publisher=Department of Theoretical Physics ([[Tata Institute of Fundamental Research]]) |accessdate=2007-12-06}}</ref>
== জলবায়ু ==
{{Main|মুম্গ্ৰন্থৰমুম্বাইৰ জলবায়ু}}
[[চিত্ৰ:India mumbai temperature precipitation averages chart.svg|thumb|left|মুম্গ্ৰন্থৰমুম্বাইৰ গড় তাপমাত্ৰা আৰু বৃষ্টিপাত|alt=The average temperature ranges between 23°C in January to 30°C in May. Rainfall is at or near zero from November through May, then quickly rises to a peak of about 600 mm in July, falling back more gradually.]]
মুম্গ্ৰন্থৰমুম্বাইৰ জলবায়ু [[ক্ৰান্তীয় জলবায়ু|ক্ৰান্তীয় প্ৰকৃতিৰ]]। [[কোপেন জলবায়ু বৰ্গীকৰণ]] অনুযায়ী এই জলবায়ু [[ক্ৰান্তীয় সাভানা জলবায়ু|ক্ৰান্তীয় আৰ্দ্ৰ আৰু শুষ্ক প্ৰকৃতিৰ]]। ইয়াত সাত মাহ শুষ্ক আৱাহাৱা বিৰাজ কৰে আৰু জুলাই মাহত প্ৰচুৰ বৃষ্টিপাত হয়।<ref>{{harvnb|Proceedings of the Indian National Science Academy|1999|p=210|Ref=proc}}</ref> ডিচেম্বৰৰ পৰা ফেব্ৰুৱাৰী মাহ পৰ্যন্ত শীতকালত আৰু মাৰ্চৰ পৰা জুন মাহ পৰ্যন্ত গ্ৰীষ্মকাল বিৰাজ কৰে। জুনৰ পৰা চেপ্টেম্বৰৰ শেষ ভাগ পৰ্যন্ত দক্ষিণ-পশ্চিম মৌচুমী বায়ুৰ প্ৰভাৱত ইয়াত প্ৰচুৰ বৃষ্টিপাত হয়। অক্টোবৰ-নৱেম্বৰ মাহত ইয়াত বিৰাজ কৰে শৰৎকাল।<ref>{{harvnb|Greater Bombay District Gazetteer|1960|p=84|Ref=bom}}</ref> মে মাহত এই অঞ্চলত প্ৰাকবৰ্ষা বৃষ্টিপাত দেখা যায়। আকৌ অক্টোবৰ-নৱেম্বৰ মাহত উত্তৰ-পূৰ্ব মৌচুমী বায়ুৰ প্ৰভাৱতো কিছু বৃষ্টিপাত সংঘটিত হয়। ১৯৫৪ চনত মুম্গ্ৰন্থতমুম্বাইত সৰ্বোচ্চ বাৰ্ষিক বৃষ্টিপাত নথিভুক্ত হৈছিল ৩৪৫২ মিলিমিটাৰ।<ref name="clra">{{harvnb|Mumbai Plan|loc=1.4 Climate and Rainfall|Ref=plan}}</ref> ২০০৫ চনৰ ২৬ জুলাইত চহৰত একেদিনাই বৃষ্টিপাত হয় ৯৪৪ মিলিমিটাৰ। এইয়াই মুম্গ্ৰন্থৰমুম্বাইৰ এদিনৰ [[২০০৫ মুম্গ্ৰন্থমুম্বাই বৰষুণ|সৰ্বোচ্চ বৃষ্টিপাতৰ]] ৰেকৰ্ড।<ref>{{cite news | last= Kishwar| first=Madhu Purnima |url=http://www.dnaindia.com/report.asp?NewsID=1039257 |title=Three drown as heavy rain lashes Mumbai for the 3rd day |publisher=''[[Daily News and Analysis]]'' (DNA) |location=Mumbai |date=2006-07-03 |accessdate=2009-06-15}}</ref> চহৰৰ গড় মুঠ বাৰ্ষিক বৃষ্টিপাতৰ পৰিমাণ দ্বীপচহৰত ২১৪৬.৬ মিলিমিটাৰ আৰু উপনগৰ অঞ্চলত ২৪৫৭ মিলিমিটাৰ।<ref name="clra"/>
মুম্গ্ৰন্থৰমুম্বাইৰ গড় বাৰ্ষিক তাপমাত্ৰা ২৭.২° চেণ্টিগ্ৰেড আৰু গড় বাৰ্ষিক বৃষ্টিপাতৰ পৰিমাণ ২১৬.৭ চেণ্টিমিটাৰ।<ref>{{harvnb|Rohli|Vega|2007|p=267}}</ref> দ্বীপচহৰৰ বাৰ্ষিক সৰ্বোচ্চ আৰু সৰ্বনিম্ন তাপমাত্ৰা যথাক্ৰমে ৩১.২° চেণ্টিগ্ৰেড আৰু ২৩.৭°চেণ্টিগ্ৰেড। উপনগৰ অঞ্চলত দৈনিক সাধাৰণ সৰ্বোচ্চ তাপমাত্ৰা ২৯.১° চেণ্টিগ্ৰেডৰ পৰা ৩৩.৩° চেণ্টিগ্ৰেডৰ মাজত থাকে; অন্যহাতে দৈনিক সাধাৰণ সৰ্বনিম্ন তাপমাত্ৰা থাকে ১৬.৩° চেণ্টিগ্ৰেডৰ পৰা ২৬.২° চেণ্টিগ্ৰেডৰ ভিতৰত।<ref name="clra"/> ১৯৮২ চনৰ ২৮ মাৰ্চত চহৰৰ তাপমাত্ৰা আছিল ৪০.২° চেণ্টিগ্ৰেড; এইটো চহৰৰ সৰ্বোচ্চ তাপমাত্ৰাৰ ৰেকৰ্ড।<ref>{{harvnb|WMO bulletin|2000|loc=p. 346, "Bombay recorded a maximum temperature of 40.2 °C on 28 March 1982, the highest since 1955."|Ref=wmo}}</ref> অন্যহাতে ১৯৬২ চনৰ ২৭ জানুৱাৰীত চহৰৰ তাপমাত্ৰা আছিল ৭.৪° চেণ্টিগ্ৰেড; এইটো চহৰৰ সৰ্বনিম্ন তাপমাত্ৰাৰ ৰেকৰ্ড।<ref>{{cite news | url = http://timesofindia.indiatimes.com/articleshow/2770007.cms | title = Mumbai still cold at 8.6 degree C | publisher = ''[[The Times of India]]'' | date = 2008-02-09 | accessdate = 2009-04-26}}</ref>
{{-}}
== অৰ্থনীতি ==
{{Main|মুম্গ্ৰন্থৰমুম্বাইৰ অৰ্থনীতি}}
[[চিত্ৰ:Bombay Stock Exchange.jpg|thumb|upright|[[মুম্গ্ৰন্থমুম্বাই ষ্টক এক্সচেঞ্জ]] এছিয়াৰ প্ৰাচীনতম ষ্টক এক্সচেঞ্জ|alt=A skyscraper with curved walls and glass panes. A round building and a tree seen on its right side]]
মুম্গ্ৰন্থমুম্বাই ভাৰতৰ বৃহত্তম চহৰ আৰু অৰ্থনৈতিক ৰাজধানী। দেশৰ সামগ্ৰিক [[জিডিপি|জিডিপিৰ]] ৫ শতাংশ উৎপাদিত হয় এই চহৰতে।<ref name="mmrda muip gdp"/><ref name="Mumbai global">{{cite web | url = http://www.rediff.com/money/2007/apr/27mumbai.htm | title = Mumbai a global financial centre? Of course! | last=Thomas |first=T. | publisher = [[Rediff]] | date = 2007-04-27 | accessdate = 2009-05-31 |location=[[New Delhi]]}}</ref> ইয়াৰ বাহিৰেও মুম্গ্ৰন্থমুম্বাই ভাৰতৰ এটা গুৰুত্বপূৰ্ণ অৰ্থনৈতিক কেন্দ্ৰও । দেশৰ সামগ্ৰিক কাৰখানা শ্ৰমিক নিয়োগৰ ১০ শতাংশ, শিল্পোৎপাদনৰ ২৫ শতাংশ, [[আয়কৰ]] সংগ্ৰহৰ ৩৩ শতাংশ, [[বহিঃশুল্ক|বহিঃশুল্কৰ]] ৬০ শতাংশ, কেন্দ্ৰীয় [[অন্তঃশুল্ক|অন্তঃশুল্কৰ]] ২০ শতাংশ [[বৈদেশিক বাণিজ্য|বৈদেশিক বাণিজ্যৰ]] ৪০ শতাংশ আৰু ৪ হাজাৰ কোটি টাকা [[কৰ্পোৰেট কৰ|কৰ্পোৰেট কৰৰ]] উৎস হল মুম্গ্ৰন্থ।মুম্বাই।<ref>{{harvnb|Swaminathan|Goyal|2006|p=51}}</ref> মুম্গ্ৰন্থৰমুম্বাইৰ জিডিপি ২০০,৪৮৩ কোটি টকা<ref>{{cite news|url=http://www.financialexpress.com/news/gdp-growth-surat-fastest-mumbai-largest/266636/|title=GDP growth: Surat fastest, Mumbai largest|accessdate=2009-09-05|date=2008-01-29|publisher=''[[The Financial Express]]''}}</ref> আৰু জনেপ্ৰতি আয় ১২৮,০০০ টকা।<ref>
http://www.livemint.com/2009/08/03224002/India-needs-cities-network-for.html
</ref> মুম্গ্ৰন্থৰমুম্বাইৰ জনেপ্ৰতি আয় ভাৰতৰ জাতীয় গড়ৰ জনেপ্ৰতি আয়ৰ তিন গুণ।<ref name="mumfact">{{cite web |url=http://www.maharashtratourism.gov.in/MTDC/HTML/MaharashtraTourism/Default.aspx?strpage=../MaharashtraTourism/Trivia.html |title=Maharashtra — trivia |publisher=Maharashtra Tourism Development Corporation |accessdate=2007-12-07}}</ref> ভাৰতৰ অসংখ্য শিল্পগোষ্ঠী ([[লাৰচেন অ্যাণ্ড টব্ৰো]], [[ভাৰতীয় ৰিজাৰ্ভ বেংক]], [[ভাৰতীয় ষ্টেট বেংক]], [[ভাৰতীয় জীৱন বিমা নিগম]], [[টাটা গোষ্ঠী]], [[গোদৰেজ গোষ্ঠী]], [[ৰিলায়েন্স ইণ্ডাষ্ট্ৰিজ]] সহ)<ref name="Mumbai global"/> আৰু পাঁচটা [[ফৰচুন গ্লোবাল ৫০০]] কোম্পানিৰ প্ৰধান কাৰ্যালয় মুম্গ্ৰন্থতমুম্বাইত অবস্থিত।<ref>{{cite web | title=Fortune Global 500 | url=http://money.cnn.com/magazines/fortune/global500/2008/countries/India.html | work= Fortune| publisher=CNN | date=2008-07-21 | accessdate=2009-04-28}}</ref> এই অঞ্চলত অনেক বিদেশী বেংক আৰু বাণিজ্যিক সংস্থাৰ শাখাও আছে।<ref name="Mumbai global"/> এইবোৰৰ মাজত বিশ্ব বাণিজ্য কেন্দ্ৰ বিশেষভাবে উল্লেখযোগ্য।<ref>{{cite web |url=http://www.wtcmumbai.org/ |title= Welcome To World Trade Centre, Mumbai |accessdate= 2008-02-14 |publisher=WTC Mumbai}}</ref> ১৯৭০-ৰ দশক পৰ্যন্ত মুম্গ্ৰন্থৰমুম্বাইৰ অৰ্থনৈতিক সমৃদ্ধিৰ পশ্চাতত আছিল বস্ত্ৰবয়ন শিল্প আৰু বৈদেশিক বাণিজ্য। কিন্তু তাৰ পাছৰ পৰা ইঞ্জিনিয়াৰিং, হিৰা-পলিছ, স্বাস্থ্য পৰিসেৱা আৰু তথ্যপ্ৰযুক্তি শিল্পৰ অভাবনীয় বিকাশৰ ফলত ইয়াৰ স্থানীয় অৰ্থনীতিৰ প্ৰভূত উন্নতি ঘটে।<ref>{{harvnb|Swaminathan|Goyal|2006|p=52}}</ref> ২০০৮ চনত, গ্লোবালাইজেছন এণ্ড ওৱৰ্ল্ড চিটিজ ষ্টাডি গ্ৰুপ (জিএডব্লিউচি)য়ে তেওঁলোকৰ [[বিশ্ব নগৰী]] বৰ্গীকৰণৰ তৃতীয় বৰ্গৰ "আলফা বিশ্ব নগৰী"ৰ ৰূপত মুম্গ্ৰন্থকমুম্বাইক ঘোষণা কৰিছে।<ref>{{cite web|url=http://www.lboro.ac.uk/gawc/world2008t.html|title=The World According to GaWC 2008|work=Globalization and World Cities Study Group and Network (GaWC)|publisher=[[Loughborough University]]|accessdate=2009-05-07}}</ref>
[[চিত্ৰ:Mumbai Skyline1.jpg|thumb|left|200px| ভাৰতৰ ৩০ কোটি মধ্যবিত্ত জনসংখ্যাৰ বাৰ্ষিক বৃদ্ধিৰ হাৰ ৫ শতাংশ।<ref>{{harvnb|Keillor|2007|p=83}}</ref> এই ছবিত প্ৰদৰ্শিত হৈছে মুম্গ্ৰন্থৰমুম্বাইৰ এটা বসতি অঞ্চল।]]
