ৱিকিপিডিয়া

চম্পাৰণ সত্যাগ্ৰহ

ব্ৰিটিছ ঔপনিৱেশিক কালত ভাৰতৰ বিহাৰৰ চম্পাৰণ জিলাত সংঘটিত হোৱা কৃষকৰ বিদ্ৰোহ

চম্পাৰণ সত্যাগ্ৰহ (ইংৰাজী: Champaran Satyagraha) ব্ৰিটিছ ঔপনিৱেশিক কালত ভাৰতৰ বিহাৰৰ চম্পাৰণ জিলাত সংঘটিত হোৱা কৃষকৰ বিদ্ৰোহ আছিল। ১৯১৬ চনৰ সংঘটিত হোৱা চম্পাৰণ সত্যাগ্ৰহ ভাৰতত মহাত্মা গান্ধীৰ নেতৃত্বত প্ৰথম সত্যাগ্ৰহ আন্দোলন আছিল। ইয়াক ভাৰতীয় স্বাধীনতা সংগ্ৰামত ঐতিহাসিকভাৱে অন্যতম গুৰুত্বপূৰ্ণ বিদ্ৰোহ বুলি গণ্য কৰা হয়। এই আন্দোলনত কৃষকসকলে কোনো পাৰিশ্ৰমিক নোপোৱাকৈ নীল খেতি কৰিব লগা হোৱাৰ বাবে ব্ৰিটিছ ৰাজৰ বিৰুদ্ধে প্ৰতিবাদ কৰিছিল।[1]

চম্পাৰণ সত্যাগ্ৰহ

মহাত্মা গান্ধীৰ ১৯১৬ চনৰ চম্পাৰণ আন্দোলনৰ সময়ত বাওঁফালৰ পৰা সোঁফালে বহি থকা অৱস্থাত ৰাজেন্দ্ৰ প্ৰসাদ আৰু অনুগ্ৰহ নাৰায়ণ সিনহা আৰু সোঁফাললৈ থিয় হৈ থকা স্থানীয় ৱাকিল (উকীল) ৰামনৱমী প্ৰসাদ আৰু শম্ভু শৰণ বাৰ্মা
তাৰিখ ১০ এপ্ৰিল ― মে', ১৯১৬
স্থান চম্পাৰণ জিলা, বিহাৰ, ভাৰত
অন্য নাম চম্পাৰণ আন্দোলন
নীল সত্যাগ্ৰহ
বিষয়বস্তু সত্যাগ্ৰহ
Organised by মহাত্মা গান্ধী, ব্ৰজকিশোৰ প্ৰসাদ, ৰাজেন্দ্ৰ প্ৰসাদ, অনুগ্ৰহ নাৰায়ণ সিনহা] ৰামনৱমী প্ৰসাদ, মাজহাৰ-উল-হক আৰু জে.বি. কৃপালানি আৰু বাবু গয়া প্ৰসাদ সিংকে ধৰি অন্যান্য।
অংশগ্ৰহণকৰ্তা চম্পাৰণ জিলাৰ নীল খেতিৰ লগত জড়িত কৃষকসকল

মহাত্মা গান্ধীয়ে ১৯১৫ চনত দক্ষিণ আফ্ৰিকাৰ পৰা ভাৰতলৈ উভতি আহে। তেওঁ উত্তৰ ভাৰতৰ কৃষকসকলক নীল ৰোপণকাৰীৰ দ্বাৰা নিপীড়িত হোৱা দেখি তেওঁ দক্ষিণ আফ্ৰিকাত অন্যায়ৰ বিৰুদ্ধে প্ৰতিবাদ কৰিবলৈ মানুহৰ দ্বাৰা গণ বিদ্ৰোহ সংগঠিত কৰিবলৈ ব্যৱহাৰ কৰা একে পদ্ধতি ব্যৱহাৰ কৰিবলৈ চেষ্টা কৰিছিল।

