জলসিঞ্চন
জলসিঞ্চন (ইংৰাজী: Irrigation) হৈছে কৃষি উৎপাদনৰ বাবে কৃত্ৰিমভাবে মাটিত পানী দিয়াৰ ব্যবস্থা। স্বল্প বৃষ্টি আৰু অনাবৃষ্টিৰ সময়ত পানীৰ অভাৱত কৃষি উৎপাদন যাতে বাধাগ্ৰস্থ নহয় তাৰবাবে উদ্ভিদৰ বৃদ্ধি নিশ্চিত কৰিবলৈ কৃত্ৰিমভাবে মাটিত এই পানী সৰবৰাহ কৰা হয়। এই পানী নদী, প্ৰাকৃতিক জলাশয়, বান্ধ দি তৈয়াৰ কৰা কৃত্ৰিম জলাশয় বা গভীৰ নলীনাদৰ পৰা উত্তোলনৰ মাধ্যমত সংগ্ৰহ কৰি নাইবা কৃত্ৰিম খাল খনন কৰি পানী প্ৰবাহ নিয়ন্ত্ৰণৰ মাধ্যমত সৰবৰাহ কৰা হয়। শস্য উৎপাদনৰ উপৰিও, বন সংৰক্ষণ,[1] কৃষিভূমিত অপতৃণ নিয়ন্ত্ৰণ[2] আৰু ভূমিস্খলন ৰোধ কৰিবলৈও[3] জলসিঞ্চন কৰা হয়।
প্ৰাকৃতিক গছ আৰু বাগিছাত খেতি কৰাত সহায়ক হোৱাকৈ মাটিত নিয়ন্ত্ৰিত পৰিমাণৰ পানী প্ৰয়োগ কৰা এই প্ৰথা ৫,০০০ বছৰতকৈও অধিক সময় ধৰি কৃষিৰ এক মূল দিশ হিচাপে পৰিগণিত হৈ আহিছে আৰু ইয়াক বিশ্বৰ বহু সংস্কৃতিয়ে গঢ়ি তুলিছে। জলসিঞ্চনে শুকান অঞ্চলত আৰু গড়তকৈ কম বৰষুণৰ সময়ত কৃষি শস্য ৰক্ষা কৰা, ভূ-প্ৰকৃতি ৰক্ষা কৰাত আৰু বিঘ্নিত মাটিত পুনৰ গছ-গছনি ৰোপণ কৰাত সহায় কৰে। এই ব্যৱহাৰৰ উপৰিও শস্যক হিমৰ পৰা ৰক্ষা কৰিবলৈ জলসিঞ্চন কৰা হয়৷[4]
সিঞ্চনৰ প্ৰকাৰ
সম্পাদনা কৰকজলসিঞ্চনৰ কেইবাটাও পদ্ধতি আছে যিবোৰৰ মাজত গছ-গছনিলৈ পানী যোগানৰ পদ্ধতিৰ মাজত পাৰ্থক্য থাকে। পৃষ্ঠীয় জলসিঞ্চন, যাক মাধ্যাকৰ্ষণ জলসিঞ্চন বুলিও কোৱা হয়, জলসিঞ্চনৰ আটাইতকৈ পুৰণি পদ্ধতি আৰু ই হাজাৰ হাজাৰ বছৰ ধৰি ব্যৱহৃত হৈ আহিছে। স্প্ৰিংকলাৰ জলসিঞ্চনত পথাৰৰ ভিতৰত এটা বা ততোধিক কেন্দ্ৰীয় স্থানলৈ পানী পাইপেৰে প্ৰেৰণ কৰা হয় আৰু ওপৰৰ পৰা উচ্চ চাপৰ পানীৰ যন্ত্ৰৰ দ্বাৰা বিতৰণ কৰা হয়। ক্ষুদ্ৰ জলসিঞ্চন হৈছে এনে এক ব্যৱস্থা যিয়ে কম চাপত পানী পাইপযুক্ত নেটৱৰ্কৰ জৰিয়তে বিতৰণ কৰে আৰু প্ৰতিটো উদ্ভিদত সৰু নিৰ্গমন হিচাপে প্ৰয়োগ কৰে। ক্ষুদ্ৰ জলসিঞ্চনত স্প্ৰিংকলাৰ জলসিঞ্চনৰ তুলনাত কম চাপ আৰু পানীৰ প্ৰবাহ ব্যৱহাৰ কৰা হয়। টোপাল জলসিঞ্চনে গছৰ শিপাৰ অঞ্চললৈ পোনপটীয়াকৈ পানী প্ৰেৰণ কৰে। বহু বছৰ ধৰি পানীৰ স্তৰ বেছি থকা অঞ্চলত পথাৰত খেতি কৰা শস্যত উপ-জলসিঞ্চনৰ ব্যৱহাৰ কৰা হৈছে। ইয়াৰ লগত কৃত্ৰিমভাৱে পানীৰ স্তৰ বৃদ্ধি কৰি উদ্ভিদৰ শিপাৰ অঞ্চলৰ তলৰ মাটি তিয়াই দিয়া হয়।
