ৱিকিপিডিয়া:অনুবাদ/আফগানিস্তান

ইছলামী প্ৰজাতন্ত্ৰী আফগানিস্তান
ইছলামী প্ৰজাতন্ত্ৰী আফগানিস্তান د افغانستان اسلامي جمهوریت ; দে আফ্‌গ়ানিস্তান্‌ ইস্‌লামি জোম্‌হোৰিয়াৎ‌ ; جمهوری اسلامی افغانستان ; জোম্‌হুৰীয়ে এস্‌লমীয়ে অ্যাফ্‌গ়নেস্তন্‌
	ৰাষ্ট্ৰীয় সঙ্গীত; Milli Tharana;
	আফগানিস্তান-ৰ অৱস্থান
ৰাজধানী	কাবুল; 34°31′N 69°08′E / 34.517°N 69.133°E
বৃহত্তম নগৰ	ৰাজধানী
ৰাষ্ট্ৰভাষা (সমূহ)	পশতু, দাৰি (ফাৰ্সি)
চৰকাৰ	ইছলামী প্ৰজাতন্ত্ৰ
স্বাধীনতা	যুক্তৰাজ্য পৰা
জনসংখ্যা
জিডিপি (পিপিপি)	২০০৮ আনুমানিক
মানৱ উন্নয়ন সূচক (২০০৭)	০.৩৪৫ (low) (ৰ‌্যাংকিংবিহীন)
মুদ্ৰা	আফগানি (এএফএন)
সময় অঞ্চল	(ইউটিচি+৪:৩০)
ইণ্টাৰনেট টিএলডি	.এএফ
কলিং ক'ড	+৯৩

আফগানিস্তান, যাৰ চৰকাৰী নাম আফগানিস্তান ইছলামী প্ৰজাতন্ত্ৰ (পশতু ভাষায়: د افغانستان اسلامي جمهوریت দে আফ্‌গ়ানিস্তান্‌ ইস্‌লামি জোম্‌হোৰিয়াৎ‌; ফাৰ্সি ভাষায়: جمهوری اسلامی افغانستان জোম্‌হুৰীয়ে এস্‌লমীয়ে অ্যাফ্‌গ়নেস্তন্‌ আ-ধ্ব-ব: [dʒomhuːɾije eslɒːmije æfɣɒːnestɒːn]) দক্ষিণ-পশ্চিম এছিয়াৰ এটা ৰাষ্ট্ৰ। ৰাষ্ট্ৰটি ইৰান, পাকিস্তান, চীন, তাজিকিস্তান, উজবেকিস্তান, ও তুৰ্কমেনিস্তানেৰ মধ্যস্থলে এটা ভূ-বেষ্টিত মালভূমিৰ উপৰ অবস্থিত। আফগানিস্তানকে অনেক সময় দক্ষিণ এছিয়া^[2]^[3] আৰু মধ্যপ্ৰাচ্যেৰ^[4]^[5]^[6] অংশ হিচাপেও গণ্য কৰা হয়। আফগানিস্তানেৰ পূৰ্বে ও দক্ষিণে পাকিস্তান^[7], পশ্চিমে ইৰান, উত্তৰে তুৰ্কমেনিস্তান, উজবেকিস্তান ও তাজিকিস্তান আৰু উত্তৰ-পূৰ্বে গণচীন। আফগানিস্তান শব্দটিৰ অৰ্থ "আফগান (তথা পশতুন) জাতিৰ দেশ"। আফগানিস্তান এটা ৰুক্ষ এলাকা - দেশটিৰ অধিকাংশ এলাকা পৰ্বত ও মৰুভূমি আবৃত। পৰ্বত উপত্যকাগুলি আৰ উত্তৰেৰ সমভূমিতেই কেবল গাছপালাৰ দেখা মেলে। এখানকাৰ গ্ৰীষ্মকালীন আবহাওয়া গৰম ও শুষ্ক আৰু শীতকালে এখানে প্ৰচণ্ড শীত পড়ে। কাবুল দেশটিৰ বৃহত্তম শহৰ ও ৰাজধানী।