চম্পাৰণ সত্যাগ্ৰহ প্ৰথম জনপ্ৰিয় সত্যাগ্ৰহ আন্দোলন আছিল। চম্পাৰণ সত্যাগ্ৰহে ভাৰতৰ যুৱ আৰু স্বাধীনতা সংগ্ৰামক নিৰ্দেশনা দিছিল। এই আন্দোলনে ব্ৰিটিছ ঔপনিৱেশিক ব্যৱস্থাৰ ভিতৰত ভাৰতীয়সকলৰ অংশগ্ৰহণৰ নিৰ্দেশ দিয়াৰ লগতে বংগৰ উগ্ৰপন্থীসকলৰ মাজত যিসকলে ভাৰতত ব্ৰিটিছ ঔপনিৱেশিকসকলক উৎখাত কৰিবলৈ হিংসাত্মক পদ্ধতি ব্যৱহাৰ কৰাৰ পোষকতা কৰিছিল তেওঁলোকৰ মাজত মধ্যস্থতা কৰিছিল।[2]

ঔপনিৱেশিক যুগৰ আইনৰ অধীনত বহুতো ভাড়াতীয়া আধিত খেতি কৰা কৃষকে তেওঁলোকৰ ভাড়াতীয়াৰ চৰ্ত হিচাপে তেওঁলোকৰ মাটিৰ এক অংশত কিছু নীল খেতি কৰিবলৈ বাধ্য হৈছিল। এই নীলৰ ব্যৱহাৰ ৰং তৈয়াৰ কৰিবলৈ কৰা হৈছিল। বিংশ শতিকাৰ আৰম্ভণিতে জাৰ্মানসকলে একপ্ৰকাৰৰ সস্তীয়া কৃত্ৰিম ৰং উদ্ভাৱন কৰিছিল সেয়েহে নীলৰ চাহিদা যথেষ্ট হ্ৰাস পাইছিল। কিছুমান ভাড়াতীয়া কৃষকে নীল খেতি এৰি দিয়াৰ বিনিময়ত অধিক ভাড়া পৰিশোধ কৰিছিল। অৱশ্যে প্ৰথম বিশ্বযুদ্ধৰ সময়ত জাৰ্মান কৃত্ৰিম নীল উপলব্ধ হোৱা বন্ধ হৈছিল আৰু সেয়েহে প্ৰাকৃতিক নীলৰ ব্যৱসায় পুনৰ লাভজনক হৈ পৰিছিল। পূৰ্বৰ চুক্তি অনুসৰি এনেদৰে বহুতো কৃষকে আকৌ এবাৰ তেওঁলোকৰ মাটিৰ এক অংশত ইয়াক ৰোপণ কৰিবলৈ বাধ্য হৈছিল। স্বাভাৱিকতে ইয়াৰ ফলত তেওঁলোকৰ মাজত যথেষ্ট খং আৰু বিৰক্তিৰ সৃষ্টি হৈছিল।[3][4]

পটভূমি

সম্পাদনা কৰক

১৭৫০ চনত বিহাৰ, সংযুক্ত প্ৰদেশ আৰু বেংগল প্ৰেচিডেন্সিত বাণিজ্যিকভাৱে নীলখেতি কৰা আৰম্ভ হৈছিল। নীল এক নগদী শস্য। নীল খেতিৰ বাবে বহু পৰিমাণৰ পানীৰ প্ৰয়োজন। সেয়ে নীল খেতিৰ ফলত মাটিৰ উৰ্বৰতা শক্তি হ্ৰাস পায়। স্থানীয় কৃষকসকলে সাধাৰণতে ইয়াৰ খেতিৰ বিৰোধিতা কৰিছিল। তাৰ পৰিৱৰ্তে তেওঁলোকে দৈনিক প্ৰয়োজনীয় শস্য যেনে চাউল আৰু মাহজাতীয় শস্য খেতি কৰাত অগ্ৰাধিকাৰ দিছিল। সেয়েহে ব্ৰিটিছ ঔপনিৱেশিকসকলে কৃষকসকলক নীল খেতি কৰিবলৈ বাধ্য কৰিছিল। প্ৰায়ে ঋণ প্ৰদানৰ চৰ্ত কৰি আৰু স্থানীয় ৰজা, নৱাব আৰু জমিদাৰৰ সৈতে মিত্ৰতাৰ জৰিয়তে তেওঁলোকক নীল খেতি কৰিবলৈ বাধ্য কৰাইছিল। এই ব্যৱসায় লাভজনক আছিল আৰু ইয়াৰ ফলত জাৰ্ডাইন মেথেচন, ই. পাবানে, চাচুন, ৱাদিয়াছ আৰু চুয়াৰকে ধৰি কেইবাজনো এছিয়ান আৰু ইউৰোপীয় ব্যৱসায়ী আৰু কোম্পানীৰ আয় বৃদ্ধি পাইছিল।[5]