জলসিঞ্চনৰ পানী ভূগৰ্ভস্থ পানীৰ পৰা, পৃষ্ঠৰ পানীৰ পৰা (নদী, হ্ৰদ বা জলাশয়ৰ পৰা উলিয়াই অনা) বা অগতানুগতিক উৎস যেনে পৰিশোধিত বৰ্জ্য পানী, লৱণমুক্ত পানী, নিষ্কাশন পানী, বা হিমজল সংগ্ৰহৰ পৰা আহিব পাৰে। জলসিঞ্চন বৰষুণৰ পৰিপূৰক হ’ব পাৰে, যিটো বৰষুণৰ ফলত হোৱা কৃষি হিচাপে পৃথিৱীৰ বহু ঠাইত সাধাৰণ, বা ই সম্পূৰ্ণ জলসিঞ্চন হ’ব পাৰে, য’ত শস্যই বৰষুণৰ পানীৰ ওপৰত খুব কমেইহে নিৰ্ভৰ কৰে। কম সাধাৰণ আৰু অতি কম বৰষুণ হোৱা শুষ্ক ভূ-প্ৰকৃতিত বা বাৰিষাৰ বাহিৰত অৰ্ধশুষ্ক অঞ্চলত কৃষিশস্য সম্পূৰ্ণ জলসিঞ্চন কৰিলেহে হয়।
বিস্তাৰ
সম্পাদনা কৰক
২০০০ চনত পৃথিৱীত মুঠ উৰ্বৰ ভূমি আছিল ২,৭৮৮,০০০ বৰ্গকিলোমিটাৰ (৬৮৯ মিলিয়ন একৰ) আৰু ইয়াক বিশ্বজুৰি জলসিঞ্চনৰ আন্তঃগাঁথনিৰে গঠন কৰা হৈছিল। এই ভূমিৰ প্ৰায় ৬৮% এছিয়াত, ১৭% আমেৰিকাত, ৯% ইউৰোপত, ৫% আফ্ৰিকাত আৰু ১% ওচেনিয়াত। উচ্চ জলসিঞ্চনৰ ঘনত্বৰ আটাইতকৈ বৃহৎ অঞ্চল উত্তৰ আৰু পূব ভাৰত আৰু পাকিস্তানত গংগা আৰু সিন্ধু নদীৰ কাষত; চীনৰ হাই হে, হুয়াং হে আৰু ইয়াংচে অৱবাহিকাত; ইজিপ্ত আৰু চুডানত নীল নদীৰ কাষেৰে; আৰু মিচিচিপি-মিছৌৰী নদীৰ অৱবাহিকা, দক্ষিণ গ্ৰেট প্লেইনছ আৰু আমেৰিকাৰ কেলিফৰ্ণিয়াৰ কিছু অংশত পোৱা যায়। সৰু জলসিঞ্চনৰ ব্যৱস্থা বিশ্বৰ প্ৰায় সকলো জনবসতিপূৰ্ণ অঞ্চলতে বিয়পি আছে।[5]
২০১২ চনলৈকে জলসিঞ্চিত ভূমিৰ আয়তন বৃদ্ধি পাই আনুমানিক মুঠ ৩,২৪২,৯১৭ বৰ্গ কিলোমিটাৰ (৮০১ মিলিয়ন একৰ) হয়, যিটো প্ৰায় ভাৰতৰ আকাৰৰ।[6] ২০% কৃষিভূমিত জলসিঞ্চনৰ ফলত খাদ্য উৎপাদনৰ ৪০% উৎপাদন হয়।[7][8]
গোলকীয় দৃশ্যপট
সম্পাদনা কৰক২০ শতিকাৰ ভিতৰত জলসিঞ্চনৰ পৰিসৰ নাটকীয়ভাৱে বৃদ্ধি পালে। ১৮০০ চনত বিশ্বজুৰি ৮০ লাখ হেক্টৰ, ১৯৫০ চনত ৯৪ মিলিয়ন হেক্টৰ আৰু ১৯৯০ চনত ২৩.৫ কোটি হেক্টৰ মাটিত জলসিঞ্চন কৰা হৈছিল। ১৯৯০ চনলৈকে বিশ্বৰ খাদ্য উৎপাদনৰ ৩০% জলসিঞ্চিত ভূমিৰ পৰা আহিছিল।[9] সমগ্ৰ বিশ্বতে জলসিঞ্চনৰ কৌশলসমূহৰ ভিতৰত পৃষ্ঠীয় পানীক পুনৰ খালত জমা কৰা,[10][11] ভূগৰ্ভস্থ পানী পাম্প কৰা আৰু বান্ধৰ পৰা পানী অন্য দিশলৈ বোঁৱাই নিয়া আদি অন্তৰ্ভুক্ত। ৰাষ্ট্ৰীয় চৰকাৰে নিজৰ সীমাৰ ভিতৰতে বেছিভাগ জলসিঞ্চন আঁচনিৰ নেতৃত্ব দিয়ে, কিন্তু ব্যক্তিগত বিনিয়োগকাৰী[12] আৰু অন্যান্য ৰাষ্ট্ৰ,[11] বিশেষকৈ আমেৰিকা,[13] চীন,[14] আৰু যুক্তৰাজ্যৰ দৰে ইউৰোপীয় দেশসমূহেও[15] এইক্ষেত্ৰত আন্তঃদেশীয় আঁচনি প্ৰয়োগ কৰিবলৈ ধন আগবঢ়ায়।