কেন্দ্ৰীয় আৰু মহাৰাষ্ট্ৰ ৰাজ্যৰ চৰকাৰী কৰ্মচাৰীসকল চহৰৰ মূল কৰ্মীশক্তি। অনিপূণ আৰু অৰ্ধনিপূণ স্বনিযুক্তৰ সংখ্যাও মুম্গ্ৰন্থতমুম্বাইত প্ৰচুৰ। এওঁলোক মূলত হকাৰ, টেক্সি ড্ৰাইভাৰ, মেকানিক আৰু অন্যান্য [[ব্লু কলাৰ]] কামত নিযুক্ত। চহৰৰ বন্দৰ আৰু জাহাজনিৰ্মাণ শিল্প সুবিখ্যাত। [[মুম্গ্ৰন্থমুম্বাই বন্দৰ]] ভাৰতৰ অন্যতম প্ৰাচীন আৰু সৰ্বাধিক গুৰুত্বপূৰ্ণ বন্দৰ।<ref>{{cite web |url=http://www.ipa.nic.in/oper.htm |title= Indian Ports Association, Operational Details |accessdate= 2009-04-16 |publisher=Indian Ports Association}}</ref> মাজত মুম্গ্ৰন্থৰমুম্বাইৰ [[ধাৰাবি|ধাৰাবিত]] এটা ক্ৰমবৰ্ধমান পুনৰ্নবীকৰণ শিল্প বিদ্যমান। ইয়াত চহৰৰ অন্যান্য অংশৰ পৰা সংগৃহীত বৰ্জ্য পদাৰ্থৰ পুনৰ্নবীকৰণ কৰা হয়। জিলাত প্ৰায় ১৫,০০০ চিঙ্গল-ৰুমৰ কাৰখানা আছে।<ref name="gua">{{cite news |first=Dan |last= McDougall|title=Waste not, want not in the £700m slum |work=[[The Observer]] |publisher=Guardian News and Media Limited |date=2007-03-04 |accessdate=2009-04-29|url= http://www.guardian.co.uk/environment/2007/mar/04/india.recycling}}</ref>
ভাৰতৰ প্ৰধান টেলিভিশ্বন আৰু চেটেলাইট নেটৱৰ্ক আৰু দেশৰ প্ৰধান কেইবাটাও প্ৰকাশন সংস্থাৰ প্ৰধান কাৰ্যালয়ো মুম্গ্ৰন্থতমুম্বাইত অৱস্থিত। মুম্গ্ৰন্থতেমুম্বাইতে অৱস্থিত [[বলিউড]] নামৰ হিন্দী চলচ্চিত্ৰ শিল্পকেন্দ্ৰটো ভাৰতৰ বৃহত্তম আৰু বিশ্বৰ অন্যতম বৃহৎ চলচ্চিত্ৰ প্ৰস্তুতকাৰক।<ref>{{Harvnb|Wasko|2003|p=185}}</ref><ref>{{Harvnb|Jha|2005|p=1970}}</ref> ভাৰতৰ অন্যান্য অংশৰ দৰে মুম্গ্ৰন্থয়োমুম্বাইয়ো ১৯৯১ চনৰ [[ভাৰতত অৰ্থনৈতিক উদাৰীকৰণ|অৰ্থনৈতিক উদাৰীকৰণৰ]] সুফল ভোগ কৰিছে। ১৯৯০-ৰ দশকৰ মাজভাগৰ পৰা চহৰৰ অৰ্থনৈতিক ব্যবস্থাত ব্যাপক উন্নতি সাধন হয়। ২০০০-ৰ দশকত মুম্গ্ৰন্থইমুম্বাইই তথ্যপ্ৰযুক্তি, বৈদেশিক বাণিজ্য, পৰিসেৱা আৰু আউটচৰ্চিং-ৰ ক্ষেত্ৰত ব্যাপক উন্নতি লাভ কৰে।<ref>{{harvnb|Kelsey|2008|p=208}}</ref> [[বিশ্বব্যাপী বাণিজ্যকেন্দ্ৰ সূচী]] ২০০৮-ত মুম্গ্ৰন্থইমুম্বাইই ৪৮তম স্থান অধিকাৰ কৰে।<ref name="autogenerated1">{{cite web | url = http://www.mastercard.com/us/company/en/insights/pdfs/2008/MCWW_WCoC-Report_2008.pdf | title = Worldwide Centres of Commerce Index 2008 | publisher = [[MasterCard]] | format = PDF | page = 21 | accessdate = 2009-04-28}}</ref> ২০০৮ চনৰ এপ্ৰিল মাহত ''[[ফ’ৰ্বচ]]'' আলোচনীৰ "টপ টেন চিটিজ ফৰ বিলিয়নাৰচ"ৰ তালিকাত সপ্তম<ref>{{cite web | url = http://www.forbes.com/2008/04/30/billionaires-london-moscow-biz-billies-cz_cv_0430billiecities_slide_5.html?thisSpeed=15000 | publisher = ''[[Forbes]]'' | title = In Pictures: The Top 10 Cities For Billionaires | accessdate = 2009-04-28}}</ref> আৰু এই সকলো বিলিয়নাৰসকলৰ গড় সম্পত্তিৰ হিচাব অনুযায়ী প্ৰথম স্থান দখল কৰে।<ref>{{cite web | url = http://www.forbes.com/2008/04/30/billionaires-london-moscow-biz-billies-cz_cv_0430billiecities.html | title = Cities Of The Billionaires | last=Vorasarun|first= Chaniga | publisher = ''[[Forbes]]'' | date = 2008-04-30 | accessdate = 2009-04-28}}</ref>
== নগৰ প্ৰশাসন ==
[[চিত্ৰ:Highcourt.jpg|thumb|right|[[বোম্বাই হাইকোৰ্ট]]; [[মহাৰাষ্ট্ৰ]], [[গোৱা]], [[দমন আৰু দিউ]], আৰু [[দাদৰা আৰু নগৰ হাভেলি]] এই হাইকোৰ্টৰ এক্তিয়াৰভুক্ত|alt=A brown building with a central tower and sloping roofs surrounded by trees. A grassy ground and a coconut tree are in front of it.]]
{{Main|বৃহন্মুম্গ্ৰন্থবৃহন্মুম্বাই পৌৰসংস্থা}}
দক্ষিণে [[কোলাবা]]ৰ পৰা উত্তৰে [[মুলুন্দ]], [[মানখুৰ্দ]] আৰু [[দহিচৰ]] পৰ্যন্ত বিস্তৃত মুম্গ্ৰন্থৰমুম্বাইৰ প্ৰশাসনিক দায়িত্ব [[বৃহন্মুম্গ্ৰন্থবৃহন্মুম্বাই পৌৰসংস্থা|বৃহন্মুম্গ্ৰন্থ পৌৰসংস্থাৰবৃহন্মুম্বাইপৌৰসংস্থাৰ]] (বিএমচি; পূৰ্বনাম বোম্বাই পৌৰসংস্থা) হাতত ন্যস্ত।<ref name="mloc"/> চহৰৰ নাগৰিক পৰিসেৱা আৰু পৰিকাঠামোগত পৰিসেৱাৰ দায়িত্বও বিএমচি-ৰ হাতত ন্যস্ত। পৌৰসংস্থাৰ কাউন্সিলাৰসকলে আঢ়ৈ বছৰৰ ব্যৱধানত এজন মেয়ৰক নিৰ্বাচিত কৰে। [[মুম্গ্ৰন্থৰমুম্বাইৰ মিউনিচিপ্যাল কমিছনাৰ|মিউনিচিপ্যাল কমিছনাৰ]] পৌৰসংস্থাৰ মুখ্য কাৰ্যনিৰ্বাহী আধিকাৰী আৰু প্ৰশাসনিক শাখাৰ প্ৰধান। যাৱতীয় প্ৰশাসনিক ক্ষমতা তেখেতৰ হাততেই ন্যস্ত। এওঁ [[মহাৰাষ্ট্ৰ চৰকাৰ]]ৰ দ্বাৰা নিয়োজিত এজন [[ইণ্ডিয়ান এডমিনিষ্ট্ৰেটিভ চাৰ্ভিচ|আইএএচ]] স্তৰীয় আধিকাৰী। পৌৰসংস্থা চহৰৰ স্থানীয় স্বায়ত্ত্বশাসন সংস্থা। এই সংস্থা চহৰৰ প্ৰশাসনিক নীতি নিৰ্ধাৰণৰ দায়িত্বপ্ৰাপ্ত হলেও, এই নীতিসমূহ কাৰ্যকৰি কৰাৰ যাৱতীয় ক্ষমতা মিউনিচিপ্যাল কমিশছনাৰৰ হাততহে ন্যস্ত। ৰাজ্যৰ আইন অনুযায়ী নিৰ্দিষ্ট বাবে এই কমিছনাৰ নিযুক্তি সময়ে সময়ে কৰা হয়। উক্ত আইন আৰু পৌৰসংস্থা অথবা ষ্টেণ্ডিং কমিটিৰ প্ৰতিনিধিৰ দ্বাৰা কমিছনাৰৰ ক্ষমতাও বিধিবদ্ধ কৰা আছে।<ref>{{cite web| url=http://www.citymayors.com/government/india_government.html|title=Commissioner System|}}</ref>
মুম্গ্ৰন্থৰমুম্বাইৰ দুই ৰাজস্ব জিলাই এজন কৈ [[জিলা কালেকটৰ|জিলা কালেকটৰৰ]] অধীনস্থ।<ref>{{harvnb|Greater Bombay District Gazetteer|1960|loc=[http://www.maharashtra.gov.in/english/gazetteer/greater_bombay/generaladmin.html#1 General Administration (Introduction)]|Ref=bom}}</ref> এই কালেকটৰসকল সম্পত্তি প্ৰবন্ধন, [[ভাৰত চৰকাৰ|ভাৰত চৰকাৰৰ]] হৈ ৰাজস্ব আদায় আৰু চহৰত অনুষ্ঠিত জাতীয় নিৰ্বাচনৰ তত্ত্বাবধানৰ দায়িত্বপ্ৰাপ্ত। <ref>http://www.maharashtra.gov.in/english/gazetteer/greater_bombay/generaladmin.html#6 Collector</ref>
[[মুম্গ্ৰন্থমুম্বাই পুলিচ|মুম্গ্ৰন্থমুম্বাই পুলিচৰ]] প্ৰধান [[মুম্গ্ৰন্থৰমুম্বাইৰ পুলিচ কমিছনাৰ|পুলিচ কমিছনাৰ]] এজন [[ইণ্ডিয়ান পুলিচ চাৰ্ভিচ|আইপিএচ]] স্তৰীয় আধিকাৰী। মুম্গ্ৰন্থৰমুম্বাইৰ পুলিচ ৰাজ্য স্বৰাষ্ট্ৰ মন্ত্ৰকৰ অধীনস্থ।<ref>{{harvnb|Office of the Commissioner of Police, Mumbai|p=2|Ref=mp}}</ref> মুম্গ্ৰন্থমুম্বাই সাতটা পুলিচ ক্ষেত্ৰ আৰু সোতৰটা ট্ৰেফিক পুলিচ ক্ষেত্ৰত বিভক্ত।<ref name="trf"/> প্ৰত্যেক ক্ষেত্ৰৰ দায়িত্বত থাকে এজন কৈ ডেপুটি পুলিচ কমিছনাৰ।<ref>{{harvnb|Office of the Commissioner of Police, Mumbai|pp=7–8|Ref=mp}}</ref> মুম্গ্ৰন্থমুম্বাই ট্ৰেফিক পুলিচ মুম্গ্ৰন্থমুম্বাই পুলিচৰ অধীনস্থ এটা অৰ্ধ-স্বশাসিত সংস্থা। [[মুম্গ্ৰন্থমুম্বাই দমকল পৰিসেৱা]] এজন মুখ্য দমকল আধিকাৰী, চাৰিজন উপমুখ্য দমকল আধিকাৰী আৰু ছজন বিভাগীয় আধিকাৰীৰ নেতৃত্বাধীন।<ref name="trf"/>
[[বোম্বাই হাইকোৰ্ট]] মুম্গ্ৰন্থতমুম্বাইত অবস্থিত। মহাৰাষ্ট্ৰ আৰু [[গোৱা]] ৰাজ্য আৰু [[কেন্দ্ৰশাসিত অঞ্চল]] [[দমন আৰু দিউ]] আৰু [[দাদৰা আৰু নগৰ হাভেলি]] এই হাইকোৰ্টৰ এক্তিয়াৰভুক্ত।<ref>{{cite web
|url=http://bombayhighcourt.nic.in/ |title=About Bombay High Court |accessdate=2008-01-27 |publisher=[[Bombay High Court]]}}</ref> ইয়াৰ বাদেও দেৱানী বিচাৰৰ বাবে একাধিক সৰু আদালত আৰু ফৌজদাৰী অপৰাধৰ বিচাৰেৰ বাবে একাধিক দায়ৰা আদালতো আছে।<ref>{{harvnb|Greater Bombay District Gazetteer|1960|loc=[http://www.maharashtra.gov.in/english/gazetteer/greater_bombay/law.html#5 Judiciary]|Ref=bom}}</ref> মুম্গ্ৰন্থতমুম্বাইত সন্ত্ৰাসৰ ষড়যন্ত্ৰ আৰু সংগঠনৰ বিচাৰৰ বাবে এক বিশেষ টাডা (টেৰোৰিজম এণ্ড ডিচৰাপটিভ অ্যাকটিভিটজ) আদালত আছে।<ref>{{harvnb|Fuller|Bénéï|2001|p=47}}</ref>
== ৰাজনীতি ==
[[চিত্ৰ:1st INC1885.jpg|thumb|left|250px|বোম্বাইত [[ভাৰতীয় জাতীয় কংগ্ৰেছ|ভাৰতীয় জাতীয় কংগ্ৰেছৰ]] প্ৰথম অধিবেশন (২৮–৩১ ডিচেম্বৰ, ১৮৮৫)|alt=Men in traditional Indian dresses posing for a photograph]]