বিংশ শতিকাৰ আৰম্ভণিতে চীনত নীলৰ বাণিজ্য অবৈধ কৰা হৈছিল আৰু ১৯১০ চনত আমেৰিকা যুক্তৰাষ্ট্ৰত সীমাবদ্ধ কৰা হৈছিল। নীল ব্যৱসায়ীসকলে উৎপাদন বৃদ্ধি কৰিবলৈ নীল ৰোপণকাৰীৰ ওপৰত হেঁচা প্ৰয়োগ কৰিবলৈ আৰম্ভ কৰিছিল। বহুতো আধিত খেতি কৰা ভাড়াতিয়া কৃষকে অভিযোগ কৰিছিল যে তেওঁলোকৰ মাটিৰ মালিকসকলে অবৈধ উপকৰসমূহ সঠিক কৰিবলৈ আৰু আন উপায়েৰে তেওঁলোকক জব্দ কৰিবলৈ শক্তিশালী কৌশল ব্যৱহাৰ কৰিছিল। এই বিষয়টো কেইবাজনো উকীল আৰু ৰাজনীতিবিদৰ দ্বাৰা আলোকপাত কৰা হৈছিল আৰু এক তদন্ত আয়োগ গঠন কৰা হৈছিল। গণেশ শংকৰ বিদ্যাৰ্থী আৰু পীৰ মুনীশে তেওঁলোকৰ প্ৰকাশনত চম্পাৰণৰ অৱস্থা প্ৰকাশ কৰিছিল যাৰ বাবে তেওঁলোকে চাকৰি হেৰুৱাইছিল।[6] ৰাজ কুমাৰ শুক্লা আৰু সন্ত ৰাউত নামৰ ধনী ব্যক্তিয়ে গান্ধীক চম্পাৰণলৈ যাবলৈ প্ৰেৰিত কৰিছিল আৰু এনেদৰে চম্পাৰণ সত্যাগ্ৰহ আৰম্ভ হৈছিল। গান্ধী ১৯১৭ চনৰ ১০ এপ্ৰিলত চম্পাৰণত উপস্থিত হৈছিল আৰু বিশিষ্ট উকীলৰ এটা দলৰ সৈতে আমোলৱা গাঁৱৰ সন্ত ৰাউতৰ ঘৰত থাকিছিল। গান্ধীৰ দলত ব্ৰজকিশোৰ প্ৰসাদ, ৰাজেন্দ্ৰ প্ৰসাদ, মৌলানা মাজহাৰুল হক, অনুগ্ৰহ নাৰায়ণ সিনহা, বাবু গয়া প্ৰসাদ সিং, ৰামনৱমী প্ৰসাদ, আৰু জে.বি. কৃপালানীকে ধৰি অন্যান্য সকল আছিল।[7]

গান্ধীয়ে ১৯১৭ চনৰ ১৩ নৱেম্বৰত পূব চম্পাৰণৰ ঢাকাত জিলা সদৰৰ পৰা ৩০ কিলোমিটাৰ পূবত বৰহাৰৱা লাখানছেন গাঁৱত প্ৰথমবাৰৰ বাবে প্ৰাথমিক বিদ্যালয় স্থাপন কৰে আৰু অঞ্চলটোৰ পৰা তেওঁৰ বহুসংখ্যক প্ৰবীণ সমৰ্থক আৰু নতুন স্বেচ্ছাসেৱকক সংগঠিত কৰে।[8] ৰাজেন্দ্ৰ প্ৰসাদ, অনুগ্ৰহ নাৰায়ণ সিনহা আৰু বাবু ব্ৰজকিশোৰ প্ৰসাদক লৈ গঠিত বিশিষ্ট উকীলৰ দলে গাওঁসমূহৰ এক বিতং অধ্যয়ন আৰু জৰীপৰ আয়োজন কৰিছিল।[9] এই জৰীপত নীল কৃষক সকলৰ অধঃপতিত জীৱনধাৰণৰ সাধাৰণ অৱস্থাকে ধৰি অত্যাচাৰ আৰু ভয়ংকৰ দুখ-কষ্টৰ ঘটনাবোৰ অন্তৰ্ভুক্ত আছিল।

