মূকাভিনয়

মূকাভিনয়ৰ অৰ্থ হৈছে মুখৰে শব্দ উচ্চাৰণ নকৰাকৈ বা সংলাপ নোকোৱাকৈ মনৰ ভাব প্ৰকাশ কৰা। নাট্যশিল্পৰ এক বিশেষ দিশ হৈছে এই মূকাভিনয়। এই পদ্ধতিৰ জৰিয়তে কোনো অভিনেতাই কোনো সংলাপ ব্যৱহাৰ নকৰাকৈ কেৱল দেহ ভঙ্গিমা আৰু মুখৰ অভিব্যক্তিৰ ওপৰত নিৰ্ভৰ কৰি অভিনয় কৰে। যি কোনো অভিনেতায়ে কিছু পৰিমানে মূকাভিনয় কৰিব লগা হয়, তেওঁলোকৰ অঙ্গীভঙ্গীৰ সহায়ত। আনকথাত মূকাভিনয় থিয়েটাৰৰ ৰস বিতৰণৰ এক মাধ্যম। মুকাভিনয়ক এটা স্বতন্ত্ৰ প্ৰদৰ্শন কলা হিচাপেও ব্যৱহাৰ কৰা হয়। ইয়াৰ আৱিৰ্ভাৱ হৈছিল প্ৰাচীন গ্ৰীছত। জাক্‌ছ লেককে তেওঁৰ প্ৰশিক্ষণ পদ্ধতিৰে আধুনিক যুগত মুকাভিনয়ৰ বিকাশত প্ৰভূত বৰঙণি যোগাইছিল।