আফগানিস্তান প্ৰাচীনকাল পৰাই এছিয়াৰ এটা গুৰুত্বপূৰ্ণ সন্ধিস্থল হিচাপে পৰিচিত। বহু প্ৰাচীন বাণিজ্য ও বহিৰাক্ৰমণ এই দেশেৰ মধ্য দিয়েই সংঘটিত হৈছে। শতাব্দীৰ পৰ শতাব্দী ধৰে বহু লোক আফগানিস্তানেৰ ভেতৰ দিয়ে চলাচল কৰিছে, আৰু এদেৰ মাজত কেউ কেউ এখানে বসতি স্থাপন কৰিছে। দেশটিৰ বৰ্তমান জাতিগত ও ভাষাগত বৈচিত্ৰ্য এই ইতিহাসেৰ সাক্ষ্য দেয়। আফগানিস্তানে বসবাসৰত সবাতোকৈ বড় জনগোষ্ঠী হল পশতু জাতি। এৰা আগে আফগান নামেও পৰিচিত ছিল। তবে বৰ্তমানে আফগান বলতে কেবল পশতু নয়, জাতি নিৰ্বিশেষে ৰাষ্ট্ৰটিৰ সব নাগৰিককেই বোঝায়।

১৭৪৭ চনত আহমদ শাহ দুৰৰানি কান্দাহাৰ শহৰকে ৰাজধানী কৰে এখানে দুৰৰানি সাম্ৰাজ্যেৰ পত্তন কৰে^[8]। তখন পৰা ১৯৭৩ সাল পৰ্যন্ত আফগানিস্তান এটা ৰাজতন্ত্ৰ ছিল। এৰই মাঝে দেশেৰ ৰাজধানী কান্দাহাৰ পৰা কাবুলে স্থানান্তৰিত কৰা হয় আৰু দেশটি প্ৰতিবেছি ৰাষ্ট্ৰগুলিৰ কাষত অনেক অঞ্চল হাৰায়। ১৯শ শতকে দেশটি ব্ৰিটিছ ভাৰতীয় সাম্ৰাজ্য ও ৰুশ সাম্ৰাজ্যেৰ মাজত এক বিৰাট খেলাৰ মধ্যবৰ্তী ক্ৰীড়ানক ৰাষ্ট্ৰে পৰিণত হয়। ১৯৭৩ চনত এটা সামৰিক অভ্যুত্থানে সামৰিক অফিসাৰেৰা ৰাজাৰ পতন ঘটান আৰু এটা প্ৰজাতন্ত্ৰ গঠন কৰে। ১৯১৯ চনত তৃতীয় ব্ৰিটিছ-আফগান যুদ্ধশেষে আফগানিস্তান দেশটি ব্ৰিটেন পৰা সম্পূৰ্ণ স্বাধীনতা লাভ কৰে। ১৯৭০-এৰ দশকেৰ শেষেৰ দিকে আফগানিস্তানে এক দীৰ্ঘ ৰক্তক্ষয়ী গৃহযুদ্ধ আৰম্ভ হয়। গৃহযুদ্ধে হস্তক্ষেপেৰ অভিপ্ৰায়ে ১৯৭৯ চনত সোভিয়েত ইউনিয়ন আফগানিস্তান আক্ৰমণ কৰে আৰু সোভিয়েত-আফগান যুদ্ধ আৰম্ভ হয়। ১৯৮৯ চনত সোভিয়েতৰা আফগানিস্তান পৰা সৈন্য প্ৰত্যাহাৰ কৰে নেয় আৰু এৰ সৈতে সৈতে দেশটিতে আবাৰ গৃহযুদ্ধ আৰম্ভ হয়ে যায়। ১৯৯৬ চনত তালেবান নামেৰ এটা মুসলিম মৌলবাদী গোষ্ঠী কাবুলেৰ দখল নেয়। তালেবান সন্ত্ৰাসবাদী দল আল-কায়েদাকে আফগানিস্তানে আশ্ৰয় দেয়। ১১ই ছেপ্টেম্বৰ, ২০০১-এৰ সন্ত্ৰাসী হামলাৰ পৰ আমেৰিকা যুক্তৰাষ্ট্ৰ আফগানিস্তান আক্ৰমণ কৰে আৰু ২০০১-এৰ শেষে তালেবানদেৰ উৎখাত কৰে। ২০০৪ চনত আফগানিস্তানেৰ সংবিধান নতুন কৰে লেখা হয় আৰু এটা ৰাষ্ট্ৰপতি-ভিত্তিক গণতান্ত্ৰিক সৰকাৰব্যবস্থা চালু হয়।