১৬ এপ্ৰিলত আৰক্ষীয়ে গান্ধীক অস্থিৰতা সৃষ্টিকৰাৰ অভিযোগত গ্ৰেপ্তাৰ কৰা হৈছিল আৰু প্ৰদেশ এৰি যাবলৈ নিৰ্দেশ দিয়া হৈছিল। ১৮ এপ্ৰিলত মতিহাৰী জিলা আদালতত দণ্ডাধীশ জৰ্জ চন্দৰে ১০০ টকাৰ জৰিমনা পৰিশোধ কৰিবলৈ কোৱাত গান্ধীয়ে নম্ৰতাৰে এই আদেশক অমান্য কৰিছিল। কেইবা হাজাৰ লোকে তেওঁৰ মুক্তিৰ দাবীত আদালতৰ বাহিৰত প্ৰতিবাদ কৰিছিল আৰু সমদল কৰিছিল। পৰৱৰ্তী সময়ত ব্ৰিটিছ চৰকাৰে এই গোচৰ প্ৰত্যাহাৰ কৰে।[10]

গান্ধীয়ে সংগঠিত প্ৰতিবাদ আৰু জমিদাৰসকলৰ বিৰুদ্ধে ধৰ্মঘটৰ নেতৃত্ব দিছিল। তেওঁলোকে ব্ৰিটিছ চৰকাৰৰ নিৰ্দেশনাত অঞ্চলটোৰ দৰিদ্ৰ কৃষকসকলৰ বাবে কৃষিৰ ওপৰত অধিক ক্ষতিপূৰণ আৰু নিয়ন্ত্ৰণ প্ৰদান কৰা আৰু দুৰ্ভিক্ষ সমাপ্ত নোহোৱালৈকে ৰাজহ বৃদ্ধি আৰু সংগ্ৰহ বাতিল কৰাৰ চুক্তি স্বাক্ষৰ কৰিছিল। এই আন্দোলনৰ সময়ত প্ৰথমবাৰৰ বাবে গান্ধীক সন্ত ৰাউতে "মহাত্মা" আৰু "বাপু" (পিতৃ) বুলি অভিহিত কৰিছিল।[11]যদিও গান্ধীয়ে নিজে "মহাত্মা" বুলি সম্বোধন কৰাটো পছন্দ কৰা নাছিল কিন্তু বাপু বুলি কোৱাটো পছন্দ কৰিছিল।[12][13]

বিহাৰ আৰু উৰিষ্যা চৰকাৰৰ কাৰ্যবাহী পৰিষদৰ সদস্য ডব্লিউ মাউদে 'চম্পাৰণ কৃষি বিধেয়ক' প্ৰৱৰ্তনৰ সৈতে চম্পাৰণ আন্দোলনৰ সমাপ্তি ঘটিছিল। গান্ধী মিছনে কৰা প্ৰায় সকলো পৰামৰ্শৰে গঠিত আৰু ই চম্পাৰণ কৃষি আইন (১৯১৮: বিহাৰ আৰু উৰিষ্যা আইন ১)ত পৰিণত হৈছিল। এই আন্দোলনে ঔপনিবেশিক কালত প্ৰথমবাৰৰ বাবে ভাৰতত আইন অমান্যৰ ফলত ব্ৰিটিছসকলে তেওঁলোকৰ "আকোঁৰগোজ মনোভাৱ" সলনি কৰিছিল।[14][15][16] ব্ৰিটিছ চৰকাৰে ১৮৫৭ চনৰ ভাৰতীয় বিদ্ৰোহ দমন কৰাৰ পিছত সত্যাগ্ৰহে ইয়াৰ অহিংস পন্থাৰ দ্বাৰা ঔপনিৱেশিক চৰকাৰক বিভ্ৰান্ত কৰিছিল যে এই আন্দোলন অসফল হ'ব। গান্ধীৰ এজন জীৱনীকাৰ ডেভিদ আৰ্নল্ডে লিখিছে যে গান্ধীয়ে "বিভ্ৰান্ত, খং আৰু ব্ৰিটিছসকলক প্ৰায় সমান পৰিমাণে বিভক্ত কৰিছিল"; সেয়েহে ব্ৰিটিছসকলে "তেওঁলোকৰ ভাষাত তেওঁ এজন অনুগত নে বিদ্ৰোহী আছিল সেয়া নিশ্চিত নাছিল।" সত্যাগ্ৰহৰ সফলতা আৰু গান্ধীৰ ভাৰতৰ স্বাধীনতাৰ অন্তিম অভিযানত গান্ধীৰ "নৈতিক শ্ৰেষ্ঠতা" আছিল যি এক গুৰুত্বপূৰ্ণ ভূমিকা পালন কৰিছিল।[17]