মুম্গ্ৰন্থমুম্বাই [[ভাৰতীয় জাতীয় কংগ্ৰেছ|ভাৰতীয় জাতীয় কংগ্ৰেছৰ]] জন্মস্থান আৰু অতীতৰ এক শক্তিশালী ঘাঁটি।<ref>{{harvnb|100 glorious years: Indian National Congress, 1885–1985|loc=p. 4, "The centenary of the Indian National Congress, which is being celebrated at its birthplace Bombay, is a unique event."|Ref=cng}}</ref> ১৮৮৫ চনৰ ২৮-৩১ ডিচেম্বৰত বোম্বাই চহৰতেই জাতীয় কংগ্ৰেছৰ প্ৰথম অধিবেশন অনুষ্ঠিত হয়।<ref>{{cite news|url=http://www.hindu.com/2006/12/29/stories/2006122906471500.htm|title=Congress foundation day celebrated|date=2006-12-29|accessdate=2008-11-12|publisher=''[[The Hindu]]''}}</ref> কংগ্ৰেছৰ প্ৰথম পঞ্চাশ বছৰত মুঠ ছবাৰ ইয়াতেই কংগ্ৰেছৰ অধিবেশন আয়োজিত হৈছিল। বিংশ শতাব্দীতো বোম্বাই সেয়ে [[ভাৰতৰ স্বাধীনতা আন্দোলন|ভাৰতীয় স্বাধীনতা সংগ্ৰামৰ]] এক অন্যতম প্ৰধান কেন্দ্ৰত পৰিণত হয়।<ref>{{harvnb|David|1995|p=215}}</ref> ১৯৬০-ৰ দশকত বোম্বাইত আঞ্চলিকতাবাদী ৰাজনৈতিক শক্তিৰ উত্থান ঘটে। ১৯৬৬ চনৰ ১৯ জুনত [[শিবসেনা]] দলটি প্ৰতিষ্ঠিত হয়। এই দলে মহাৰাষ্ট্ৰৰ স্থানীয় অধিবাসী [[মাৰাঠী জাতি|মাৰাঠীসকলৰ]] অধিকাৰৰ সপক্ষে মতপ্ৰকাশ কৰে<ref>{{cite news|url=http://timesofindia.indiatimes.com/articleshow/msid-1311115,prtpage-1.cms|title=Sena fate: From roar to meow|accessdate=2008-11-12|date=2005-11-29|publisher=''[[The Times of India]]''}}</ref> আৰু মুম্গ্ৰন্থমুম্বাই পৰা [[উত্তৰ ভাৰতীয়]] আৰু [[দক্ষিণ ভাৰতীয়]] অভিবাসীৰ বলপূৰ্বক বিতাড়িত কৰাৰ অভিযান আৰম্ভ কৰে।<ref>{{cite news|date=2008-02-13|url=http://www.hindu.com/2008/02/13/stories/2008021354841200.htm|accessdate=2008-04-04|publisher=''[[The Hindu]]''|title=Maharashtra government ‘soft’ on Raj Thackeray’s outfit, says BJP}}</ref> স্বাধীনতাৰ পাছৰ পৰা ১৯৮০-ৰ দশকৰ মধ্যভাগ পৰ্যন্ত চহৰৰ ৰাজনীতিত কংগ্ৰেছৰ একাধিপত্য টিকি আছিল। ১৯৮৫ চনত বোম্বাই পৌৰসংস্থা নিৰ্বাচনত শিবসেনাই জয়লাভ কৰাত এই একাধিপত্য ব্যাহত হয়।<ref>{{harvnb|Phadnis|pp=86–87}}</ref> ১৯৮৯ চনত [[ভাৰতীয় জনতা দল]] আৰু শিবসেনাই একেলগে নিৰ্বাচনত অবতীৰ্ণ হৈ কংগ্ৰেছক পৰাজিত কৰি মহাৰাষ্ট্ৰ বিধানসভাত ক্ষমতা দখল কৰে। ১৯৯৯ চনত [[জাতীয়তাবাদী কংগ্ৰেছ পাৰ্টি]] (এনচিপিয়ে) কংগ্ৰেছৰ একতা ভাঙি ওলায় আহে। পাছত এই দলে কংগ্ৰেছৰ লগত জোট বান্ধি [[গণতান্ত্ৰিক ফ্ৰন্ট]] গঠন কৰে।<ref>{{harvnb|Rana|2006|pp=315–316}}</ref> বৰ্তমানে [[মহাৰাষ্ট্ৰ নবনিৰ্মাণ সেনা]] (এমএনএচ), [[সমাজবাদী পাৰ্টি]] (এচপি), [[বহুজন সমাজ পাৰ্টি]] (বিএসপি) প্ৰভৃতি দল আৰু একাধিক নিৰ্দলীয় প্ৰাৰ্থীয়েও মুম্গ্ৰন্থতমুম্বাইত নিৰ্বাচনত অবতীৰ্ণ হয়।<ref>{{cite news|url=http://news.outlookindia.com/item.aspx?659150|date=2009-04-29|publisher=''[[Outlook (magazine)|Outlook]]''|title=Stage Set for Third Phase Polls in Maharashtra
|accessdate=2009-07-06}}</ref>
মুম্গ্ৰন্থমুম্বাই ছটা [[লোকসভা]] (সংসদীয়) কেন্দ্ৰক লৈ গঠিত। এইবোৰ হ’ল: [[মুম্গ্ৰন্থমুম্বাই উত্তৰ লোকসভা কেন্দ্ৰ|মুম্গ্ৰন্থমুম্বাই উত্তৰ]], [[মুম্গ্ৰন্থমুম্বাই উত্তৰ পশ্চিম লোকসভা কেন্দ্ৰ|মুম্গ্ৰন্থমুম্বাই উত্তৰ পশ্চিম]], [[মুম্গ্ৰন্থমুম্বাই উত্তৰ পূৰ্ব লোকসভা কেন্দ্ৰ|মুম্গ্ৰন্থমুম্বাই উত্তৰ পূৰ্ব]], [[মুম্গ্ৰন্থমুম্বাই উত্তৰ মধ্য লোকসভা কেন্দ্ৰ|মুম্গ্ৰন্থমুম্বাই উত্তৰ মধ্য]], [[মুম্গ্ৰন্থ দক্ষিণমুম্বাইদক্ষিণ মধ্য লোকসভা কেন্দ্ৰ|মুম্গ্ৰন্থমুম্বাই দক্ষিণ মধ্য]] আৰু [[মুম্গ্ৰন্থমুম্বাই দক্ষিণ লোকসভা কেন্দ্ৰ]]।<ref>{{cite web|url=http://eci.nic.in/miscellaneous_statistics/ListofPC.pdf|title=List Of Parliamentary Constituencies|publisher=[[Election Commission of India]]|format=PDF|page=7|accessdate=2009-09-04}}</ref> [[ভাৰতৰ সাধাৰণ নিৰ্বাচন, ২০০৯|২০০৯ চনৰ সাধাৰণ নিৰ্বাচনত]] এই কেন্দ্ৰসমূহৰ মাজত পাঁচটাতে কংগ্ৰেছ আৰু এটাত এনচিপিয়ে জয়লাভ কৰে।<ref>{{cite news|url=http://www.mumbaimirror.com/index.aspx?Page=article§name=News%20-%20City§id=2&contentid=200905162009051615521355720c4812d|date=2009-05-16|publisher=''[[Mumbai Mirror]]''|title=Congress wins five seats in Mumbai, NCP wins the sixth seat|accessdate=2009-07-06}}</ref> অন্যহাতে মুম্গ্ৰন্থতমুম্বাইত মহাৰাষ্ট্ৰ বিধানসভাৰ ৩৬টা কেন্দ্ৰ অৱস্থিত।<ref>{{cite web|url=http://ceo.maharashtra.gov.in/acs.php|title= List of ACs and PCs|publisher=Chief Electoral Officer ([[Government of Maharashtra]])|accessdate=2009-09-04}}</ref> ২০০৯ চনৰ ৰাজ্য বিধানসভা নিৰ্বাচনত এই কেন্দ্ৰসমূহৰ মাজত ১৭টাত কংগ্ৰেছ, ৬টাত এমএনএচ, ৫টাত বিজেপি, ৪টাত শিবসেনা আৰু এটাত এচপিয়ে জয়লাভ কৰে।[http://220.225.73.214/pdff/results.pdf][http://news.outlookindia.com/item.aspx?668230] [http://news.outlookindia.com/item.aspx?668219]<ref>{{cite web|url=http://www.rediff.com/election/2004/oct/16kbkmaha.htm|title=Maharashtra 2004 poll outcome|publisher=[[Rediff]]|date=2004-10-16|accessdate=2009-09-04}}</ref> বৃহন্মুম্গ্ৰন্থবৃহন্মুম্বাই পৌৰসংস্থাৰ কৰ্পোৰেটসকল প্ৰতি পাঁচ বছৰৰ ব্যৱধানত নিৰ্বাচিত হয়।<ref>{{harvnb|The Mumbai Municipal Corporation Act, 1888|p=6|Ref=mumact}}</ref> এই পৌৰসংস্থা [[মুম্গ্ৰন্থৰমুম্বাইৰ প্ৰশাসনিক বিভাগ|২৪টা মিউনিচিপ্যাল ওৱাৰ্ডৰ]] ২২৭ জন নিৰ্বাচিত জনপ্ৰতিনিধি, পৌৰপ্ৰশাসনৰ বিশেষ জ্ঞান আৰু অভিজ্ঞতাসম্পন্ন পাঁচ জন মনোনীত কাউন্সিলৰ আৰু এজন [[মুম্গ্ৰন্থৰমুম্বাইৰ মেয়ৰ|মেয়ৰক]] লৈ গঠিত। মুম্গ্ৰন্থৰমুম্বাইৰ মেয়ৰ পদটো প্ৰধানত: নামসৰ্বস্ব।<ref>{{cite web|url=http://www.mcgm.gov.in/irj/portal/anonymous/qlcorporation|publisher=[[Brihanmumbai Municipal Corporation]] (BMC)|title=Corporation|accessdate=2009-06-15}}</ref><ref>{{cite web|url=http://www.mcgm.gov.in/irj/portal/anonymous/qlmayoffice|publisher=[[Brihanmumbai Municipal Corporation]] (BMC)|title=Mayor - the First Citizen of Mumbai|accessdate=2009-05-12|quote=As the presiding authority at the Corporation Meetings, his/her role is confined to the four corners of the Corporation Hall. The decorative role, however, extends far beyond the city and the country to other parts of world}}</ref><ref>{{harvnb|The Mumbai Municipal Corporation Act, 1888|p=3|Ref=mumact}}</ref> ২০০৭ চনৰ পৌৰনিৰ্বাচনত ২২৭খন আসনৰ মাজত শিবসেনা-বিজেপি জোটে ১১১খন আসন সহ ক্ষমতা দখল কৰে। অন্যহাতে কংগ্ৰেছ-এনচিপি জোটে পায় ৮৫খন আসন।<ref>{{cite web|url=http://www.rediff.com/news/2007/feb/02poll.htm|title=Sena's hat-trick in BMC; Congress suffers setback|publisher=[[Rediff]]|date=2007-02-03|accessdate=2009-09-04}}</ref> মুম্গ্ৰন্থৰমুম্বাইৰ মেয়ৰ, ডেপুটি মেয়ৰ আৰু মিউনিচিপ্যাল কমিছনাৰৰ কাৰ্যকালৰ মিয়াদ আঢ়ৈ বছৰ।<ref>{{harvnb|The Mumbai Municipal Corporation Act, 1888|p=27|Ref=mumact}}</ref>
== পৰিবহণ ব্যৱস্থা ==
}}-->
=== জনপৰিবহণ ব্যৱস্থা ===