ইতিহাস

প্ৰাগৈতিহাসিক প্ৰত্নতাত্ত্বিক স্থান খনন কৰে দেখা গেছে উত্তৰ আফগানিস্তানে প্ৰায় ৫০,০০০ বছৰ আগে মনুষ্য বসতি ছিল। ধাৰণা কৰা হয় আফগানিস্তানেৰ কৃষি খামাৰ সম্প্ৰদায় বিশ্বেৰ প্ৰাচীনতমগুলিৰ এটা।^[9]^[10] ২০০০ খ্ৰিষ্টপূৰ্বাব্দেৰ পৰ মধ্য এছিয়া পৰা এই এলাকায় লোক আসতে আৰম্ভ কৰে। এদেৰ অধিকাংশই ছিল আৰ্য, যাৰা ইৰান ও ভাৰতেও বসতি স্থাপন কৰেছিল। তখন এই এলাকাৰ নাম ছিল আৰিয়ানা।

খ্ৰিষ্টপূৰ্ব ৬ষ্ঠ শতকেৰ মাঝামাঝি সময়ে পাৰস্য সাম্ৰাজ্য আৰিয়ানা দখল কৰে। ৩৩০ খ্ৰিষ্টপূৰ্বাব্দে মহামতি আলেকজাণ্ডাৰ পাৰস্যেৰ সম্ৰাটকে পৰাজিত কৰে আৰিয়ানাৰ পূৰ্ব সীমান্ত ও তাৰও পূৰ্বে চলে যেতে সক্ষম হন। ৩২৩ খ্ৰিষ্টপূৰ্বাব্দে আলেকজাণ্ডাৰেৰ মৃত্যুৰ পৰ অনেকগুলি ৰাজ্য তেখেতৰ এশীয় সাম্ৰাজ্যেৰ দখল নেয়াৰ চেষ্টা কৰে। এদেৰ মাজত ছিল সেলুসিদ সাম্ৰাজ্য, বাকত্ৰিয়া সাম্ৰাজ্য ও ভাৰতীয় মৌৰ্য সাম্ৰাজ্য।

বৌদ্ধ পৰ্ব

১ম খ্ৰিষ্টীয় শতকে মধ্য এশীয় কুশান জাতি আৰিয়ানা নিয়ন্ত্ৰণ কৰতে সক্ষম হয়। ৩য় পৰা ৮ম শতক পৰ্যন্ত বৌদ্ধধৰ্ম ছিল এখানকাৰ প্ৰধান ধৰ্ম। এই পৰ্বেৰ অনেক বৌদ্ধমন্দিৰেৰ ধ্বংসস্তুপ আজও আফগানিস্তানে দেখতে পোৱা যায়। হুন নামেৰ মধ্য এশীয় এক তুৰ্কী জাতি ৪ৰ্থ শতকে এসে কুশানদেৰ পতন ঘটায়।

ইছলামী পৰ্ব

আহমেদ শাহ দুৰৰানি, ১৭৪৭ চনত আধুনিক আফগানিস্তানেৰ প্ৰতিষ্ঠাতা

খ্ৰিষ্টীয় ৭ম শতাব্দীতে আৰব সৈন্যৰা আফগানিস্তানে নতুন ধৰ্ম ইসলাম নিয়ে আসে। পশ্চিমেৰ হেৰাত ও সিস্তান প্ৰদেশ আৰবদেৰ নিয়ন্ত্ৰণে আসে, কিন্তু আৰব সৈন্য চলে যাওয়া মাত্ৰই সেখানকাৰ জনগণ তাদেৰ পুৰনো ধৰ্মে ফেৰত যায়। ১০ম শতকে বৰ্তমান উজবেকিস্তানেৰ বুখাৰা পৰা সামানিদ নামেৰ মুসলিম শাসকবংশ আফগান এলাকায় প্ৰভাৱ বিস্তাৰ কৰা আৰম্ভ কৰে। এক সামানিদ গজনীতে গজনবী ৰাজবংশ প্ৰতিষ্ঠা কৰে। গজনীৰ সৰ্বশ্ৰেষ্ঠ ৰাজা মাহমুদ ৯৯৮ পৰা ১০৩০ খ্ৰিষ্টাব্দ পৰ্যন্ত এ এলাকা শাসন কৰে আৰু তেখেতৰ সময়েই সমগ্ৰ আফগানিস্তানে ইসলাম সুপ্ৰতিষ্ঠিত হয়। গজনী সাহিত্য ও শিল্পেৰ কেন্দ্ৰে পৰিণত হয়।