প্ৰায় এক শতিকা ধৰি অস্তিত্বত থকা টিনকাথিয়া প্ৰণালী এনেদৰে বিলুপ্ত কৰা হৈছিল আৰু ইয়াৰ সৈতে ৰোপণকাৰীসকলৰ ৰাজৰ সমাপ্তি ঘটিছিল। হিংসাত্মক ঘটনাবোৰ একেলগে চূৰ্ণ-বিচূৰ্ণ হৈছিল, এতিয়া কিছু পৰিমাণে তেওঁলোকৰ নিজৰ কাষ চাপি আহিছিল আৰু নীলৰ দাগ কেতিয়াও ধুব নোৱাৰি বুলি থকা অন্ধবিশ্বাস নাইকিয়া হৈছিল। - মহাত্মা গান্ধী[18]

গাওঁবাসীৰ আত্মবিশ্বাসৰ ওপৰত নিৰ্ভৰ কৰি গান্ধীয়ে গাওঁসমূহৰ পৰিষ্কাৰ-পৰিচ্ছন্নতা, বিদ্যালয় আৰু চিকিৎসালয় নিৰ্মাণ আৰু গাঁৱৰ নেতাসকলক পৰ্দা, অস্পৃশ্যতা আৰু মহিলাৰ দমন ৰোধ কৰিবলৈ উৎসাহিত কৰিবলৈ আৰম্ভ কৰিছিল। গান্ধীয়ে পশ্চিম চম্পাৰণৰ সন্ত ৰাউত আৰু এই জিলাৰ মধুবনৰ সহায়ত ভিটিহাৰৱাত আৰু দুখন প্ৰাথমিক বিদ্যালয় স্থাপন কৰিছিল।

শতবাৰ্ষিকী উদযাপন

সম্পাদনা কৰক

চম্পাৰণ সত্যাগ্ৰহৰ শতবাৰ্ষিকী উদযাপন ২০১৭ চনৰ ১০ এপ্ৰিল তাৰিখে এক ৰাষ্ট্ৰীয় সন্মিলন 'ৰাষ্ট্ৰীয় বিমৰ্শ' সৈতে আৰম্ভ হৈছিল। এই সন্মিলনত বিশিষ্ট গান্ধীবাদী চিন্তাবিদ, দাৰ্শনিক আৰু পণ্ডিতসকলে অংশগ্ৰহণ কৰিছিল। এই অনুষ্ঠানটো ভাৰত চৰকাৰৰ শিক্ষা বিভাগ আৰু গণ শিক্ষা সঞ্চালকালয়ৰ দ্বাৰা নোডেল কাৰ্যালয় হিচাপে আয়োজন কৰা হৈছিল।[19] ২০১৭ চনৰ ১৩ মে' তাৰিখে ভাৰতীয় ডাক বিভাগে চম্পাৰণ সত্যাগ্ৰহ শতবাৰ্ষিকীৰ তিনিটা স্মাৰক ডাক টিকট আৰু এখন ক্ষুদ্ৰ পত্ৰ জাৰী কৰে।[20][21][22]

প্ৰধানমন্ত্ৰী নৰেন্দ্ৰ মোদীয়ে ২০১৮ চনৰ ১০ এপ্ৰিলত বিহাৰৰ চম্পাৰণ জিলাৰ মতিহাৰীত চম্পাৰণ সত্যাগ্ৰহৰ শতবাৰ্ষিকী উদযাপনৰ সামৰণি অনুষ্ঠানত অংশগ্ৰহণ কৰিছিল।[23] প্ৰধানমন্ত্ৰী মোদীয়ে স্বচ্ছ ভাৰত অভিযানক চম্পাৰণ সত্যাগ্ৰহৰ বিষয়বস্তুক পুনৰ ব্যাখ্যা কৰাৰ প্ৰয়াস হিচাপে অভিহিত কৰিছিল।