২০২১ চনৰ ভিতৰত জলসিঞ্চনৰ বাবে গ্ৰহণ কৰা বিশ্বৰ ভূমিৰ পৰিমাণ ৩৫২ মিলিয়ন হেক্টৰ হয়, যিটো ২০০০ চনৰ ২৮৯ মিলিয়ন হেক্টৰতকৈ ২২% বেছি আৰু ১৯৬০ চনত জলসিঞ্চনৰ বাবে গ্ৰহণ কৰা ভূমিৰ দুগুণতকৈও অধিক। ইয়াৰে বিপুল সংখ্যক এছিয়াত অৱস্থিত (৭০%), য’ত জলসিঞ্চন সেউজ বিপ্লৱৰ এটা মূল উপাদান আছিল; বিশ্বৰ মুঠ জলসিঞ্চিত মাটিৰ আমেৰিকাৰ ১৬% আৰু ইউৰোপৰ ৮%। ভাৰত (৭৬ মিলিয়ন হেক্টৰ) আৰু চীন(৭৫ মিলিয়ন হেক্টৰ) সৰ্বাধিক জলসিঞ্চনৰ বাবে গ্ৰহণ কৰা অঞ্চল, আমেৰিকা যুক্তৰাষ্ট্ৰ(২৭ মিলিয়ন হেক্টৰ)তকৈ বহু বেছি। ২০০০ চনৰ পৰা ২০২০ চনৰ ভিতৰত জলসিঞ্চনৰ বাবে সজ্জিত এলেকাৰ ক্ষেত্ৰতো চীন আৰু ভাৰতৰ সৰ্বাধিক মূল লাভ (চীনৰ বাবে +২১ মিলিয়ন হেক্টৰ আৰু ভাৰতৰ বাবে +১৫ মিলিয়ন হেক্টৰ)। সকলো অঞ্চলতে জলসিঞ্চনৰ বাবে সজ্জিত অঞ্চল বৃদ্ধি পাইছে, আফ্ৰিকাত আটাইতকৈ দ্ৰুতগতিত বৃদ্ধি পাইছে (+২৯%), তাৰ পিছতে আছে এছিয়া (+২৫%), ওচেনিয়া (+২৪%), আমেৰিকা (+১৯%) আৰু ইউৰোপ (+ ২%)।[16]
জলসিঞ্চনে অধিক খাদ্য শস্য উৎপাদন কৰাত সহায় কৰে, বিশেষকৈ যিবোৰ অঞ্চলত পানীৰ অভাৱত ইয়াক লালন-পালন কৰিব নোৱাৰা অৱস্থা হয়, সেইবোৰ অঞ্চলত পণ্য শস্যৰ উৎপাদন জলসিঞ্চনৰ দ্বাৰা সম্ভৱ হয়। দেশসমূহে স্বাৱলম্বীতা বৃদ্ধিৰ সামগ্ৰিক লক্ষ্যৰে ঘেঁহু, ধান বা কপাহৰ উৎপাদন বৃদ্ধিৰ বাবে জলসিঞ্চনত প্ৰায়ে সঘনাই বিনিয়োগ কৰিছিল।[15]
শস্যৰ বাবে পানীৰ প্ৰয়োজন
সম্পাদনা কৰক| শস্য | শস্যৰ পানীৰ প্ৰয়োজন মিমি / মুঠ বৃদ্ধিৰ সময় |
|---|---|
| কুঁহিয়াৰ | ১৫০০–২৫০০ |
| কল | ১২০০–২২০০ |
| নেমু | ৯০০–১২০০ |
| আলু | ৫০০–৭০০ |
| বিলাহী | ৪০০–৮০০ |
| যৱ/অ’ট/ঘেঁহু | ৪৫০–৬৫০ |
| কবি | ৩৫০–৫০০ |
| পিঁয়াজ | ৩৫০–৫৫০ |
| মটৰ | ৩৫০–৫০০ |
পানীৰ উৎস
সম্পাদনা কৰক
ভূগৰ্ভস্থ আৰু পৃষ্ঠীয় পানী
সম্পাদনা কৰক