মুম্গ্ৰন্থৰমুম্বাইৰ জন পৰিবহণ ব্যৱস্থাৰ অন্তৰ্গত পৰিবহণ মাধ্যমবোৰ হ’ল [[মুম্গ্ৰন্থমুম্বাই পাতালবাহী ৰেল]], [[বৃহন্মুম্গ্ৰন্থবৃহন্মুম্বাই ইলেকট্ৰিক চাপ্লাই এণ্ড ট্ৰান্সপোৰ্ট]] (বিইএচটি) বাচ, [[টেক্সি]], [[অ’ট ৰিক্সা]] আৰু [[ফেৰী]]। ২০০৮ চনৰ হিচাব অনুযায়ী, পাতালবাহী ৰেল আৰু বিইএচটি বাচ পৰিসেৱাৰ মাধ্যমেৰে চহৰৰ ৮৮ শতাংশ যাত্ৰীয়ে পৰিবহণ কৰে।<ref name="bus44">{{cite web|url=http://www.mmrdamumbai.org/docs/BRTS%20Note%20for%20web%20Page.doc|format=DOC|publisher=[[Mumbai Metropolitan Region Development Authority]] (MMRDA)|title=Development of Bus Rapid Transit System (BRTS) in Mumbai|accessdate=2009-08-28}}</ref> কলা আৰু হালধীয়া মিটাৰযুক্ত টেক্সি পৰিসেৱা সমগ্ৰ চহৰতেই পোৱা যায়। উল্লেখ্য, টেক্সিৰে মুম্গ্ৰন্থৰমুম্বাইৰ সকলোতে প্ৰবেশ কৰিব পাৰিলেও, অ’ট ৰিক্সা চলাচলৰ অনুমতি কেবলমাত্ৰ চহৰৰ উপনগৰ অঞ্চলতহে আছে।<ref name="autaxi">{{cite news|url=http://www.dnaindia.com/speakup/report_what-s-mumbai-without-the-black-beetles_422|title=What's Mumbai without the black beetles?|date=2005-08-24|publisher=[[DNA (newspaper)|Daily News and Analysis]] (DNA)|last=Ghose|first=Anindita |accessdate=2009-08-29|quote=In Mumbai autos run only in the suburbs up to Mahim creek. This is probably the perfect arrangement because it is not economically viable for autos and taxis to solicit the same passengers. So autos monopolise the suburbs while taxis rule South Mumbai.}}</ref> আইনানুসৰি, মুম্গ্ৰন্থৰমুম্বাইৰ টেক্সি আৰু অ’ট ৰিক্সাই [[ঘন প্ৰাকৃতিক গেচ্]]ক ইন্ধন হিচাপে ব্যবহাৰ কৰিব লাগে।<ref>{{cite news|url=http://timesofindia.indiatimes.com/articleshow/631726.cms|title=Taxi, auto fares may dip due to CNG usage|date=2004-04-22|publisher=''[[The Times of India]]''|accessdate=2009-08-29}}</ref> এই দুই পৰিসেৱা চহৰৰ সুলভ আৰু কম খৰচৰ যাত্ৰী পৰিসেৱা।<ref name="autaxi"/> ২০০৮ চনৰ হিচাব অনুযায়ী, মুম্গ্ৰন্থমুম্বাই চহৰত মুঠ যানবাহনৰ সংখ্যা ১৫,৩০০,০০০।<ref>{{cite news|url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/south_asia/7334628.stm|publisher=[[BBC]]|work=[[BBC News]]|title=Mumbai attempts 'no honking' day|first=Karishma |last=Vaswani|date=2008-04-07|accessdate=2009-08-29}}</ref> আকৌ ২০০৫ চনৰ এক হিচাব অনুযায়ী, চহৰত কলা আৰু হালধীয়া টেক্সিৰ সংখ্যা ৫৬,৪৫৯ আৰু অ’ট ৰিক্সাৰ সংখ্যা ১,০২,২২৪।<ref>{{harvnb|Executive Summary on Comprehensive Transportation Study for MMR|p=2–9|Ref=exe}}</ref> নবি মুম্গ্ৰন্থৰমুম্বাইৰ এনএমএমটিয়ে মুম্গ্ৰন্থতমুম্বাইত [[ভলভো]] বাচ চলায়। এই বাচসমূহ নবি মুম্গ্ৰন্থৰমুম্বাইৰ পৰা বান্দ্ৰা, দিনদোশি আৰু বোৰিবলি পৰ্যন্ত চলাচল কৰে।<ref>[http://www.mumbaipluses.com/newbombayplus/index.aspx?page=article§id=1&contentid=2010010320100104153958574e148ffd8§xslt=&comments=true]</ref>
=== স্থলপথ ===
[[চিত্ৰ:Best cbd wad.jpg|thumb|আধুনিক [[বৃহন্মুম্গ্ৰন্থবৃহন্মুম্বাই বৈদ্যুতিক সৰবৰাহ আৰু পৰিবহণ|বিইএচটি]] বাচ (ষ্টাৰবাচ)। বিইএচটিৰ বাচসমূহত দৈনিক মুঠ ৪,৫০০,০০০ যাত্ৰীয়ে পৰিবহণ কৰে ।|alt=A red bus on a road. Blue letters are seen on its side]]
ভাৰতৰ [[ৰাষ্ট্ৰীয় পথ (ভাৰত)|ৰাষ্ট্ৰীয় পথ ব্যৱস্থাৰ]] [[৩ নং ৰাষ্ট্ৰীয় পথ (ভাৰত)|৩ নং ৰাষ্ট্ৰীয় পথ]], [[৪ নং ৰাষ্ট্ৰীয় পথ (ভাৰত)|৪ নং ৰাষ্ট্ৰীয় পথ]] আৰু [[৮ নং ৰাষ্ট্ৰীয় পথ (ভাৰত)|৮ নং ৰাষ্ট্ৰীয় পথ]]এ মুম্গ্ৰন্থকমুম্বাইক দেশৰ অন্যান্য অংশৰ লগত যুক্ত কৰিছে।<ref>{{cite web|url=http://www.nhai.org/Doc/project-offer/Highways.pdf|title=NH wise Details of NH in respect of Stretches entrusted to NHAI|format=[[Portable Document Format|PDF]], 62.2 [[Kilobyte|KB]]|accessdate= 2008-07-04|publisher=[[National Highways Authority of India]] (NHAI)}}</ref> [[মুম্গ্ৰন্থমুম্বাই-পুনে এক্সপ্ৰেচ]] ভাৰতত নিৰ্মিত প্ৰথম [[ৰাষ্ট্ৰীয় এক্সপ্ৰেচ (ভাৰত)|এক্সপ্ৰেচ]]।<ref>{{cite news|last=Dalal|first=Sucheta|url=http://www.indianexpress.com/ie/daily/20000401/ina01059.html
|title=India's first international-class expressway is just a month away|publisher=''[[The Indian Express]]''|date=2000-04-01|accessdate=2009-06-14}}</ref> ইয়াৰ বাদেও [[মুম্গ্ৰন্থমুম্বাই-ভদোদৰা এক্সপ্ৰেচ]] বৰ্তমানে নিৰ্মাণাধীন।<ref>{{cite news |title=NHAI starts work on Rs 6,672 cr expressway |url=http://www.livemint.com/2008/03/06231146/NHAI-starts-work-on-Rs6672-cr.html |last1=Kumar |first1=K.P. Narayana|last2=Chandran |first2=Rahul |date=2008-03-06 |publisher=''[[Mint (newspaper)|Mint]]'' |accessdate=2009-06-14}}</ref> [[মাহিম কজৱে]] আৰু সদ্যনিৰ্মিত [[ৰাজীব গান্ধী সমুদ্ৰসেতুৱে]] দ্বীপচহৰৰ লগত পশ্চিম উপনগৰৰ সংযোগ ৰক্ষা কৰিছে।<ref>{{cite web|url=http://www.msrdc.org/projects/bandra_worli.aspx|title=MSRDC - Project - Bandra Worli Sea Link|publisher=[[Maharashtra State Road Development Corporation]] (MSRDC)
|accessdate=2009-07-02}}</ref> চহৰৰ তিনিটা প্ৰধান ৰাস্তা হল [[চিয়ন, মুম্গ্ৰন্থমুম্বাই|চিয়ন]]ৰ পৰা [[থানে]] পৰ্যন্ত প্ৰসাৰিত [[ইষ্টাৰ্ন এক্সপ্ৰেচ হাইওৱে]], চিয়নৰ পৰা [[পানভেল]] পৰ্যন্ত প্ৰসাৰিত [[চিয়ন পানভেল এক্সপ্ৰেচ]] আৰু [[বান্দ্ৰাৰ]] পৰা [[বোৰিবলি]] পৰ্যন্ত প্ৰসাৰিত [[ওয়েষ্টাৰ্ন এক্সপ্ৰেচ হাইওৱে]]।<ref>{{harvnb|Mumbai Plan|loc=1.10 Transport and Communication Network|Ref=plan}}</ref>
২০০৮ চনৰ হিচাব অনুযায়ী, মুম্গ্ৰন্থৰমুম্বাইৰ বাচ পৰিসেৱাই প্ৰতিদিনে পঁচপন্ন লক্ষ যাত্ৰী বহন কৰে।<ref name="bus44"/> চহৰৰ সকলো অঞ্চলত আৰু [[নবি মুম্গ্ৰন্থমুম্বাই]], [[মীৰা-ভায়ান্দৰ]] আৰু [[থানে]] অঞ্চলতো বিইএচটি-ৰ পাবলিক বাচ পৰিসেৱা সুলভ।<ref>{{cite web|url=http://bestundertaking.com/trans_func.asp|title=Organisational Setup|publisher=[[Brihanmumbai Electric Supply and Transport]] (BEST)|accessdate=2009-06-14}}</ref> কম দূৰত্বৰ ভ্ৰমণৰ বাবে যাত্ৰীসকলে বাচৰ ব্যবহাৰেই বেছিকৈ কৰে। যদিও বেছিদূৰত্বৰ ভ্ৰমণৰ ক্ষেত্ৰত ট্ৰেন বেছি সস্তা।<ref>{{harvnb|Metropolitan planning and management in the developing world|1993|p=[http://books.google.co.in/books?id=SD4I3CEtDz0C&pg=PA49&dq=public+transport+mumbai++Mumbai+Suburban+Railway+best+taxi&lr=#v=onepage&q=&f=false 49]|Ref=UNB}}</ref> বিইএচটিয়ে মুঠ ৪,০১৩খন বাচ চলায়।<ref name="bestfleet"/> এইবোৰৰ মাজত চিচিটিভি কেমেৰা লগোৱা থাকে।<ref>http://www.screens.tv/article/11738/Mumbai_bus_network_tops_1000,_gets_new_look.html</ref> এই বাচবোৰে ৩৯০টা ৰুটেৰে<ref>{{cite web|url=http://www.bestundertaking.com/trans_botright.asp|title=Bus Transport Profile|publisher=[[Brihanmumbai Electric Supply and Transport]] (BEST)|accessdate=2009-08-28}}</ref> দৈনিক ৪৫ লক্ষ যাত্ৰীৰ পৰিবহণ কৰে।<ref name="bus44"/> এই বাচসমূহৰ মাজত আছে চিঙ্গল-ডেকাৰ, ডাবল-ডেকাৰ, ভেষ্টিবিউল, লো-ফ্লোৰ, প্ৰতিবন্ধী-সহায়ক, বাতানুকূল আৰু [[ইউৰো থ্ৰি]] মানসম্মত [[ঘন প্ৰাকৃতিক গেচ]] চালিত বাচ।<ref name="bestfleet">{{cite web |url=http://www.bestundertaking.com/trans_engg.asp |title=Composition of Bus Fleet |accessdate=2006-10-12 |publisher=[[Brihanmumbai Electric Supply and Transport]] (BEST)}}</ref> [[মহাৰাষ্ট্ৰ ৰাজ্য পথ পৰিবহণ সংস্থা]] (এমএচআৰটিচি)ৰ বাচবোৰ আন্তঃনগৰীয় পৰিবহণৰ কামত ব্যবহৃত হয়। এই বাচসমূহে মহাৰাষ্ট্ৰৰ অন্যান্য চহৰৰ লগত মুম্গ্ৰন্থৰমুম্বাইৰ যোগাযোগ ৰক্ষা কৰে।<ref>{{cite news
|url=http://timesofindia.indiatimes.com/articleshow/3322572.cms
|last=Tembhekar|first=Chittaranjan|title=MSRTC to make long distance travel easier
|url=http://timesofindia.indiatimes.com/articleshow/32792301.cms
|title=MSRTC adds Volvo luxury to Mumbai trip|publisher=''[[The Times of India]]''|date=2002-12-29
|accessdate=2009-06-14}}</ref> মুম্গ্ৰন্থমুম্বাই দৰ্শন নামৰ এটা পৰ্যটক বাচ পৰিসেৱাই পৰ্যটকক [[মুম্গ্ৰন্থৰমুম্বাইৰ দৰ্শনীয় স্থানসমূহৰ তালিকা|মুম্গ্ৰন্থৰমুম্বাইৰ দৰ্শনীয় স্থানবোৰ]] ঘূৰি দেখুওৱাত সহায় কৰে।<ref>{{cite news
|url=http://www.mid-day.com/news/2009/mar/310309-Mumbai-News-Mumbai-Darshan-popular-tourist-spots-traffic-congestion-Tourist.htm|title=Traffic claims Mumbai darshan hot spots|last=Seth