মাহমুদেৰ মৃত্যুৰ পৰ গজনীৰ প্ৰভাৱ হ্ৰাস পেতে থাকে আৰু ১২শ শতকে পশ্চিম-মধ্য আফগানিস্তানেৰ ঘুৰ শহৰে ঘুৰিদ ৰাজ্য প্ৰতিষ্ঠিত হয়। ঘুৰিদৰা আবাৰ ১৩শ শতকে মধ্য এছিয়াৰ খোয়াৰিজমি শাহদেৰ কাষত পৰাজিত হন। ১২২০ চনত মঙ্গোল সেনাপতি চেঙ্গিস খান এদেৰ সবাইকে পৰাজিত কৰে দেশটিৰ অশেষ ক্ষতিসাধন কৰে।

১৪শ শতাব্দীৰ শেষে মধ্য এশীয় সেনাপতি তৈমুৰ লং আফগানিস্তান জয় কৰে ও ভাৰতে অগ্ৰসৰ হন। তেখেতৰ সন্তান ও পৌত্ৰেৰা তেখেতৰ সাম্ৰাজ্যেৰ পুৰোটা ধৰে ৰাখতে পাৰেনি, তবে তাৰা বৰ্তমান আফগানিস্তানেৰ অধিকাংশ হেৰাত পৰা শাসন কৰতে সক্ষম হয়।

ঘুৰিদ পৰা তিমুৰীয় সাম্ৰাজ্যেৰ শাসনামলে এখানে ইছলামী স্থাপত্যেৰ বিকাশ ঘটে। এসময় তৈৰি বহু মসজিদ ও মিনাৰ আজও হেৰাত, গজনী ও মাজাৰ-ই-শৰিফে দাঁড়িয়ে আছে। হেৰাতে ১৫শ শতকে ক্ষুদ্ৰাকৃতি চিত্ৰকৰ্মেৰ এটা গুৰুত্বপূৰ্ণ ধাৰাৰ বিকাশ ঘটে।

জহিৰুদ্দীন মুহম্মদ বাবৰ আছিল মায়েৰ দিক পৰা চেঙ্গিস খানেৰ বংশধৰ আৰ বাবাৰ দিক পৰা তৈমুৰ লঙেৰ বংশধৰ। তেওঁ ১৫০৪ চনত কাবুল দখল কৰে আৰু তাৰপৰ ভাৰতে গিয়ে মুঘল সাম্ৰাজ্য স্থাপন কৰে।

১৬শ ও ১৭শ শতাব্দীৰ পুৰোটা জুড়ে ভাৰতে অবস্থিত মুঘল সাম্ৰাজ্য আৰু পাৰস্যেৰ সাফাউইদ ৰাজবংশেৰ ৰাজাৰা আফগানিস্তানেৰ দখল নিয়ে যুদ্ধ কৰে। সাধাৰণত মুঘলেৰা কাবুলেৰ দখল ৰাখত আৰু পাৰসিকেৰা হেৰাত দখলে ৰাখত, আৰ কান্দাহাৰেৰ শাসনভাৰ প্ৰায়ই হাতবদল হত। এসময় পশতুন জাতি তাদেৰ শক্তিবৃদ্ধি কৰে, তবে স্বাধীনতা লাভে ব্যৰ্থ হয়।

ৰাজনীতি

আফগান মহিলাৰা ২০০৪ চনতৰ নিৰ্বাচনে ভোট দিচ্ছেন

১৯৬০-এৰ দশক পৰ্যন্ত আফগানিস্তানেৰ ৰাজা ও তেখেতৰ আত্মীয়েৰা কেন্দ্ৰীয় সৰকাৰ নিয়ন্ত্ৰণ কৰিছিল। তবে ৰক্ষণশীল গোষ্ঠীগত ও ধৰ্মীয় নেতাৰাও শাসনব্যবস্থায় প্ৰভাৱ বিস্তাৰ কৰিছিল। ১৯৬৩ চনত প্ৰথমবাৰেৰ মত ৰাজপৰিবাৰেৰ বাইৰেৰ এজন কে প্ৰধানমন্ত্ৰী পদে নিয়োগ দেয়া হয় যাতে ৰাজতন্ত্ৰ আইন প্ৰণয়নেৰ দায়িত্ব পৰা অব্যাহতি পায়। ১৯৬৪ চনতৰ নতুন সংবিধানে দেশটিতে আৰও গণতান্ত্ৰিক সৰকাৰ প্ৰতিষ্ঠিত হয়, য’ত ৰাজা কেবল নিৰ্বাচিত আইনসভাৰ সাংবিধানিক প্ৰধান হিচাপে দায়িত্ব পালন কৰে। তবে এসময় ৰাজা ৰাজনৈতিক দলেৰ বৈধকৰণেৰ বিৰোধিতা কৰে, মূলত জাতিগত ও বামপন্থী দল যাতে গঠিত হতে না পাৰে, সে কাৰণে।