মূকাভিনয়ৰ ইতিহাস

Jean Soubeyran আৰু Brigitte Soubeyranৰ দ্বাৰা পৰিবেশিত এক মূকাভিনয় দৃশ্য

আদি ৰোমান যুগত ওপৰত উল্লেখিত ধৰণৰ অনুষ্ঠানত অংশলোৱা লোক সকলক ইংৰাজী ভাষাত Pantomime বুলিছিল। অৰ্থাৎ Pantomime সকল আছিল এক শ্ৰেণীৰ অভিনেতা যি মূকাভিনয় অনুষ্ঠানত অংশগ্ৰহণ কৰিছিল। এই সকলৰ উদ্ভৱকাল নিৰ্ণয় কৰা কঠিন। Pantomime শব্দটি গ্ৰীক শব্দ, যাৰ অৰ্থ বিশুদ্ধ অনুকৃতি (ইংৰাজী ভাষাত: allmimic)।সকলো অভিনেতায়েই কিছু পৰিমাণে মূকাভিনয় কৰিব লগা হয় তেওঁলোকৰ অংগীভঙ্গিৰ জৰিয়তে। Pantomime মাত্ৰ ভাৱ, ক্ৰিয়া আৰু পৰিস্থিতিৰ দেহ ভংগী আৰু পদক্ষেপৰ প্ৰকাশ। সভ্যতাৰ আদি যুগত প্ৰত্যেক দেশৰ ৰণনৃত্য, জীৱজন্তুৰ অনুকৰণ, বলিদান আদি অনুষ্ঠানত Pantomimeৰ অস্তিত্ব পোৱা যায়। ভাৰত আৰু মিচৰৰ সভ্যতাত Pantomime-এ এক ধাৰাবাহিকতা অক্ষুণ্ণ ৰাখি শিল্পৰ পৰ্য্যায়লৈ উন্নীত হয়। গ্ৰীকসকলে মাজে মাজে মূকাভিনয়ৰ সহায়ৰ হেতু 'কোৰাচ’ যুক্ত কৰিছিল।ৰোমান সকলে বিশেষ ভাবে Pantomimeৰ উন্নতি সাধন কৰিছিল।এই উৎকৰ্ষ সাধনৰ বাবে ৰোম সাম্ৰাজ্যত বিদ্যালয়ো প্ৰতিষ্ঠা কৰিছিল। মূকাভিনয়ৰ বিভিন্ন চৰিত্ৰৰ পাৰ্থক্য বুজাবলৈ মুখাৰ প্ৰয়োগ কৰিছিল।কেতিয়াবা কেতিয়াবা এই মূকাভিনয়ৰ লগত দৃশ্যসজ্জা, আৱহসঙ্গীত যুক্ত কৰি এক নাট্য মূহুৰ্ত্তৰো সৃষ্টি কৰিছিল। ইংৰাজ সকলৰ "Dumb-Show" প্ৰকৃততে এই Pantomimeৰে এটি আঙ্গিক মাত্ৰ। পুৰণি ৰোমান সম্ৰাট অগাষ্টাচ আছিল Pantomimeৰ পৃষ্ঠপোষক। বহুতে সেয়ে আগাষ্টাচক মূকাভিনয়ৰ জন্মদাতা বুলি ক’ব বিচাৰে।উল্লেখযোগ্য যে সম্ৰাট টিবেৰিয়াচে আকৌ Pantomimeৰ জনপ্ৰিয়তা হ্ৰাস কৰিবৰ বাবে এক নিষেধাজ্ঞা জাৰি কৰিছিল। ফলত সেই সময়ৰ সম্ভ্ৰান্ত ব্যক্তি সকলৰPantomime দলত যোগদান বন্ধ হৈ পৰিছিল।বৰ্তমান যুগত আকৌ Pantomimeৰ চৰ্চা পুনঃআৰম্ভ হয়। স্বয়ং সম্ৰাট 'নিৰো'ৱে হেনো Pantomime হিচাবে অভিনয়ো কৰিছিল। Pantomime সকলে মুখাৰ ব্যৱহাৰ কৰিছিল, সেয়ে মুখৰ অভিব্যক্তি বা অনুকৃতি সম্ভৱ হোৱা নাছিল। হাত আৰু হাতৰ আঙুলি বোৰেই প্ৰধানত: ব্যৱহাৰ হৈছিল। ২০খৃষ্টাব্দৰ পৰা মহিলা সকলে Pantomime হিচাবে আত্মপ্ৰকাশ কৰে। কোনো কোনো সময়ত সেই অভিনেত্ৰী সকলে নগ্ন হৈও অভিনয় কৰিছিল। এই কাৰ্য্যত প্ৰাচীন খৃষ্টান লিখক সকল খৰ্গহস্ত হৈছিল আৰু 'গ্ৰচৱী জুভেনাল' নামৰ দাৰ্শনিকজনে এই অনুষ্ঠান সমুহ অশ্লীল বুলি প্ৰতিবাদ কৰিছিল। কালক্ৰমত বিভিন্ন পৰিবৰ্তনৰ মাজেৰে আহি আধুনিক Pantomime ত মুকাভিনেতাতকৈ অভিনীত বিষয়বস্তুৰ গুৰুত্ব বাঢ়িল।

Pantomime বিলাকত আঞ্চলিক ছাপ আৰু সমসাময়িক বিষয় যুক্ত হৈছিল। সেই বিলাকত বিভিন্ন দৃশ্যসজ্জা, অনুকৃতি, নৃত্য, যাদু খেল, স্থূল ৰসেৰে পূৰ্ণহৈ পূৰ্বৰ মৰ্য্যদা হেৰুৱাবলৈ আৰম্ভ কৰিছিল।মধ্যযুগত Mystry Playৰ মাজত আকৌ আমি Pantomimeৰ পূৰ্ৱৰ ধাৰা দেখা পাওঁ। Comedia-Del-Arte ৰ এটা আংগিক Pantomimeৰ ৰূপত আৱিৰ্ভাব হল।ইয়াৰ মাজতে Harlequinadeৰ জনপ্ৰিয় চৰিত্ৰ সমূহ তথা বহুৱা ইত্যাদিৰ আমদানী হবলৈ ধৰিলে। আনুমানিক ১৭২৩ খৃষ্টাব্দত এনেধৰণৰ বিনোদনধৰ্মী অনুষ্ঠানে ইংলণ্ডত বেছ জনপ্ৰিয়তা অৰ্জন কৰিছিল। ১৯ শতিকাত 'বেলে' নৃত্যৰ অধ:পতনৰ লগে লগে Pantomimeও মঞ্চৰ পৰা প্ৰায় লুপ্ত হৈ পৰে।কিন্তু কুৰি শতিকাৰ প্ৰথম দশকত 'ৰুডলফ ভন' আৰু 'মেৰী উইগমেন'ৰ প্ৰচেষ্টাত Pantomime এ জাৰ্মেনীত New Dance নামে পুনৰ প্ৰতিষ্ঠা হয়। কালক্ৰমত লাহে লাহে গোটেই বিশ্বতে Pantomime জনপ্ৰিয় হৈ পৰে। ভাৰতীয় নৃত্য শৈলী, বিশেষকৈ ভাৰত নাট্যম আৰু কথাকলিত অতীতকালৰে পৰা মূকাভিনয়ৰ অস্তিত্ব বিদ্যমান। এই দুবিধ শৈলীত প্ৰয়োগ হোৱা বিভিন্ন অংগীভঙ্গি , অভিব্যক্তি(মুখজ অভিনয়) আদিৰ কথা এইখিনিতে উল্লেখ কৰিব পাৰি। যি সমুহ কঠোৰ অনুশীলনী আৰু ব্যাকৰণ সন্মত শিক্ষাৰ দ্বাৰা আয়ত্ত্ব কৰিব পাৰি।