জলসিঞ্চনৰ পানী ভূগৰ্ভস্থ পানীৰ পৰা (শৰত কালত আহৰণ কৰা বা কুঁৱা ব্যৱহাৰ কৰি), পৃষ্ঠৰ পানীৰ পৰা(নদী, হ্ৰদ বা জলাশয়ৰ পৰা উলিয়াই অনা), বা অগতানুগতিক উৎস যেনে পৰিশোধিত বৰ্জ্য পানী, লৱণমুক্ত পানী, নিষ্কাশিত পানী, বা কুঁৱলী সংগ্ৰহৰ পৰা গোটাব পৰা যায়।
বানপানীৰ পানী সংগ্ৰহ কৰাটো গ্ৰহণযোগ্য জলসিঞ্চন পদ্ধতিৰ অন্তৰ্গত হ’লেও বৰষুণৰ পানী সংগ্ৰহ কৰাটো সাধাৰণতে জলসিঞ্চনৰ এক প্ৰকাৰ হিচাপে গণ্য কৰা নহয়। বৰষুণৰ পানী সংগ্ৰহ হ’ল ছাদ বা অব্যৱহৃত মাটিৰ পৰা বৈ যোৱা পানী সংগ্ৰহ আৰু ইয়াৰ ঘনত্ব।
পৰিশোধিত বা অপৰিশোধিত বৰ্জ্য পানী
সম্পাদনা কৰকপুনঃব্যৱহৃত নগৰাঞ্চলৰ বৰ্জ্য পানীৰ জলসিঞ্চনে উদ্ভিদক সাৰ দিয়াৰ কামো কৰিব পাৰে যদিহে ইয়াত নাইট্ৰজেন, ফছফৰাছ আৰু পটাছিয়ামৰ দৰে পুষ্টিকৰ উপাদান থাকে। জলসিঞ্চনৰ বাবে পুনঃব্যৱহৃত পানী ব্যৱহাৰ কৰাৰ সুবিধা আছে, যিবোৰ আন কিছুমান উৎসৰ তুলনাত কম খৰচ আৰু ঋতু, জলবায়ুৰ অৱস্থা আৰু ইয়াৰ লগত জড়িত পানীৰ অৱস্থা নিৰ্বিশেষে যোগানৰ সামঞ্জস্য আদিও আছে। যেতিয়া পুনঃব্যৱহাৰ কৰা পানী কৃষিত জলসিঞ্চনৰ বাবে ব্যৱহাৰ কৰা হয়, তেতিয়া পৰিশোধিত বৰ্জ্য পানীৰ পুষ্টিকৰ উপাদান (নাইট্ৰজেন আৰু ফছফৰাছ)ৰ পৰিমাণে কৃষিত সাৰ হিচাপে কাম কৰাৰ সুবিধা পায়।[18] গতিকে, নলা-নৰ্দমাত থকা মল-মূত্ৰৰ পানী পুনৰ ব্যৱহাৰ আশাপ্ৰদ হ'ব পাৰে।[19]
পদ্ধতি
সম্পাদনা কৰকজলসিঞ্চনৰ কেইবাটাও পদ্ধতি আছে। গছ-গছনিবোৰলৈ পানী কেনেকৈ যোগান ধৰা হয় তাৰ পদ্ধতিৰ ভিন্নতা থাকে। লক্ষ্য হ’ল গছবোৰত যিমান পাৰি একেদৰে পানী প্ৰয়োগ কৰা, যাতে প্ৰতিজোপা গছত প্ৰয়োজনীয় পৰিমাণৰ পানী থাকে, বেছি নহয়, কমো নহয়। জলসিঞ্চন পৃথিৱীৰ বহু ঠাইত ঘটাৰ দৰে বৰষুণৰ পৰিপূৰক নেকি, বা ই ‘সম্পূৰ্ণ জলসিঞ্চন’ নেকি, য’ত শস্যবোৰ বৰষুণৰ ওপৰত খুব কমেইহে নিৰ্ভৰশীল নেকি, সেইটোও বুজিব পাৰি। সম্পূৰ্ণ জলসিঞ্চন পদ্ধতি বৰ কম আৰু ই কেৱল অতি কম বৰষুণ হোৱা শুষ্ক প্ৰাকৃতিক অঞ্চলত বা বাৰিষাৰ বাহিৰে যিকোনো অৰ্ধশুষ্ক অঞ্চলত শস্যৰ খেতিৰ বাবেহে হয়।
তথ্য সংগ্ৰহ
সম্পাদনা কৰক- ↑ Snyder, R. L.; Melo-Abreu, J. P. (2005). Frost protection: fundamentals, practice, and economics. Volume 1. Food and Agriculture Organization of the United Nations. ISBN 978-92-5-105328-7. ISSN 1684-8241. http://www.fao.org/docrep/008/y7223e/y7223e00.htm.