|first=Urvashi|publisher=''[[MiD DAY]]''|date=2009-03-31|accessdate=2009-06-14}}</ref> মুম্গ্ৰন্থমুম্বাই বিআৰটিএচ (বাচ ৰ্যাপিড ট্ৰানজিট চিষ্টেম)ৰ লেনবোৰ সমগ্ৰ মুম্গ্ৰন্থৰমুম্বাইৰ সুবিধাৰ্থে পৰিকল্পিত হৈছে। ২০০৯ চনৰ মাৰ্চ মাহ অবধি এই ৰাষ্ট্ৰীয় সাতটা ৰুটত বাচ চলাচল আৰম্ভ কৰিছে।<ref name="routetalpdf">{{cite web|url=http://www.bestundertaking.com/TravelAsYouLike-Ticket.pdf|title=Bus Routes Under Bus Rapid Transit System|format=[[PDF]]|publisher=[[Brihanmumbai Electric Supply and Transport]] (BEST)|page=5|accessdate=2009-03-23}}</ref> চহৰৰ ৮৮ শতাংশ যাত্ৰীয়ে জন পৰিবহণ মাধ্যমবোৰ ব্যৱহাৰ কৰিলেও মুম্গ্ৰন্থতমুম্বাইত [[যানজঁট]] এতিয়াও এক অন্যতম জটিল সমস্যা।<ref>{{cite news|url=http://www.businessworld.in/index.php/7-Questions-You-Wanted-to-Ask.html|last=Khanna|first=Gaurav|date=|accessdate=2009-08-28|title=7 Questions You Wanted to Ask About the Mumbai Metro|publisher=''[[Businessworld]]''|quote=Road congestion has worsened, though 88 per cent of journeys are made by public transport.}}</ref> মুম্গ্ৰন্থমুম্বাই আজিও বিশ্বৰ সৰ্বাধিক যানজঁটবহুল চহৰসমূহৰ অন্যতম।<ref>{{harvnb|Executive Summary on Comprehensive Transportation Study for MMR|loc=p. 2-1: "The 137% increase in cars, a 306% increase in two wheelers, the 420% increase in autos and 128% increase in taxis during 1991-2005 has created a lethal dose of traffic congestion which has catagorised Mumbai as one of the congested cities in the world."|Ref=exe}}</ref>
মুম্গ্ৰন্থৰমুম্বাইৰ যানজঁটৰ অন্যতম কাৰণ হল হকাৰৰ দ্বাৰা ৰাস্তা বেদখল আৰু য’তে-ত’তে গাড়ী পাৰ্কিং সমস্যা। এমএমআৰডিএই পথচাৰীসকলৰ সহজ আৰু নিৰাপদ ব্যবহাৰৰ বাবে [[মুম্গ্ৰন্থমুম্বাই স্কাইওৱে]]ৰ প্ৰকল্প গ্ৰহণ কৰিছে। [[মুম্গ্ৰন্থমুম্বাই পাতালবাহী ৰেল]] ষ্টেচনৰ দৰে বিভিন্ন গুৰুত্বপূৰ্ণ স্থানৰ পৰা যিবোৰ স্থানলৈ মানুহৰ অহৰহ গন্তব্য সেই সকলো স্থান পৰ্যন্ত এই স্কাইওৱে তৈয়াৰ কৰা হৈছে।<ref name=mmrda-skywalk>http://www.mmrdamumbai.org/skywalk.htm</ref>
=== ৰেলপথ ===
[[চিত্ৰ:Chhatrapati Shivaji Terminus (Victoria Terminus).jpg|thumb|right|[[ছত্ৰপতি শিবাজী টাৰ্মিনাচ]] (পূৰ্বনাম ভিক্টোৰিয়া টাৰ্মিনাচ), [[মধ্য ৰেল|মধ্য ৰেলৰ]] প্ৰধান কাৰ্যালয় আৰু এটা [[ইউনেস্কো]] [[বিশ্ব ঐতিহ্যবাহী স্থান|বিশ্বঐতিহ্য]] |alt=A brown building with clock towers, domes and pyramidal tops. A wide street in front of it]]
মুম্গ্ৰন্থমুম্বাই [[ভাৰতীয় ৰেল|ভাৰতীয় ৰেলৰ]] দুটা জ’ন বা অঞ্চলৰ সদৰ দপ্তৰ: [[মধ্য ৰেল]] আৰু [[পশ্চিম ৰেল]]। মধ্য ৰেলৰ সদৰ [[ছত্ৰপতি শিবাজী টাৰ্মিনাচ]] আৰু পশ্চিম ৰেলৰ সদৰ [[চাৰ্চগেট]]।<ref>{{harvnb|Executive Summary on Comprehensive Transportation Study for MMR|p=2–14|Ref=exe}}</ref>চহৰৰ পৰিবহণ ব্যবস্থাৰ মেৰুদণ্ড হ’ল [[মুম্গ্ৰন্থমুম্বাই পাতালবাহী ৰেল]]। মধ্য, পশ্চিম আৰু [[হাৰবাৰ লাইন (মধ্য ৰেল)|হাৰবাৰ লাইন]] নামে তিনিটা নেটওৱৰ্কক লৈ গঠিত এই ৰেল ব্যবস্থা চহৰৰ উত্তৰ-দক্ষিণ পৰ্য্যন্ত প্ৰসাৰিত।<ref>{{cite press release|url=http://pib.nic.in/feature/feyr2001/fsep2001/f240920011.html|publisher= Press Information Bureau (Government of India)|date=|title=Making Rail Commuting Easier in Mumbai|last=Kumar|first=Akshey|accessdate=2009-08-29}}</ref> ২০০৭ চনৰ এক হিচাব অনুসৰি, মুম্গ্ৰন্থমুম্বাই পাতালবাহী ৰেল নেটৱৰ্কে প্ৰতিদিনে ৬৩ লক্ষ যাত্ৰী পৰিবহণ কৰে ,<ref>{{cite web |url=http://www.mrvc.indianrail.gov.in/overview.htm |title=Overview of existing Mumbai suburban railway |accessdate=2008-07-07 |publisher=Mumbai Rail Vikas Corporation}}</ref> যিটো ভাৰতীয় ৰেলৰ দৈনিক যাত্ৰীৰ পৰিবহণ ক্ষমতাৰ আধা সংখ্যাৰো বেছি। ব্যস্ত সময়ত এই ট্ৰেনবোৰত জনসমাগম বহুত বেছি হয়। এখন নটা-ডবা সন্নিবিষ্ট ট্ৰেনৰ যাত্ৰীধাৰণ ক্ষমতা লিখিতভাবে ১,৭০০ হলেও, ট্ৰেনসমূহে ব্যস্ত সময়ত ৪,৫০০ যাত্ৰী বহন কৰে।<ref>{{harvnb|Environment and urbanization|2002|p=[http://books.google.co.in/books?id=0DBhYWmqpDoC&pg=PA160&dq=over+congestion+suburban+rail+mumbai#v=onepage&q=over%20congestion%20suburban%20rail%20mumbai&f=false 160]|Ref=n450}}</ref>
ভূগৰ্ভস্থ আৰু উৰণীয়াসেতুৰ পথেৰে দ্ৰুত পৰিবহণ ব্যবস্থা হিচাপে [[মুম্গ্ৰন্থমুম্বাই মেট্ৰো]] বৰ্তমানে নিৰ্মাণাধীন।<ref>{{cite web|url=http://www.mmrdamumbai.org/projects_metro_rail.htm
|title=Mumbai Metro Rail Project|publisher=[[Mumbai Metropolitan Region Development Authority]] (MMRDA)|accessdate=2009-06-14}}</ref> নিৰ্মাণাধীণ আন এক প্ৰকল্প [[মুম্গ্ৰন্থমুম্বাই মনোৰেল]] জাকোব চাৰ্কোলৰ পৰা ওৱদালা পৰ্যন্ত আৰম্ভ হোৱাৰ কথা আছে।<ref name=times>{{citenews|title=Mumbai monorail to run in two years|publisher=''[[The Times of India]]''|date=2007-09-27|url=http://timesofindia.indiatimes.com/articleshow/2413046.cms|accessdate=2009-03-19}}</ref>
[[ভাৰতীয় ৰেলে]] মুম্গ্ৰন্থৰমুম্বাইৰ লগত ভাৰতৰ অন্যান্য অঞ্চলৰ সুসংযোগ ৰক্ষা কৰিছে। বেছি-দূৰত্বৰ ট্ৰেনবোৰ [[ছত্ৰপতি শিবাজী টাৰ্মিনাচ]], [[দাদৰ]] ষ্টেচন, [[লোকমান্য তিলক টাৰ্মিনাচ]], [[মুম্গ্ৰন্থমুম্বাই চেণ্ট্ৰেল]] ষ্টেচন, [[বান্দ্ৰা|বান্দ্ৰা টাৰ্মিনাচ]] আৰু [[আন্ধেৰি]]ৰ পৰা এৰে।<ref>{{cite web|url=http://164.100.24.208/ls/CommitteeR/Railways/21streport.pdf |format=PDF|title=Terminal Facilities in Metropolitanc Cities|publisher=[[Ministry of Railways (India)]]|page=14|accessdate=2009-08-28|quote=The port city of Mumbai is served by 5 passenger terminals namely Chhatrapati Shivaji Terminal (CST), Mumbai Central, Dadar, Bandra and Lokmanya Tilak Terminal.}}</ref>
=== আকাশপথ ===
[[চিত্ৰ:Mumbai Airport.jpg|thumb|[[ছত্ৰপতি শিবাজী আন্তৰ্জাতিক বিমানবন্দৰ]], ভাৰতৰ ব্যস্ততম বিমানবন্দৰ<ref name="autogenerated2">{{cite news |url=http://www.rediff.com/money/2008/aug/25slid8.htm |title=India's 10 longest runways |date=2008-08-25 |publisher=[[Rediff]] |work=Rediff News |accessdate=2009-06-14}}</ref>|alt=A hall with curved ceiling inside an airport. Indicators, blue screens and counters on the left side]]
[[ছত্ৰপতি শিবাজী আন্তৰ্জাতিক বিমানবন্দৰ]] মুম্গ্ৰন্থৰমুম্বাইৰ প্ৰধান তথা দেশৰ ব্যস্ততম বিমানবন্দৰ।<ref name="autogenerated2" /> ২০০৭ চনৰ এক হিচাব অনুযায়ী, এই বিমানবন্দৰত ২ কোটি ৫০ লক্ষ যাত্ৰীয়ে চলাচল কৰে। ২০০৬ চনত এই বিমানবন্দৰৰ আধুনিকীকৰণৰ এক পৰিকল্পনা গৃহীত হয়। ইয়াৰ ফলত ২০১০ চনত এই কাম শেষ হোৱাত এই বিমানবন্দৰত ৪ কোটি যাত্ৰী ধাৰণ কৰাত সক্ষম হয়।<ref name=csia-mp>http://www.csia.in/masterplan.asp</ref>
[[জুহু বিমানঘাটী]] ভাৰতৰ প্ৰথম বিমানবন্দৰ। বৰ্তমান ই এটা ফ্লাইং ক্লাব আৰু হেলিপোৰ্টৰ কাম কৰে।<ref>{{cite news
|url=http://www.mid-day.com/news/2007/jun/194964.htm|title=MIAL eyes Juhu airport|publisher=''[[MiD DAY]]''|date=2007-06-07|accessdate=2009-06-14}}</ref>
কোপৰা-[[পানভেল]] অঞ্চলত প্ৰস্তাবিত [[নবি মুম্গ্ৰন্থমুম্বাই আন্তৰ্জাতিক বিমানবন্দৰ]]টোৱে ভাৰত চৰকাৰৰ পাৰপত্ৰ পাইছে। ই বৰ্তমান বিমানবন্দৰৰ যাত্ৰীৰ চাপ কমোৱাত সহায় কৰিব।<ref>{{cite news
|url=http://www.thehindubusinessline.com/2006/12/19/stories/2006121901370700.htm|title=Work on Navi Mumbai airport may start next year|work=[[Business Line]]|publisher=''[[The Hindu]]''|date=2006-12-19
|accessdate=2009-05-16}}</ref>
=== সমুদ্ৰপথ ===
মুম্গ্ৰন্থৰমুম্বাইৰ দুটা প্ৰধান বন্দৰ হল: [[মুম্গ্ৰন্থমুম্বাই বন্দৰ]] আৰু [[জৱাহৰলাল নেহেৰু বন্দৰ]]।<ref>{{harvnb|Executive Summary on Comprehensive Transportation Study for MMR|p=2–12|Ref=exe}}</ref> মুম্গ্ৰন্থমুম্বাই বন্দৰ বিশ্বৰ অন্যতম শ্ৰেষ্ঠ প্ৰাকৃতিক বন্দৰ। এই বন্দৰত অনেক ওৱেট আৰু ড্ৰাই ডকৰ সুবিধা বিদ্যমান।<ref>{{harvnb|Chittar|1973|loc=p. 65: "The Port is endowed with one of the best natural harbours in the world and has extensive wet and dry dock accommodation to meet the normal needs of the city."}}</ref> ১৯৮৯ চনৰ ২৬ মেত কমিছন কৃত জৱাহৰলাল নেহেৰু বন্দৰ ভাৰতৰ ব্যস্ততম বন্দৰ।<ref>{{cite press release|url=http://pib.nic.in/archieve/lreleng/lyr2003/rjan2003/07012003/r070120037.html|publisher= Press Information Bureau (Government of India)|title=Laudable Achievement of JNPT|date=2003-01-07|accessdate=2009-08-29}}</ref> দেশৰ মুঠ পণ্যবাহী জাহাজৰ ৫৫-৬০ শতাংশ এই বন্দৰেৰে যাতায়াত কৰে।<ref name="pt">{{cite web |url=http://www.google.co.in/search?hl=en&safe=off&q=site:jnport.com+55-60%25&btnG=Search&meta=&aq=f&oq= |title=Our Mission |publisher=[[Jawaharlal Nehru Port|Jawaharlal Nehru Port Trust]] |accessdate=2009-08-27}}</ref>