১৯৭৩ চনত এক সামৰিক অভ্যুত্থানে ৰাজতন্ত্ৰেৰ পতন ঘটে আৰু প্ৰজাতন্ত্ৰ হিচাপে আফগানিস্তানেৰ আবিৰ্ভাব ঘটে। ১৯৭৮ চনত আৰেকটি অভ্যুত্থানে নিষিদ্ধ বামপন্থী দল পিপল্‌স ডেমোক্ৰ্যাটিক পাৰ্টি অফ আফগানিস্তান (পিডিপিএ) ক্ষমতায় আসে। এই দলেৰ সাম্যবাদী শাসন সোভিয়েত ইউনিয়নেৰ সৈতে আফগানিস্তানেৰ সম্পৰ্ক ঘনিষ্ঠ কৰে। তবে ইছলামী বিদ্ৰোহী মুজাহেদিনেৰা এই শাসনেৰ বিৰুদ্ধে সশস্ত্ৰ বিদ্ৰোহ আৰম্ভ কৰে।

পিডিপিএ-কে সমৰ্থন কৰাৰ বাবে সোভিয়েত ইউনিয়ন ১৯৭৯ চনতৰ ডিসেম্বৰে আফগানিস্তানে এটা পূৰ্ণ-মাপেৰ আক্ৰমণ পৰিচালনা কৰে। এই আক্ৰমণেৰ পৰে এজন মধ্যপন্থী পিডিপিএ নেতাকে প্ৰধানমন্ত্ৰী কৰা হয়, যাতে মুজাহেদিনেৰা শান্ত হয়। কিন্তু মুজাহেদিনেৰা সোভিয়ত অধিকৃতিৰ বিৰুদ্ধে গেৰিলা হামলা অব্যাহত ৰাখে। পিডিপিএ সৰকাৰ সোভিয়েত সৰকাৰেৰ কাছ পৰা আৰ্থিক ও সামৰিক সহায়তা পেত, অন্যদিকে মুজাহেদিনেৰা যুক্তৰাষ্ট্ৰ, পাকিস্তান, সৌদী আৰব ও অন্যান্য মুসলিম দেশ পৰা সহায় পেত।

১৯৮৯ চনত সোভিয়েত সেনা প্ৰত্যাহাৰেৰ পৰ আফগানিস্তানে গৃহযুদ্ধ আৰম্ভ হয়। মুজাহেদিনেৰা পিডিপিএ সৰকাৰেৰ বিৰুদ্ধে আক্ৰমণ জোৰদাৰ কৰে। অবশেষে ১৯৯২ চনত সৰকাৰেৰ পতন ঘটে, কিন্তু মুজাহেদিনদেৰ ভিতৰেৰ দলীয় কোন্দলেৰ কাৰণে গৃহযুদ্ধ শেষ হয়নি। একদল মুজাহেদিন তালেবান নামেৰ এটা ইছলামী মৌলবাদী আন্দোলন আৰম্ভ কৰে আৰু ১৯৯৬ চনত কাবুল দখল কৰে। তালেবানেৰা এটা নৃশংস ও বৰ্বৰ শাসনব্যবস্থা চালু কৰে। ২০০১-এৰ নৱেম্বৰ ে যুক্তৰাষ্ট্ৰ ও যুক্তৰাজ্যেৰ সহায়তায় উত্তৰাঞ্চলীয় জোট তালেবানদেৰ পতন ঘটায়।

তালেবানদেৰ পতনেৰ পৰ জাতিসংঘ দেশটিতে বহুজাতিগোষ্ঠীয় সৰকাৰ স্থাপনে উৎসাহ দেয়। জাৰ্মানিৰ বন শহৰে এ নিয়ে সম্মেলনেৰ পৰ ২০০১-এৰ ডিসেম্বৰে আফগানিস্তানে এটা অন্তৰ্বৰ্তীকালীন সৰকাৰ গঠিত হয়। তাৰ ৬ মাস পৰে এটা মধ্যবৰ্তী সৰকাৰ গঠিত হয় যা ২০০৪ চনত এটা নতুন সংবিধান পাশ কৰে। নতুন সংবিধান অনুযায়ী আফগানিস্তানে প্ৰেসিডেন্ট-ভিত্তিক সৰকাৰ প্ৰতিষ্ঠিত হয় আৰু ২০০৪ চনতৰ অক্টোবৰে অনুষ্ঠিত নিৰ্বাচনে আফগানিস্তানেৰ প্ৰথম সৰাসৰি ভোটে নিৰ্বাচিত প্ৰেসিডেন্ট ক্ষমতা গ্ৰহণ কৰে।