- ↑ Williams, J. F.; S. R. Roberts. "Managing Water for 'Weed' Control in Rice". UC Davis, Department of Plant Sciences. Archived from the original on 2007-04-03. https://web.archive.org/web/20070403211941/http://www.plantsciences.ucdavis.edu/uccerice/WATER/water.htm। আহৰণ কৰা হৈছে: 2007-03-14.
- ↑ "Arid environments becoming consolidated". Archived from the original on 2008-10-09. https://web.archive.org/web/20081009080408/http://ngm.nationalgeographic.com/2008/09/soil/mann-text.html। আহৰণ কৰা হৈছে: 2012-06-19.
- ↑ Snyder, R. L.; Melo-Abreu, J. P. (2005). Frost protection: fundamentals, practice, and economics. 1. Food and Agriculture Organization of the United Nations. ISBN 978-92-5-105328-7. ISSN 1684-8241. http://www.fao.org/docrep/008/y7223e/y7223e00.htm.
- ↑ Siebert, S.; J. Hoogeveen, P. Döll, J-M. Faurès, S. Feick, and K. Frenken (2006-11-10). "The Digital Global Map of Irrigation Areas – Development and Validation of Map Version 4". প্ৰকাশক Bonn, Germany. http://www.tropentag.de/2006/abstracts/full/211.pdf। আহৰণ কৰা হৈছে: 2007-03-14.
- ↑ The World. The World Factbook. Central Intelligence Agency.
- ↑ "On Water" (en ভাষাত). European Investment Bank. https://www.eib.org/en/essays/on-water। আহৰণ কৰা হৈছে: 2020-12-07.
- ↑ "Water in Agriculture" (en ভাষাত). World Bank. https://www.worldbank.org/en/topic/water-in-agriculture। আহৰণ কৰা হৈছে: 2020-12-07.
- ↑ McNeill 2000 pp.180–181.
- ↑ McNeill 2000 pp.174.
- ↑ 11.0 11.1 Peterson 2016
- ↑ McNeill 2000 pp.153.
- ↑ Ekbladh 2002 pp.337.
- ↑ Bosshard 2009.
- ↑ 15.0 15.1 McNeill 2000 pp.169-170.
- ↑ (en ভাষাত) World Food and Agriculture – Statistical Yearbook 2023 | FAO | Food and Agriculture Organization of the United Nations. 2023. doi:10.4060/cc8166en. ISBN 978-92-5-138262-2. https://www.fao.org/documents/card/en?details=cc8166en। আহৰণ কৰা হৈছে: 2023-12-13.
- ↑ Natural Resource Management and Environmental Dept. "Crops Need Water". http://www.fao.org/docrep/S2022E/s2022e02.htm। আহৰণ কৰা হৈছে: 17 March 2012.
- ↑ Tuser, Cristina (May 24, 2022). "What is potable reuse?". Wastewater Digest. https://www.wwdmag.com/editorial-topical/what-is-articles/article/11004178/what-is-potable-reuse। আহৰণ কৰা হৈছে: 2022-08-29.
- ↑ Andersson, K., Rosemarin, A., Lamizana, B., Kvarnström, E., McConville, J., Seidu, R., Dickin, S. and Trimmer, C. (2016). Sanitation, Wastewater Management and Sustainability: from Waste Disposal to Resource Recovery. Nairobi and Stockholm: United Nations Environment Programme and Stockholm Environment Institute. আই.এচ.বি.এন. 978-92-807-3488-1