তথ্য উৎস

সম্পাদনা কৰক
  1. ↑ Gandhi, Mohandas Karamchand (1 February 1931). My experiments with truth. প্ৰকাশক Ahmedabad: Sarvodaya. 
  2. ↑ Nehru, Jawaharlal (1 June 1937). An Autobiography (1 সম্পাদনা). প্ৰকাশক London: Bodley Head. 
  3. ↑ aicc. "SATYAGRAHA MOVEMENT OF MAHATMA GANDHI". aicc. http://www.aicc.org.in/satyagraha_laboratories_of_mahatma_gandhi.htm। আহৰণ কৰা হৈছে: 8 December 2006. 
  4. ↑ ":: Indian national congress - History". 2008-06-25. http://www.aicc.org.in/satyagraha_laboratories_of_mahatma_gandhi.htm। আহৰণ কৰা হৈছে: 2017-08-04. 
  5. ↑ Farin, Hunt (1 January 1999). The India-China opium trade in the nineteenth century (1 সম্পাদনা). প্ৰকাশক North Carolina: Jefferson. 
  6. ↑ Farooqi, Amar (1 December 2016). Opium city: the making of early Victorian Bombay. প্ৰকাশক Mumbai: Three essays. http://threeessays.com/books/opium-city/। আহৰণ কৰা হৈছে: 30 October 2018. 
  7. ↑ Brown, Judith Margaret (1972). Gandhi's Rise to Power: Indian Politics 1915-1922. প্ৰকাশক New Delhi: Cambridge University Press Archive. পৃষ্ঠা. 384. ISBN 978-0-521-09873-1. 
  8. ↑ "The Telegraph - Calcutta (Kolkata) | Bihar | Gandhi heritage cries for upkeep". www.telegraphindia.com. https://www.telegraphindia.com/1110131/jsp/bihar/story_13507624.jsp। আহৰণ কৰা হৈছে: 2017-08-04. 
  9. ↑ Sarkar, Sumit (1 January 2019). Modern India 1886-1947. Pearson Education India. ISBN 9789332540859. https://books.google.com/books?id=PJeKBAAAQBAJ&q=champaran+anugrah+narayan&pg=PA158. 
  10. ↑ https://m.timesofindia.com/city/patna/when-mahatma-gandhi-arrived-in-bihar/articleshow/71289185.cms
  11. ↑ https://www.thehindu.com/archives/the-champaran-bill-planters-opposition/article22800196.ece
  12. ↑ "আৰ্কাইভ কপি". Archived from the original on 2018-06-12. https://web.archive.org/web/20180612141803/http://www.tribuneindia.com/news/nation/work-on-to-revive-gandhian-thought/220671.html। আহৰণ কৰা হৈছে: 2021-10-02. 
  13. ↑ http://www.dailypioneer.com/columnists/oped/when-gandhi-became-mahatma.html
  14. ↑ https://m.jagranjosh.com/general-knowledge/champaran-satyagraha-india-first-civil-disobedience-movement-1529493459-1
  15. ↑ https://countercurrents.org/2019/10/why-is-mahatmas-champaran-satyagraha-still-relevant/
  16. ↑ https://www.indianculture.gov.in/select-documents-mahatma-gandhis-movement-champaran-no-218
  17. ↑ https://m.hindustantimes.com/india-news/the-man-who-dismantled-the-empire/story-eog6S7LWuLRVLMDmMakMUP.html
  18. ↑ https://indianculture.gov.in/stories/gandhis-satyagraha-champaran
  19. ↑ "Year-long celebrations to mark Champaran Satyagraha's 100th year begin in Bihar" (en ভাষাত). Zee News. 2017-04-10. http://zeenews.india.com/bihar/year-long-celebrations-to-mark-champaran-satyagrahas-100th-year-begin-in-bihar-1994839.html. 
  20. ↑ "Haunted by memories". India Today newspaper. 20 October 2003. http://indiatoday.intoday.in/story/chauri-chaura-village-that-became-metaphor-for-gandhism-gets-entangled-in-criminal-violence/1/205175.html. 
  21. ↑ Jain, Manik (2018). Phila India Guide Book. Philatelia. পৃষ্ঠা. 325. 
  22. ↑ "Stamps 2017". India Postage Stamps. Archived from the original on 2020-09-29. https://web.archive.org/web/20200929051603/http://postagestamps.gov.in/Stampofyear.aspx?uid=2017। আহৰণ কৰা হৈছে: 2021-10-02. 
  23. ↑ https://www.indiatoday.in/india/story/modi-to-attend-champaran-satyagraha-celebrations-in-bihar-1208701-2018-04-10

বাহ্যিক সংযোগ

সম্পাদনা কৰক
"https://as.wikipedia.org/w/index.php?title=চম্পাৰণ_সত্যাগ্ৰহ&oldid=380784"ৰ পৰা অনা হৈছে