মুম্গ্ৰন্থমুম্বাই [[ভাৰতীয় নৌবাহিনী|ভাৰতীয় নৌবাহিনীৰ]] এটা গুৰুত্বপূৰ্ণ বেচ্ আৰু [[পশ্চিম নৌ কম্যাণ্ড|পশ্চিম নৌ কম্যাণ্ডৰ]] সদৰ দপ্তৰ।<ref name="mloc"/>
[[মাজাগাঁও|মাজাগাঁওৰ]] [[ফেৰী হোয়াৰ্ফ]]ৰ পৰা চহৰৰ নিকটবৰ্তী দ্বীপসমূহত ফেৰী পৰিসেৱাও আৰম্ভ হৈছে।<ref>{{cite news|url=http://cities.expressindia.com/fullstory.php?newsid=236291|title=Cruise terminal plan gets MoU push|last=Sonawane|first=Rakshit|date=2007-05-13|accessdate=2009-08-27|publisher=''[[DNA (newspaper)|Daily News and Analysis]]''|quote=While Arthur Bunder is used by small boats and Hay Bunder caters to declining traffic of barges, Ferry Wharf offers services to Mora, Mandva, Rewas and Uran ports.}}</ref>
== নাগৰিক পৰিসেৱা ==
[[চিত্ৰ:Bombay Municipal Corporation.JPG|thumb|upright|left|[[বৃহন্মুম্গ্ৰন্থবৃহন্মুম্বাই পৌৰসংস্থা]] প্ৰধান কাৰ্যালয়|alt=A brown building with three domes and a triangular facade. A tree and a bus on either side of it]]
ঔপনিবেশিক শাসনকালত মুম্গ্ৰন্থৰমুম্বাইৰ জলৰ একমাত্ৰ উৎস আছিল জলাশয়সমূহ। অনেক অঞ্চলৰ নামকৰণো হৈছে এই জলাশয়সমূহৰ নামানুসাৰে। [[বৃহন্মুম্গ্ৰন্থ পৌৰসংস্থাবৃহন্মুম্বাইপৌৰসংস্থা]]ই বৰ্তমানে ছটা হ্ৰদৰ পৰা মুম্গ্ৰন্থতমুম্বাইত পেয় জল সৰবৰাহ কৰে।<ref>{{cite news
|url=http://www.indianexpress.com/ie/daily/19980521/14150784.html
|title=BMC Inc. will now sell bottled water
|publisher=[[Indian Express Group]]
|date=2003-05-04
|accessdate=2009-06-13}}</ref> ভাৰতৰ প্ৰথম ভূগৰ্ভস্থ জল সুৰঙ্গপথটি বৰ্তমানে মুম্গ্ৰন্থতেমুম্বাইতে নিৰ্মীয়মান।<ref>{{cite web
|date=2008-02-20 |url=http://www.dnaindia.com/report.asp?NewsID=1151960 | title=Country's first water tunnel to come up in Mumbai |accessdate=2008-02-21 |publisher=''[[DNA (newspaper)|Daily News and Analysis]] (DNA)''}}</ref> চহৰত প্ৰতিদিনে সৰবৰাহকৃত ৩৫০০ মিলিয়ন লিটাৰ পানীৰ মাজত ৭০০ মিলিয়ন লিটাৰ পানীয়েই পানীচুৰি, অবৈধ সংযোগ অথবা ছিদ্ৰপথেৰে বহিৰ্গমনৰ কাৰণে নষ্ট হৈ যায়।<ref>{{Cite news | last =Express News Service | title =Now, a toll-free helpline to check water leakage, theft | publisher = Yahoo India News | date =October 22, 2009 | url =http://in.news.yahoo.com/48/20091022/804/tnl-now-a-toll-free-helpline-to-check-wa.html | accessdate =2009-10-22 }}</ref> মুম্গ্ৰন্থৰমুম্বাইৰ দৈনিক কঠিন বৰ্জ্যেৰ পৰিমাণ ৭,৮০০ মেট্ৰিক টন; ইয়াৰ মাজত ৪০ মেট্ৰিক টন প্লাষ্টিক বৰ্জ্য।<ref>{{cite news
|last=Nevin
|first=John
|accessdate=2009-06-13}}</ref> [[বান্দ্ৰা]] অৰু [[বৰলী|বৰলীৰ]] পয়ঃপ্ৰণালী ব্যবস্থা দুটা পৃথক সামুদ্ৰিক নলাৰ মাধ্যমেৰে নিষ্কাশিত হয়। বান্দ্ৰা আৰু বৰলীৰ নলাদুটাৰ দৈৰ্ঘ্য যথাক্ৰমে ৩.৪ কিলোমিটাৰ আৰু ৩.৭ কিলোমিটাৰ।<ref>{{cite web|url=http://www.worldbank.org.in/external/default/main?pagePK=64027221&piPK=64027220&theSitePK=295584&menuPK=295621&Projectid=P010480|title=Bombay Sewage Disposal|publisher=The World Bank Group|accessdate=2009-05-12}}</ref>
[[বৃহন্মুম্গ্ৰন্থবৃহন্মুম্বাই ইলেকট্ৰিক চাপ্লাই এণ্ড ট্ৰান্সপোৰ্ট]] (বিইএচটি) দ্বীপচহৰত বিদ্যুৎ সৰবৰাহৰ দায়িত্বত আছে। অন্যহাতে উপনগৰ অঞ্চলত এই দায়িত্ব পালন কৰে [[ৰিলায়েন্স এনাৰ্জি]], [[টাটা পাৱাৰ]] আৰু [[মহাবিতৰণ]] (মহাৰাষ্ট্ৰ ৰাজ্য বিদ্যুৎ বণ্টন কোম্পানি লিমিটেড)।<ref>{{cite news
|url=http://timesofindia.indiatimes.com/Cities/Mumbai/Stay_in_island_city_do_biz/articleshow/1956009.cms
|last= Dasgupta
|publisher=''[[The Times of India]]''
|date=2007-04-26
|accessdate=2009-06-13}}</ref> মুম্গ্ৰন্থতমুম্বাইত উৎপাদন ক্ষমতাতকৈ চহৰৰ বিদ্যুতৰ চাহিদা দ্ৰুত গতিত বৃদ্ধি পাইছে।<ref>{{cite news
|url=http://www.financialexpress.com/news/ntpc-to-give-mumbai-350-mw-electricity-tariff-may-go-up/181350/
|title=NTPC to give Mumbai 350 mw; electricity tariff may go up
|publisher=[[Indian Express Group]]
|date=2006-10-21
|accessdate=2009-06-13}}</ref> মুম্গ্ৰন্থৰমুম্বাইৰ বৃহত্তম টেলিফোন পৰিসেৱা প্ৰদাতা চৰকাৰী সংস্থা [[এমটিএনএল]]। ২০০০ চন পৰ্য্যন্ত এই সংস্থাই ফিক্সড লাইন, চেলুলাৰ ফোন আৰু মোবাইল [[ওৱাৰলেচ লোকেল লুপ]] লাইনত একচেটিয়া ক্ষমতা ভোগ কৰিছিল।<ref>{{harvnb|Campbell|2008|p=143|Ref=in08}}</ref> চেলুলাৰ ফোন ইয়াত ব্যাপক হাৰত ব্যবহৃত হয়। এই ক্ষেত্ৰত প্ৰধান পৰিসেৱা প্ৰদানকাৰী সংস্থাসমূহ হ’ল [[ভোডাফোন এচাৰ]], [[এয়াৰটেল]], এমটিএনএল, [[বিপিএল গোষ্ঠী]], [[ৰিলায়েন্স কমিউনিকেছন]], [[আইডিয়া চেলুলাৰ]] আৰু [[টাটা ইণ্ডিকম]]। চহৰত [[জিএচএম]] আৰু [[চিডিএমএ]] উভয় পৰিসেৱাতেই সুলভ।<ref>{{cite news
|last1=Somayaji
|first1=Chitra
== জনপৰিসংখ্যা ==
{{See also|মুম্গ্ৰন্থৰমুম্বাইৰ বৃদ্ধি|মুম্গ্ৰন্থমুম্বাই পৰিসংখ্যা}}
{{IndiaCensusPop
|title= জনসংখ্যা বৃদ্ধি
|footnote=<center>Source:[[Mumbai Metropolitan Region Development Authority|MMRDA]]<ref>{{harvnb|Population and Employement profile of Mumbai Metropolitan Region|p=6|Ref=pemmr}}</ref><br />Data is based on <br />[[Government of India]] Census.</center>
}}
[[চিত্ৰ:Bombay24a.jpg|thumb|left|ৰাতৰ মুম্গ্ৰন্থমুম্বাই ডাউনটাউন]]
[[চিত্ৰ:Dharavi Slum in Mumbai.jpg|right|thumb|[[ধাৰাবি]] বস্তিৰ এটা ৰাস্তা, এইটো এছিয়াৰ বৃহত্তম বস্তিৰ এটা|alt=People walking on a narrow street. Shops and a stall are seen nearby.]]
২০০১ চনৰ গণনা অনুসৰি, মুম্গ্ৰন্থৰমুম্বাইৰ জনসংখ্যা ১১,৯১৪,৩৯৮।<ref>{{harvnb|Population and Employement profile of Mumbai Metropolitan Region|p=13|Ref=pemmr}}</ref> ২০০৮ চনৰ ওৱৰ্ল্ড গেজেটিয়াৰৰ প্ৰাককলন অনুসৰি এই চহৰৰ জনসংখ্যা ১৩,৬৬২,৮৮৫<ref>{{cite web |url=http://www.world-gazetteer.com/wg.php?x=&men=gcis&lng=en&dat=80&geo=-104&srt=pnan&col=aohdq&msz=1500&pt=c&va=&srt=pnan
|title=India: largest cities and towns and statistics of their population |accessdate=2008-01-31 |publisher=[[World gazetteer|World Gazetteer]]}}</ref> আৰু [[মুম্গ্ৰন্থমুম্বাই মহানগৰীয় এলেকা|মুম্গ্ৰন্থমুম্বাই মহানগৰীয় এলেকাৰ]] জনসংখ্যা ২১,৩৪৭,৪১২।<ref>{{cite web |url=http://www.world-gazetteer.com/wg.php?x=&men=gcis&lng=en&dat=80&geo=-104&srt=pnan&col=aohdq&msz=1500&va=&pt=a