প্ৰশাসনিক অঞ্চলসমূহ

প্ৰধান প্ৰবন্ধ: আফগানিস্তানেৰ প্ৰদেশসমূহ

মানচিত্ৰে আফগানিস্তানেৰ ৩৪টি প্ৰদেশ

আফগানিস্তান প্ৰশাসনিকভাবে ৩৪টি প্ৰদেশ বা ওয়েলায়েত-এ বিভক্ত। প্ৰতি প্ৰদেশেৰ নিজস্ব ৰাজধানী আছে। প্ৰদেশগুলি আবাৰ জেলায় বিভক্ত। একেকটি জেলা সাধাৰণত এটা কৰে শহৰ ও পাৰ্শ্ববৰ্তী অঞ্চল নিয়ে গঠিত।

আভ্যন্তৰীন মন্ত্ৰী প্ৰতি প্ৰদেশে এজন কৰে গভৰ্নৰ নিয়োগ কৰে। গভৰ্নৰ কেন্দ্ৰীয় সৰকাৰে প্ৰদেশেৰ প্ৰতেওঁধিত্ব কৰে। প্ৰদেশেৰ পুলিশ প্ৰধানকেও আভ্যন্তৰীণ মন্ত্ৰী নিয়োগ দেন।

কাবুল শহৰে এৰ ব্যতিক্ৰম দেখা যায়। সেখানে শহৰেৰ মেয়ৰকে আফগানিস্তানেৰ ৰাষ্ট্ৰপতি নিৰ্বাচন কৰে আৰু শহৰটিৰ প্ৰশাসন কাবুল প্ৰদেশ পৰা স্বাধীন।

নিচে আফগানিস্তানেৰ সবগুলি প্ৰদেশেৰ নাম দেয়া হল (প্ৰদেশগুলিৰ ক্ৰমিক সংখ্যা পাশেৰ মানচিত্ৰেৰ সৈতে সামঞ্জস্যপূৰ্ণ)।

১. বাদাখশান ২. বাদগিস ৩. বাগলান ৪. বাল্‌খ ৫. বামিয়ান ৬. দাইকুণ্ডি ৭. ফাৰাহ ৮. ফাৰিয়াব ৯. গজনি ১০. ঘাওৰ ১১. হেলমান্দ ১২. হেৰাত ১৩. জোওয্‌জান ১৪. কাবুল ১৫. কান্দাহাৰ ১৬. কাপিসা ১৭. খোস্ত ১৮. কুনাৰ ১৯. কুন্দুজ ২০. লাগমান ২১. লোওগাৰ ২২. নানকাৰহাৰ ২৩. নিমৰুজ ২৪. নুৰেস্তান ২৫. ওৰুজ্‌গান ২৬. পাক্‌তিয়া ২৭. পাক্তিকা ২৮. পাঞ্জশিৰ ২৯. পাৰভান ৩০. সামাংগান ৩১. সাৰে বোল ৩২. তাখাৰ ৩৩. ওয়াৰ্দাক ৩৪. জাবুল

শহৰ

কাবুল শহৰ ও তাৰ পেছনেৰ তুষৰাবৃত পৰ্বতসাৰি

আফগানিস্তানেৰ ৰাজধানী কাবুল দেশটিৰ পূৰ্ব-কেন্দ্ৰীয় অঞ্চলে অবস্থিত। অন্যান্য প্ৰধান শহৰেৰ মাজত ৰৈছে দক্ষিণেৰ কান্দাহাৰ, পশ্চিমেৰ হেৰত আৰু উত্তৰেৰ মাজৰে শৰীফ। ছোট শহৰগুলিৰ মাজত আছে পূৰ্বেৰ জালালাবাদ, কাবুলেৰ উত্তৰে অবস্থিত চাৰিকাৰ, আৰু উত্তৰেৰ কন্দোজ ও ফয়েজাবাদ।