মূকাভিনয়ৰ সূত্ৰাৱলী

চিত্ৰত অসমৰ প্ৰসিদ্ধ মূকাভিনয় শিল্পী ম‍ইনুল হ’ক

মূকাভিনয় কলাৰ কিছুমান আভ্যন্তৰীণ সূত্ৰ আছে।এই সূত্ৰ সমুহৰ সহায়ত এজন মূকাভিনেতাই তেওঁৰ অভিনয়ৰ পূৰ্ণ বিকাশ কৰিব পাৰে আৰু দৰ্শক সকলেও বিষয় বস্তু সম্পুৰ্ণভাৱে উপলব্ধি কৰিব পাৰে।

সূত্ৰ সমুহ

১)গতিৰ সূত্ৰাৱলী(Principles of motion :-গতিৰ তিনিটা ধাৰা আছে -

• ক) কেন্দ্ৰত্যাগী গতি (Eccentric);
• খ) কেন্দ্ৰাভিমুখী গতি (Concentric);
• গ) স্বাভাবিক গতি (Normal);

গতিৰ সূত্ৰ সমুহত কেন্দ্ৰ মানে হৃদয়ক বুজোৱা হয়।

২) গতিবেগৰ সূত্ৰ (Velocity) :-কোনো এটা গোষ্ঠী বা সমষ্টি অথবা শক্তি যিটো লয় বা ছন্দত চলমান হয় তাৰ হাৰকে গতিবেগ বা Velocity বোলা হৈছে।

৩) মনোভাৱ (Attitude):- সক্ৰিয় আবেগ কিদৰে উত্থান হয় আৰু পৰোক্ষ আবেগ কিদৰে পতন হয়, মনোভাৱে তাকেই বুজায়।

৪) আঙ্গিক (Form) :-

• ক) ঋজুৰেখা :- বেগ আৰু শক্তিৰ প্ৰকাশক।
• খ) গোলাকৃতিৰেখা :- মননশীলতা আৰু চিন্তা প্ৰকাশক।
• গ) সৰ্পিল ৰেখা :- আধ্যাত্মিকতা, ৰহস্য, কুঁৱলী আৰু জটিলতা প্ৰকাশক।

Pantomime Pablo Zibes

অনুশীলন নীতি

ভঙ্গীমা আৰু অঙ্গাভিনয় যন্ত্ৰ (Gestures and Gesture Apparatus): মূকাভিনয় শিল্পৰ মূল ভিত্তি হৈছে দেহ আৰু মন। এই দুয়োটাৰ ওপৰত সংযম আৰু পূৰ্ণ দখল থকা অত্যন্ত প্ৰয়োজন। এই দুইটাৰ সন্মিলিত ব্যৱহাৰে মূকাভিনয়ৰ উন্নতি কৰে।ইয়াৰ বাবে মূকাভিনেতাৰ দেহৰ প্ৰতিটো অঙ্গপ্ৰত্যঙ্গ শিঠিল আৰু সংযত কৰিব লাগে। বিভিন্ন প্ৰশিক্ষণৰ দ্বাৰা উক্ত গুণ আয়ত্ব কৰা যায়। দেহৰ প্ৰতিটো অঙ্গপ্ৰত্যঙ্গক এনেকুৱাকৈ প্ৰস্তুত কৰিব লাগিব যাতে নিজস্ব ভাব প্ৰকাশ কৰোঁতে এটা কলাসুলভ সৌন্দৰ্য্য প্ৰকাশ কৰে।