|title=India: metropolitan areas |accessdate=2008-01-17 |publisher=[[World gazetteer|World Gazetteer]]}}</ref> এই চহৰৰ জনঘনত্ব প্ৰতি বৰ্গকিলোমিটাৰত ২২,০০০ জন। ২০০১ চনৰ গণনা অনুযায়ী, বৃহত্তৰ মুম্গ্ৰন্থমুম্বাই অৰ্থাৎ বৃহন্মুম্গ্ৰন্থবৃহন্মুম্বাই পৌৰসংস্থাৰ এক্তিয়াৰভুক্ত এলেকাত সাক্ষৰতাৰ হাৰ ৭৭.৪৫ শতাংশ<ref name=mmrddata>{{harvnb|Population and Employement profile of Mumbai Metropolitan Region|p=12|Ref=pemmr}}</ref> যিটো ৰাষ্ট্ৰীয় গড় অৰ্থাৎ ৬৪.৮ শতাংশতকৈ বেছি।<ref>{{cite web | title= Number of Literates & Literacy Rate| url= http://censusindia.gov.in/Census_Data_2001/India_at_glance/literates1.aspx| work= Census Data 2001: India at a Glance| publisher= Registrar General & Census Commissioner, India | date= | accessdate=2009-04-26}}</ref> লিঙ্গানুপাত প্ৰতি ১০০০ পুৰুষৰ বিপৰীতে দ্বীপচহৰত ৭৭৪ গৰাকী, উপনগৰত ৮২৬ গৰাকী আৰু সামগ্ৰিকভাবে ৮১১ গৰাকী নাৰী।<ref name=mmrddata/> ৰাষ্ট্ৰীয় লিঙ্গানুপাত প্ৰতি ১০০০ পুৰুষৰ বিপৰীতে ৯৩৩ গৰাকী নাৰীৰ তুলনাত অৱশ্যে মুম্গ্ৰন্থৰমুম্বাইৰ লিঙ্গানুপাতৰ পৰিসংখ্যা নিম্নমানৰ<ref>{{cite web | title= Sex Ratio| url= http://censusindia.gov.in/Census_Data_2001/India_at_glance/fsex.aspx| work= Census Data 2001: India at a Glance| publisher= Registrar General & Census Commissioner, India | date= | accessdate=2009-04-26}}</ref> এই নিম্ন লিঙ্গানুপাতৰ কাৰণ এই যে, চহৰত অধিকসংখ্যক পুৰুষে কামৰ সন্ধানত আহি বসতি স্থাপন কৰিছে।<ref>{{cite news|url=http://timesofindia.indiatimes.com/articleshow/843036.cms|title=Parsis top literacy, sex-ratio charts in city|date=2004-09-08|publisher=[[The Times of India]]|accessdate=2009-07-02}}</ref> ২০০৮ চনত মুম্গ্ৰন্থমুম্বাই চহৰৰ অপৰাধৰ হাৰ ৫.৪ শতাংশ বৃদ্ধি পায়। সেই বছৰৰ হিচাব অনুযায়ী, দোষী সাব্যস্তকৰণৰ হাৰ সমগ্ৰ দেশৰ মাজত মুম্গ্ৰন্থতেইমুম্বাইতেই সবাতোকৈ কম। এই চহৰৰ সাধাৰণ অপৰাধবোৰ হ’ল হত্যা, হত্যাৰ চেষ্টা, অপৰাধমূলক গণহত্যা, পণপ্ৰথা জনিত কাৰণত মৃত্যু, অপহৰণ, ধৰ্ষণ, অগ্নিসংযোগ আৰু ডকাইতি।<ref>{{cite web|url=http://docs.google.com/viewer?url=http%3A%2F%2Fmahacid.com%2Fcid%2FPreface.pdf |title=11th annual report Crime in Maharashtra 2008:Criminal Investigation Department, Pune |publisher=Docs.google.com |date= |accessdate=2010-05-05}}</ref>
মুম্গ্ৰন্থমুম্বাই চহৰৰ প্ৰধান ধৰ্মাবলম্বী গোষ্ঠীসমূহ হ’ল [[হিন্দু]] (৬৭.৩৯%), [[মুচলমান]] (১৮.৫৬%), [[বৌদ্ধ]] (৫.২২%), [[জৈন]] (৩.৯৯%), [[খ্ৰীষ্টান]] (৩.২২%) আৰু [[শিখ]] (০.৫৮%); [[পাৰচী]] আৰু [[ইহুদী]] জনসংখ্যাৰ অৱশিষ্টাংশ।<ref>{{cite web| title = Census GIS Household | work = Census of India | publisher = Office of the Registrar General | url = http://www.censusindiamaps.net/page/Religion_WhizMap1/housemap.htm | accessdate = 2008-12-09}}</ref> মুম্গ্ৰন্থৰমুম্বাইৰ ভাষাগত জনপৰিসংখ্যা নিম্নৰূপৰ: [[মহাৰাষ্ট্ৰীয়]] (৬০%), [[গুজৰাটী]] (১৯%), আৰু অৱশিষ্টাংশ ভাৰতৰ অন্যান্য অঞ্চলৰ পৰা অহা।<ref>{{Harvnb|Mehta|2004|p=99}}: "Maharashtrians now comprise 60 percent of the city's residents; 19 percent are Gujarati, and the rest are Muslim, North Indian, Sindhi, South Indian, Christian, Sikh, Parsi, and everybody else."</ref> মুম্গ্ৰন্থৰমুম্বাইৰ সবাতোকৈ পুৰণা মুচলমান সম্প্ৰদায়সমূহ হ’ল [[দাউদি বোহৰা]], [[খোজা]] আৰু [[কোঙ্কণি মুচলমান]]।<ref>{{harvnb|Bates|2003|p=266}}</ref> স্থানীয় খ্ৰীষ্টানসকলৰ মাজত উল্লেখযোগ্য [[পূৰ্ব ভাৰতীয় (জাতিগোষ্ঠী)|পূৰ্ব ভাৰতীয় কেথেলিকসকল]]; ষোড়শ শতাব্দীতে পৰ্তুগীসকলে এওঁলোকক ধৰ্মান্তৰিত কৰে।<ref>{{harvnb|Baptista|1967|p=5}}</ref> চহৰত এটা সৰু [[বনি ইজৰায়েল|বনি ইজৰায়েলী]] [[ইহুদী]] সম্প্ৰদায়েও বাস কৰে; তেখেতসকল সম্ভবত ১৬০০ বছৰ আগেয়ে [[পাৰস্য উপসাগৰ]] বা [[ইয়েমেন]] অঞ্চলৰ পৰা ভাৰতলৈ আহি বসতি স্থাপন কৰে।<ref>{{harvnb|Strizower|1971|p=15}}</ref> পাৰ্চীসকল আহিছিল [[পাৰস্য]]ৰ পৰা। মুম্গ্ৰন্থতমুম্বাইত বৰ্তমান প্ৰায় ৮০,০০০ পাৰ্চীৰ বাস।<ref>"[http://www.managementtoday.co.uk/news/648273/ The world's successful diasporas]". Managementtoday.co.uk.</ref>
মুম্গ্ৰন্থৰমুম্বাইৰ অধিবাসীসকলে নিজকে ''[[মুম্গ্ৰন্থকৰমুম্বাইকৰ]]'' বা ''মুম্বাইট'' বা ''বম্বেইট'' নামেৰে অভিহিত কৰে। মুম্গ্ৰন্থমুম্বাই ভাৰতৰ প্ৰধান বহুভাষিক চহৰ। ভাৰতৰ প্ৰধান ভাষাসমূহৰ মাজত ১৬টা ভাষা এই চহৰত কথিত হয়। চৰকাৰী ভাষা [[মাৰাঠী]]; অন্যান্য ভাষাসমূহ হ’ল [[হিন্দী]], [[গুজৰাটী ভাষা|গুজৰাটী]] আৰু ইংৰাজী।<ref>{{harvnb|Pai|2005|p=1804}}</ref>
উন্নয়নশীল দেশসমূহৰ দ্ৰুত বৰ্ধমান চহৰবোৰত যি যি সমস্যা দেখা যায়, তাৰ বেছিভাগেই মুম্গ্ৰন্থতমুম্বাইত বিদ্যমান। ব্যাপক দাৰিদ্ৰ্য আৰু বেকাৰত্ব, অনুন্নত স্বাস্থ্যব্যৱস্থা, অনুন্নত জীৱনযাত্ৰা আৰু শিক্ষাৰ মান এই চহৰৰ মূল সমস্যা। বসবাসৰ সুবন্দোবস্ত থকা সত্ত্বেও মুম্গ্ৰন্থবাসীসকলেমুম্বাইবাসীসকলে অনেক সময়তেই কৰ্মস্থলৰ পৰা দূৰ জনাকীৰ্ণ আৰু তুলনামূলকভাবে ব্যয়বহুল আবাসত বাস কৰে। এই কাৰণে জন পৰিবহণ ব্যৱস্থাৰ মাধ্যমবোৰত সদায়ে প্ৰচুৰ ভীৰ থাকে আৰু যানজঁট নিত্যনৈমিত্তিক বিষয় হৈ উঠে। কোনো কোনোৱে বাচ অথবা ট্ৰেন ষ্টেচনৰ কাষতে বসবাস কৰে। যদিও উপনগৰৰ বাসিন্দাসকলৰ দক্ষিণলৈ প্ৰধান বাণিজ্য কেন্দ্ৰত গৈ পাবলৈ অনেক সময় লাগি যায়।<ref>{{harvnb|Datta|Jones|1999|loc=Low-Income Households and the Housing Problem in Mumbai, pp. 158–159}}</ref> এছিয়াৰ দ্বিতীয় বৃহত্তম [[বস্তি]] [[ধাৰাবি]] <ref>{{cite web | last=Jacobson|first=Marc|title= Dharavi: Mumbai's Shadow City| url= http://ngm.nationalgeographic.com/2007/05/dharavi-mumbai-slum/jacobson-text| work=[[National Geographic Magazine|National Geographic]] | publisher= [[National Geographic Society]]|month=May|year=2007 | accessdate=2009-04-28}}</ref> মধ্য মুম্গ্ৰন্থতমুম্বাইত অৱস্থিত; ইয়াত বসবাস কৰে প্ৰায় ৮০০,০০০ মানুহ।<ref>{{harvnb|Davis|2006|p=31}}</ref> ১৯৯১-২০০১ দশকত মহাৰাষ্ট্ৰৰ বাহিৰৰ পৰা অহা মুম্গ্ৰন্থতমুম্বাইত অভিনিবেশকাৰীৰ সংখ্যা আছিল ১,১২০,০০০ জন; যিটোৱে মুম্গ্ৰন্থৰমুম্বাইৰ জনসংখ্যাৰ লগত আৰু ৫৪.৮ শতাংশ যোগ কৰে।<ref>{{cite web |url=http://maccia.org.in/ecoSmaha06.pdf |page=2|title=Highlights of Economic Survey of Maharashtra 2005-06 |accessdate=2008-02-13 |publisher=Directorate of Economics and Statistics, Planning Department ([[Government of Maharashtra]]) |format=PDF}}</ref> ২০০৭ চনত মুম্গ্ৰন্থৰমুম্বাইৰ অপৰাধৰ হাৰ ([[ভাৰতীয় দণ্ডবিধি|ভাৰতীয় দণ্ডবিধিৰ]] ধাৰাত নথিভুক্ত) ১০০,০০০ জন ১৬২.৯৩<ref>http://timesofindia.indiatimes.com/articleshow/5823304.cms</ref> যিটো ৰাষ্ট্ৰীয় গড়ৰ (১৭৫.১) তুলনাত সামান্য কম হলেও ভাৰতৰ দহ লক্ষাধিক জনসংখ্যাযুক্ত চহৰসমূহৰ গড় হাৰৰ (৩১২.৩) তুলনাত অনেক কম।<ref name=crimerate>{{cite web|title=Crime in India-2007
|url= http://ncrb.nic.in/cii2007/home.htm|format= PDF|accessdate=2009-04-25|page=2|year= 2007
|last1=National Crime Records Bureau|publisher= Ministry of Home Affairs ([[Government of India]])
== সংস্কৃতি ==
{{Main|মুম্গ্ৰন্থমুম্বাই সংস্কৃতি}}
[[চিত্ৰ:Town-Hall,-Bombay.jpg|thumb|[[বোম্বাই এছিয়াটিক চ’চাইটি]], শহৰৰ প্ৰাচীনতম সাধাৰণ গ্ৰন্থাগাৰসমূহৰ অন্যতম|alt=A white building with a triangular facade and wide stairs]]
== জনমাধ্যম ==
[[চিত্ৰ:Bolywood.jpg|thumb|[[বলিউড]] মুম্গ্ৰন্থতমুম্বাইত অৱস্থিত]]
মুম্গ্ৰন্থৰমুম্বাইৰ পৰা একাধিক সংবাদপত্ৰ প্ৰকাশিত হয়; ইয়াত একাধিক টেলিভিশ্বন আৰু ৰেডিঅ’ ষ্টেশন আৰু অবস্থিত। মুম্গ্ৰন্থৰমুম্বাইৰ জনপ্ৰিয় ইংৰাজী দৈনিক আলোচনীসমূহ হ’ল ''[[টাইমচ অফ ইণ্ডিয়া]]'', ''[[মিড ডে]]'', ''[[হিন্দুস্তান টাইমচ]]'', ''[[ডি এন এ – ডেইলি নিউজ এণ্ড এনালাইচিচ|ডি এন এ]]''আৰু ''[[ইণ্ডিয়ান এক্সপ্ৰেচ]]''। জনপ্ৰিয় মাৰাঠী সংবাদপত্ৰৰ হ’ল ''নবকাল'', ''[[মহাৰাষ্ট্ৰ টাইমচ]]'', ''[[লোকসত্তা (সংবাদপত্ৰ)|লোকসত্তা]]'', ''[[লোকমত]]'' আৰু ''[[সকাল]]''। ইয়াৰ বাদেও অন্যান্য ভাৰতীয় ভাষাতো সংবাদপত্ৰ প্ৰকাশ হয় |ref>{{cite web
|first1=Shuchi|last1=Bansal|last2=Mathai |first2=Palakunnathu G.
|url=http://www.rediff.com/cms/print.jsp?docpath=//money/2005/apr/06spec1.htm
|date=2005-04-06
|accessdate=2009-05-14
|publisher=[[Rediff]]}}</ref> এছিয়াৰ প্ৰাচীনতম সংবাদপত্ৰ ''[[বোম্বাই সমাচাৰ]]'' ১৮২২ চনৰ পৰা মুম্গ্ৰন্থমুম্বাই চহৰত একেলেঠাৰিয়ে প্ৰকাশ হৈ আহিছে।<ref>{{cite news
| last=Rao | first= Subha J.