সোভিয়েত-আফগান যুদ্ধেৰ সময়ে ও ১৯৮৯ চনত যুদ্ধ শেষ হওয়াৰ ঠিক পৰে গ্ৰামাঞ্চল পৰা বহু মানুহ জনবসতিপূৰ্ণ শহৰসমূহৰতে এসে নিৰাপত্তাৰ বাবে আশ্ৰয় নেয়। ১৯৮০-এৰ শেষেৰ দিকে কাবুলেৰ জনসংখ্যা বেড়ে প্ৰায় ২০ লক্ষ হয়ে যায়। তবে ১৯৯০-এৰ আৰম্ভৰ দিকেৰ গৃহযুদ্ধেৰ সময় অনেক লোক বিধ্বস্ত কাবুল ছেড়ে পালিয়ে যায়; ফলে ১৯৯৩ চনত এৰ জনসংখ্যা দাঁড়ায় মাত্ৰ ৭ লক্ষ। তবে ২০০১ চনতৰ পৰ এৰ জনসংখ্যা আবাৰ বেড়ে ২০ লক্ষে গিয়ে পৌঁছেছে। বেছিৰ ভাগ শহৰে পয়ঃনিষ্কাশন ব্যবস্থা, পানি শোধন ব্যবস্থা ও জনপৰিবহন ব্যবস্থা নেই।

ভূগোল

প্ৰধান প্ৰবন্ধ: আফগানিস্তানেৰ ভূগোল

আফগানিস্তানেৰ ভূ-সংস্থান

আফগানিস্তানেৰ উত্তৰ সীমানায় তুৰ্কমেনিস্তান, উজবেকিস্তান ও তাজিকিস্তান; পূৰ্বে চীন আৰু পাকিস্তান-নিয়ন্ত্ৰিত জম্মু ও কাশ্মীৰ; দক্ষিণে পাকিস্তান আৰু পশ্চিমে ইৰান।

দেশটিৰ আয়তন ৬৫২,২২৫ বৰ্গ কিমি (২৫১,৮২৫ বৰ্গমাইল)। পূৰ্ব-পশ্চিমে এৰ সৰ্বোচ্চ দৈৰ্ঘ্য ১,২৪০ কিমি (৭৭০ মাইল); উত্তৰ-দক্ষিণে সৰ্বোচ্চ ১,০১৫ কিমি (৬৩০ মাইল)। উত্তৰ-পশ্চিম, পশ্চিম ও দক্ষিণেৰ সীমান্তবৰ্তী এলাকাগুলি মূলত মৰুভূমি ও পৰ্বতশ্ৰেণী। উত্তৰ-পূৰ্বে দেশটি ধীৰে ধীৰে উঁচু হয়ে হিমবাহ-আবৃত পশ্চিম হিমালয়েৰ হিন্দুকুশ পৰ্বতেৰ সৈতে মিশে গেছে। আমু দৰিয়া নদী ও এৰ উপনদী পাঞ্জ দেশটিৰ উত্তৰ সীমান্ত নিৰ্ধাৰণ কৰেছে।

আফগানিস্তানেৰ অধিকাংশ অঞ্চল সুউচ্চ পৰ্বতময় এলাকা। দেশটিৰ প্ৰায় অৰ্ধেক এলাকাৰ উচ্চতা সমুদ্ৰ সমতল পৰা ২,০০০ মিটাৰ বা তাৰ চেয়ে উঁচুতে অবস্থিত। ছোট ছোট হিমবাহ ও বছৰব্যাপী তুষাৰক্ষেত্ৰ প্ৰায়ই পৰিলক্ষিত হয়। উত্তৰ-পূৰ্ব সীমান্তে অবস্থিত ৭,৪৮৫ মিটাৰ উচ্চতা বিশিষ্ট নওশাক আফগানিস্তানেৰ সৰ্বোচ্চ পৰ্বতশৃঙ্গ। এটি পাকিস্তানেৰ তিৰিচ মিৰ পৰ্বতশৃঙ্গেৰ এটা নিচু পাৰ্শ্বশাখা। পৰ্বতটি আফগানিস্তানেৰ উত্তৰ-পূৰ্বে হিন্দুকুশ পৰ্বতমালাৰ অংশ, যেটি আবাৰ পামিৰ মালভূমিৰ দক্ষিণে অবস্থিত। হিন্দুকুশ পৰা অন্যান্য নীচু পৰ্বতসাৰি ধীৰে ধীৰে ছড়িয়ে পড়েছে। এদেৰ মাজত প্ৰধান শাখাটি দক্ষিণ-পশ্চিমে প্ৰসাৰিত হয়ে পশ্চিমেৰ ইৰান সীমান্ত অবধি চলে গেছে। এই নিচু পৰ্বতমালাগুলিৰ মাজত ৰৈছে পাৰোপামিসুস পৰ্বতমালা, যা উত্তৰ আফগানিস্তান অতিক্ৰম কৰেছে, আৰু সফেদ কোহ পৰ্বতমালা, যা পাকিস্তানেৰ সৈতে পূৰ্ব সীমান্ত তৈৰি কৰেছে। সফেকদ কোহ-তেই ৰৈছে বিখ্যাত খাইবাৰ গিৰিপথ, যা আফগানিস্তান ও পাকিস্তানকে সংযুক্তকাৰী এটা গুৰুত্বপূৰ্ণ সড়কপথ। অপেক্ষাকৃত নিম্নভূমিগুলি দেশেৰ দক্ষিণ ও পশ্চিমে অবস্থিত। এদেৰ মাজত ৰৈছে উত্তৰ-পশ্চিম প্ৰান্তেৰ হেৰাত-ফেৰা নিম্নভূমি, দক্ষিণ-পশ্চিমেৰ সিস্তান ও হেলমন্দ নদী অববাহিকা, আৰু দক্ষিণেৰ ৰিগেস্তান মৰুভূমি। সিস্তান অববাহিকাটি বিশ্বেৰ সবাতোকৈ শুষ্ক এলাকাৰ এটা।^[11]