ভঙ্গীমা (Gesture): মূকাভিনয়ত অভিনেতাৰ দেহৰ প্ৰতিটো অংগই কথা কয়। অঙ্গী-ভঙ্গীৰ দ্বাৰাই বাক্য, কথা, বক্তৃতা আদি যাৱতীয় নাট্যবক্তব্য প্ৰকাশ কৰে। Gesture বা ভঙ্গীমাৰ অৰ্থ হ’ল দেহৰ এটা ভঙ্গী যাৰ দ্বাৰা ক'বলগীয়া এটা বাক্য বা বক্তব্য সুস্পষ্টকৈ প্ৰকাশ কৰে। ভঙ্গীমা তিনি প্ৰকাৰ:

1. বাক্য প্ৰকাশক ভঙ্গীমা (Speech Gesture)
2. ক্ৰিয়াকলাপ প্ৰকাশক ভঙ্গীমা (Occupational Gesture)
3. স্বভাৱিক ভাবব্যঞ্জক ভঙ্গীমা (Gesture of natural emotional significance)

অঙ্গাভিনয় যন্ত্ৰ (Gesture Apparatus):

ভঙ্গীমা সমুহ প্ৰদৰ্শন কৰিবৰ বাবে "অঙ্গাভিনয় যন্ত্ৰ"ৰ প্ৰয়োজন। যন্ত্ৰ সমুহ হ’ল: হাত দুখন, মণিবন্ধ, কিলাকুটি আৰু কান্ধ। এই প্ৰতিটো অংগৰ একোটা বিশেষ অৰ্থ প্ৰকাশ ক্ষমতা আছে। মুখমণ্ডলৰ পাছতেই হাতৰ স্থান। কাৰণ হাত দুখন হ’ল:

1. মুক সংলাপৰ বাহন
2. ভিন্ন ক্ৰিয়া-কলাপ প্ৰকাশৰ যন্ত্ৰ
3. চৰিত্ৰ নিৰ্দেশক
4. ভাব প্ৰকাশৰ মাধ্যম

হাত আৰু নিম্ন বাহুৰ সংযোগস্থলকে 'মণিবন্ধ' বোলা হয়। হাতৰ লগত চিধাচিধি সম্পৰ্ক হ’ল মণিবন্ধৰ। কাৰণ হাতৰ বিভিন্ন ভঙ্গীৰ বাবে কৰা বিভিন্ন স্থান পৰিৱৰ্তনৰ বাবে মণিবন্ধই দায়বদ্ধ। হাতৰ ভঙ্গী নিখুঁত আৰু সূক্ষ্ম কৰাৰ বাবে মণিবন্ধৰ সংযম আৰু নমনীয়তাৰ ব্যায়াম কৰা একান্ত প্ৰয়োজন।

মূকাভিনয়ত বিভিন্ন অঙ্গৰ প্ৰভাব

মানুহৰ দেহ তিনিটা প্ৰধান ভাগত বিভক্ত।এই বোৰ আকৌ কিছুমান অঞ্চলত বিভক্ত।এই অঞ্চল বিলাকে কোনো অঙ্গাভিনয়ৰ আৰম্ভ আৰু সমাপ্তিবিন্দু সূচায়।প্ৰধান অঙ্গ তিনিটা হল:

1. মস্তক
2. দেহকাণ্ড
3. হস্তপদদ্বয়।

মস্তক

মস্তকৰ উপৰিভাগ কপাল আৰু চকু দুটাৰে গঠিত।এই অঞ্চলটোক মানসিক অঞ্চল বা ইংৰাজীত Frontal Zone বোলে।ইয়াৰ মধ্যাঞ্চল গঠন হৈছে নাক আৰু ওপৰ ওঠৰ দ্বাৰা।মধ্যাঞ্চল আবেগময়তাৰ অঞ্চল বা ইংৰাজীত Buccal Zone বোলে।মস্তকৰ নিম্নাংশ গঠিত হৈছে তল ওঠ আৰু ঠুতৰিটোক লৈ।এই অঞ্চল দৈহিক প্ৰবৃতিৰ দ্বাৰা পৰিপূৰ্ণ।এই অংশক ইংৰাজীত Zenal Zone বোলা হয়।

দেহকাণ্ড

দেহকাণ্ডক দুটা ভাগত ভগোৱা কহয়।উৰ্দ্ধাংশ আৰু নিম্নাংশ।

উৰ্দ্ধাংশ: দেহকাণ্ডৰ উৰ্দ্ধাংশ বুকুৰ দ্বাৰা গঠিত।এই অঞ্চলে সন্মান বা গৌৰৱক প্ৰতিনিধিত্ব কৰে।পুৰূষত্ব বা নাৰীত্বৰ প্ৰকাশক এই অঞ্চল।পৰবৰ্তী অংশ হৃদপিণ্ডৰ দ্বাৰা গঠিত।এই অঞ্চল অনুভুতি অঞ্চল।

নিম্নাংশ: এই অঞ্চল উদৰ বা পেটৰ সমগ্ৰ অংশৰে গঠিত।উদৰাঞ্চল পৰিপুৰ্ণ ভাবে জীৱনী শক্তিৰ পৰিচায়ক।এটা কথা মন কৰিব লগিয়া যে অঙ্গাভিনয় যদি এই অঞ্চলৰ পৰা আৰম্ভ হয় অথবা এই অঞ্চল অভিমুখী হয় তেন্তে সেই অঙ্গভঙ্গী স্থুল আৰু অশ্লীল বুলি পৰিগনিত হব।

হস্তপদদ্বয়

এই ভাগ মানুহৰ হাত দুটা আৰু ভৰি বা পদ দুটাক লৈ গঠিত।হাতক আকৌ তিনিটা অঞ্চলত ভগোৱা হয়।

1. হাতৰ পটা
2. নিম্ন বাহু
3. ঊৰ্দ্ধবাহু

এই অঞ্চল সমুহ হাতৰ মণিবন্ধৰ যোৰা,কিলাকুটি আৰু কাঁন্ধৰ যোৰাৰে সংলগ্ন হৈ থাকে।

পদযুগল বা ভৰি দুটাক তিনি ভাগত ভগোৱা হয়।

1. ভৰিৰ পটা
2. ভৰিৰ নিম্নাংশ
3. উৰু

উপৰোক্ত অঞ্চল বিলাক গোৰোহা,আঁঠু আৰু নিতম্বৰ দ্বাৰা সংযুক্ত। হাত আৰু ভৰিহাল দেহৰ আটাইতকৈ বেছি প্ৰয়োজনীয় অংগ কাৰণ এই দুটাৰ দ্বাৰাই সৰ্বাধিক ক্ৰিয়া কৰ্ম সাধিত হয়।

পাদটীকা

গ্ৰন্থপঞ্জী

• Practical Miming-- M. Gestrude Pickersgill
• The Art Of Mime--Irene Mawer
• চাৰ্লি চ্যাপলিন--মৃণাল সেন

বহিঃ সংযোগ

• World Mime Index Archived 2012-01-02 at the Wayback Machine
• Mime.info, The world of mime theatre. International mime theatre information, including a library, resources, performer contacts, and events calendar.
• MOVEO—International school of corporeal mime and physical theatre in Barcelona—centre for research, creation and training, moveo.cat
• International Theatre School Jacques Lecoq Archived 2005-03-05 at the Wayback Machine, ecole-jacqueslecoq.com
• London International School of Performing Arts, lispa.co.uk
• Innovo Conservatory of Physical Theatre Archived 2011-05-13 at the Wayback Machine, innovotheatre.com
• European Mime Index, European Network for the Promotion and Profiling of Visual Theatre