|url=http://www.hindu.com/yw/2004/10/16/stories/2004101600260300.htm
|date=2004-10-16
|accessdate=2009-05-14
|work=[[The Hindu]]}}</ref> ১৮৩২ চনত বালশাস্ত্ৰী জাম্ভেকৰে মুম্গ্ৰন্থতেইমুম্বাইতেই প্ৰথম ''বোম্বাই দৰ্পণ'' নামে এখন মাৰাঠী সংবাদপত্ৰ আৰম্ভ কৰে।<ref>{{cite news|url=http://www.hinduonnet.com/thehindu/br/2002/02/05/stories/2002020500040500.htm |title=Privatising emancipation (A Book Review) |first=Veena |last=Naregal |work=Language, Politics, Elites, and the Public Sphere |publisher=[[The Hindu]] |date=2002-02-05 |accessdate=2007-12-24}}</ref>
== শিক্ষাব্যৱস্থা ==
{{See also|মুম্গ্ৰন্থৰমুম্বাইৰ কলেজসমূহৰ তালিকা}}
[[চিত্ৰ:University of Bombay2.jpg|thumb|left|[[ৰাজাবাই ক্লক টাওৱাৰ]], [[মুম্গ্ৰন্থমুম্বাই বিশ্ববিদ্যালয়]]|alt=A clock tower amid trees and a playground]]
মুম্গ্ৰন্থৰমুম্বাইৰ বিদ্যালয়সমূহ হয় "মিউনিচিপ্যাল স্কুল" (বৃহন্মুম্গ্ৰন্থবৃহন্মুম্বাই পৌৰসংস্থা পৰিচালিত) অথবা প্ৰাইভেট স্কুল (অছি অথবা ব্যক্তিগত উদ্যোগত পৰিচালিত)। প্ৰাইভেট স্কুলসমূহে কোনো কোনো ক্ষেত্ৰত চৰকাৰী সাহায্য লাভ কৰে।<ref>{{cite news|url=http://www.mid-day.com/news/2006/sep/144108.htm|date=2006-09-24
|title=City has 43 one-teacher schools|work=[[MiD DAY]]|publisher=MiD-Day Infomedia|accessdate=2009-06-09}}</ref> বিদ্যালয়সমূহৰ অনুমোদন কৰে [[মহাৰাষ্ট্ৰ ৰাজ্য মাধ্যমিক আৰু উচ্চ মাধ্যমিক শিক্ষা পৰিষদে]] (এমএচবিএচএইচএসই) অথবা সৰ্বভাৰতীয় [[কাউন্সিল ফৰ ইণ্ডিয়ান স্কুল চাৰ্টিফিকেট একজামিনেছন]] (চিআইএচচিই), [[কেন্দ্ৰীয় মাধ্যমিক শিক্ষা পৰিষদ]] (চিবিএসই) বা [[জাতীয় মুক্ত বিদ্যালয় সংস্থা]] (এনআইওএচ)।<ref>{{cite news|last=Mukherji|first=Anahita|url=http://timesofindia.indiatimes.com/articleshow/4346890.cms
|date=2009-04-02|title=Education board tells schools to get state recognition
|title=When it comes to courses, MU dishes up a big buffet
|publisher=[[The Times of India]]
|accessdate=2009-06-09}}</ref> চহৰৰ অধিকাংশ কলেজেই [[মুম্গ্ৰন্থমুম্বাই বিশ্ববিদ্যালয়]]ৰ দ্বাৰা অনুমোদিত। এই বিশ্ববিদ্যালয় স্নাতক ছাত্ৰৰ সংখ্যাৰ বিচাৰত বিশ্বৰ অন্যতম বৃহৎ বিশ্ববিদ্যালয়।<ref>{{cite web
|url=http://www.mu.ac.in/History.html
|title=History
|publisher=[[University of Mumbai]]
|accessdate=2009-06-09}}</ref>মুম্গ্ৰন্থতমুম্বাইত অৱস্থিত [[আইআইটি বোম্বাই|ইণ্ডিয়ান ইনষ্টিটিউট অফ টেকন’লজি (বোম্বাই)]], <ref>{{cite news
|url=http://www.dnaindia.com/report.asp?NewsID=1070723
|date=2006-12-22
|title=Admission process for autonomous engg colleges to start today
|publisher=[[Indian Express Group]]
|accessdate=2009-06-09}}</ref> ভাৰতৰ অগ্ৰণী ইঞ্জিনিয়াৰিং আৰু কাৰিকৰী শিক্ষাপ্ৰতিষ্ঠান। [[এচএনডিটি ইউমেনচ ইউনিভাইটি]] ইত্যাদি মুম্গ্ৰন্থৰমুম্বাইৰ অন্যান্য স্ব-শাসিত বিশ্ববিদ্যালয়।<ref>{{cite web
|url=http://sndt.digitaluniversity.ac/Content.aspx?ID=7&ParentMenuID=7
|title=About University
|publisher=[[SNDT Women's University]]
|accessdate=2009-06-09}}</ref> ইয়াৰ বাদেও [[নেছনেল ইনষ্টিটিউট অফ ইণ্ডাষ্ট্ৰিয়াল ইঞ্জিনিয়াৰিং]] (এনআইটিআইই), [[যমুনালাল বাজাজ ইনষ্টিটিউট অফ মেনেজমেণ্ট ষ্টাডিজ]] (জেবিআইএমএচ), [[এচ পি জৈন ইনষ্টিটিউট অফ মেনেজমেণ্ট এণ্ড ৰিচাৰ্চ]] আৰু একাধিক মেনেজমেণ্ট শিক্ষাপ্ৰতিষ্ঠান মুম্গ্ৰন্থতমুম্বাইত অৱস্থিত।<ref>{{cite news
|last=Bansal
|first=Rashmi
|work=Rediff News
|publisher=[[Rediff]]
|accessdate=2009-06-09}}</ref> দেশৰ প্ৰাচীনতম আইন আৰু কমাৰ্চ কলেজ যথাক্ৰমে [[গভৰ্নমেন্ট ল’ কলেজ]] আৰু [[চিডেনহ্যাম কলেজ]] মুম্গ্ৰন্থতেইমুম্বাইতেই অৱস্থিত।<ref>{{cite web
|url=http://www.sydenham.edu/our_profile.html
|title=Sydenham College: Our Profile
|title=About The Government Law College
|publisher=[[Government Law College]]
|accessdate=2009-04-26}}</ref> মুম্গ্ৰন্থৰমুম্বাইৰ প্ৰাচীনতম শিল্পকলা প্ৰতিষ্ঠানটি হল [[চাৰ জে. জে. স্কুল অফ আৰ্ট]]।<ref>{{cite news|url=http://timesofindia.indiatimes.com/articleshow/24305727.cms |title=JJ School seeks help from new friends|date=2002-10-06|first=Nina|last=Martyris|work=[[The Times of India]]|accessdate=2009-05-13}}</ref>
মুম্গ্ৰন্থৰমুম্বাইৰ দুটি বিশিষ্ট গৱেষণা প্ৰতিষ্ঠান হ’ল [[টাটা ইনষ্টিটিউট অফ ফাণ্ডামেন্টাল ৰিচাৰ্চ]] (টিআইএফআৰ) আৰু [[ভাবা পৰমাণু গৱেষণা কেন্দ্ৰ]] (বিএআৰচি)।<ref>{{cite news
|url=http://www.dnaindia.com/report.asp?NewsID=1065998
|date=2006-11-24
|publisher=[[Board of Control for Cricket in India]] (BCCI)
|url=http://www.bcci.tv/about-bcci.html
|accessdate=2009-05-16}}</ref> আৰু[[ইণ্ডিয়ান প্ৰিমিয়াৰ লীগ]] (আইপিএল) <ref>{{cite web|url=http://www.investmentkit.com/latestnews/2010/04/15/i-t-raids-at-ipl-headquarter-at-bcci-in-mumbai-reports-ndtv-2/ |title=I-T Raids at IPL Headquarter at BCCI in Mumbai, reports NDTV | InvestmentKit.com Articles |publisher=Investmentkit.com |date=2010-04-15 |accessdate=2010-05-05}}</ref> মুম্গ্ৰন্থতেইমুম্বাইতেই অৱস্থিত। [[ৰন্জী ট্ৰফি|ৰন্জী ট্ৰফিত]] চহৰৰ প্ৰতিনিধিদলে [[মুম্গ্ৰন্থমুম্বাই ক্ৰিকেট দল]] ৩৯টা পুৰস্কাৰ অৰ্জন কৰিছে, যিটো কোনো একক দলৰ ক্ষেত্ৰত সৰ্বাধিক সংখ্যা।<ref>{{cite news
|last=Makarand
|first=Waingankar
|publisher=[[The Hindu]]
|url=http://www.hindu.com/2009/01/18/stories/2009011856451500.htm
|accessdate=2009-06-08}}</ref> [[ইণ্ডিয়ান প্ৰিমিয়াৰ লীগ]] আৰু[[ইণ্ডিয়ান ক্ৰিকেট লীগ|ইণ্ডিয়ান ক্ৰিকেট লীগত]] এই চহৰৰ প্ৰতিনিধিদল যথাক্ৰমে [[মুম্গ্ৰন্থমুম্বাই ইণ্ডিয়ানচ]] আৰু [[মুম্গ্ৰন্থমুম্বাই চ্যাম্পচ]]। চহৰৰ দুখন আন্তৰ্জাতিক ক্ৰিকেট ষ্টেডিয়াম হল [[ওয়াংখেড়ে ষ্টেডিয়াম]] আৰু [[ব্ৰাবোৰ্ন ষ্টেডিয়াম]]।<ref>{{cite news
|last=Seth
|first=Ramesh
|publisher=[[Rediff]]
|url=http://www.rediff.com/money/2006/jul/07fifa.htm
|accessdate=2009-06-09}}</ref> [[আই-লীগ|আই-লীগত]] মুম্গ্ৰন্থৰমুম্বাইৰ প্ৰতিনিধিত্ব কৰে তিনিটা দলে: [[মুম্গ্ৰন্থমুম্বাই ফুটবল ক্লাব]], <ref>{{cite news
|title=Mumbai Football Club launched
|date=2007-06-28
|publisher=[[The Hindu]]
|url=http://www.hindu.com/thehindu/holnus/007200810101668.htm
|accessdate=2009-06-09}}</ref> ক্ৰিকেটৰ জনপ্ৰিয়তা বৃদ্ধিৰ লগে লগে [[ফিল্ড হকী|ফিল্ড হকীৰ]] জনপ্ৰিয়তা অৱশ্যে কমি গৈছে। [[প্ৰিমিয়াৰ হকী লীগ|প্ৰিমিয়াৰ হকী লীগত]] (পিএইচএল) অংশগ্ৰহণকাৰী মহাৰাষ্ট্ৰৰ একমাত্ৰ দলটো হ’ল মুম্গ্ৰন্থৰমুম্বাইৰ [[মাৰাঠা ওৱাৰিওৰচ]]।<ref>{{cite news
|title=Stage set for Premier Hockey League
|date=2004-11-17
|publisher=[[Rediff]]
|url=http://www.rediff.com/sports/2004/nov/17hock.htm
|accessdate=2009-06-09}}</ref> প্ৰতি ফেব্ৰুৱাৰী মাহত [[মহালক্ষ্মী ৰেচক’ৰ্চ|মহালক্ষ্মী ৰেচক’ৰ্চত]] [[ডাৰবি (ঘোঁৰাদৌৰ)|ডাৰবি]] ৰেচৰ আয়োজন কৰা হয়। মুম্গ্ৰন্থৰমুম্বাইৰ [[ৰয়েল ওয়েষ্টাৰ্ন ইণ্ডিয়ান টাৰ্ফ ক্লাব|টাৰ্ফ ক্লাবত]] ফেব্ৰুৱাৰীত [[ইউনাইটেড ব্ৰিউয়াৰিচ গ্ৰুপ|মেকডুৱেলৰ]] ডাৰবিও অনুষ্ঠিত হয় ।<ref>{{cite news
|last=Pal
|first=Abir
|publisher=[[The Times of India]]
|url=http://timesofindia.indiatimes.com/articleshow/1233374.cms
|accessdate=2009-06-08}}</ref> সাম্প্ৰতিক বছৰসমূহত [[ফৰমুলা ওৱান]] ৰেচিং-ৰ কামতো জনগণৰ আগ্ৰহ বৃদ্ধি পাইছে।<ref>{{cite news |last=Pinto |first=Ashwin |url=http://www.indiantelevision.com/mam/headlines/y2k5/mar/marmam27.htm |title=ESS plans marketing blitz around F1 |date=2005-03-05 |accessdate= 2009-04-26 |publisher=Indiantelevision.com}}</ref> ২০০৮ চনত [[ফ’ৰ্চ ইণ্ডিয়া]] এফ ওৱান টিম কাৰৰ উদ্বোধন হয় মুম্গ্ৰন্থত।মুম্বাইত।<ref>{{cite news |url=http://uk.reuters.com/article/motorSportsNews/idUKL2521523620080125 |title=Motor racing-Force India F1 team to launch 2008 car in Mumbai |date=2008-01-25 |accessdate= 2008-01-27 |publisher=Reuters UK |work=Thomson Reuters}}</ref> ২০০৪ চনৰ মাৰ্চত মুম্গ্ৰন্থে গ্ৰ্যাণ্ড প্ৰিক্স [[এফ ওৱান পাৱাৰবোট ৰেচিং|এফ ওৱান পাৱাৰবোট ওৱৰ্ল্ড চ্যাম্পিয়নশ্বিপত]] অংশগ্ৰহণ কৰে।<ref>{{cite news |url=http://cities.expressindia.com/fullstory.php?newsid=68125
|title=Formula 1 powerboating swooshes into Mumbai, tourism hope for city
|last=Jore
|accessdate=2009-05-14
|publisher=[[The Indian Express]]
|work=Mumbai Newsline}}</ref> ২০০৪ চনত ভাৰতীয় জনগণৰ মাজত খেলাধূলাৰ আগ্ৰহ বৃদ্ধি কৰাৰ উদ্দেশ্যে বাৰ্ষিক [[মুম্গ্ৰন্থমুম্বাই মাৰাথন|মুম্গ্ৰন্থমুম্বাই মাৰাথনৰ]] সূচনা ঘটোৱা হয়।<ref>{{cite news|date=2007-12-18|url=http://www.earthtimes.org/articles/show/160916.html|title=Mumbai marathon draws all defending champions|accessdate=2009-05-28|work=The Earth Times}}</ref> ২০০৬ ও ২০০৭ চনত [[কিংফিছাৰ্চ এয়াৰলাইনচ টেনিচ ওপেন]] নামেৰে [[এচ’চিয়েছন অফ টেনিচ প্ৰফেছনালচ|এটিপি ওৱৰ্ল্ড ট্যুৰৰ]] এক [[ইন্টাৰনেছনেল ছিৰিজ টুৰ্নামেন্ট]] আয়োজিত হয় মুম্গ্ৰন্থত।মুম্বাইত।<ref>{{cite news|work=CBS Sports|title=Bangalore replaces Mumbai on ATP Tour circuit|url=http://www.sportsline.com/tennis/story/10834314|date =2008-05-20| accessdate =2009-05-28}}</ref>
== তথ্য সংগ্ৰহ ==
| 