নদী উপত্যকাগুলি ও আৰও কিছু ভূগৰ্ভস্থ পানিবিশিষ্ট নিম্নভূমি ছাড়া অন্য কোথাও কৃষিকাজ হয় না বললেই চলে। মাত্ৰ ১২ শতাংশ এলাকা পশু চাৰণযোগ্য। দেশটিৰ মাত্ৰ ১ শতাংশ এলাকা বনাঞ্চল, আৰু এগুলি মূলত পূৰ্ব ও দক্ষিণ-পূৰ্ব আফগানিস্তানে অবস্থিত। যুদ্ধ ও জ্বালানি সংকটেৰ কাৰণে বনভূমি দ্ৰুত বিলীন হয়ে যাচ্ছে।

সালাং গিৰিপথ

আফগানিস্তান এত পৰ্বতময় যে এগুলিৰ মধ্যকাৰ ৰাস্তাগুলি দেশটিৰ বাণিজ্য ও বহিৰাক্ৰমণেৰ বাবে অত্যন্ত গুৰুত্বপূৰ্ণ ভূমিকা ৰেখেছে। ৩৩০ খ্ৰিষ্টপূৰ্বাব্দে মহামতি আলেকজাণ্ডাৰ কুশান পাসেৰ ভেতৰ দিয়ে এসে দেশটি আক্ৰমণ কৰে আৰু খাইবাৰ পাস দিয়ে বেৰ হয়ে গিয়ে ভাৰত আক্ৰমণ কৰে। এই একই পথ ধৰে মোঘল সম্ৰাট বাবৰ ১৫শ শতকে এসে আফগানিস্তান ও ভাৰত দুই-ই কৰায়ত্ত কৰে। অন্যদিকে সোভিয়েতৰা সালাং পাস ও কেন্দ্ৰীয় হিন্দুকুশে সুড়ঙ্গ খুঁড়ে ১৯৭৯ চনত আফগানিস্তান দখল কৰে।

নদী ও জলাশয়

আফগানিস্তানেৰ বেছিৰ ভাগ প্ৰধান নদীৰ উৎপত্তি পাৰ্বত্য জলধাৰা পৰা। দীৰ্ঘস্থায়ী শুষ্ক মৌসুমে বেছিৰ ভাগ নদী শীৰ্ণ ধাৰায় প্ৰবাহিত হয়। বসন্তে পৰ্বতেৰ বৰফ গলা আৰম্ভ হলে এগুলিতে পানিপ্ৰবাহ বৃদ্ধি পায়। বেছিৰ ভাগ নদীই হ্ৰদ, জলাভূমি কিংবা নোনাভূমিতে পতিত হয়। এদেৰ মাজত কাবুল নদী ব্যতিক্ৰম; এটি পূৰ্বে প্ৰবাহিত হয়ে পাকিস্তানেৰ সিন্ধু নদেৰ সৈতে মেশে, যা পৰে ভাৰত মহাসাগৰে গিয়ে পতিত হয়। দেশটিৰ একমাত্ৰ নৌ-পৰিবহনযোগ্য নদীটি হল উত্তৰ সীমান্তেৰ আমু দৰিয়া। তবে ফেৰি নৌকাৰ সহায়ে অন্যান্য নদীৰ গভীৰ এলাকায় যাওয়া যায়। পামিৰ মালভূমি পৰা উৎপন্ন পাঞ্জ ও বখ্‌শ্‌ উপনদী পৰা পানি আমু দৰিয়ায় গিয়ে মেশে। হাৰিৰুদ নদী মধ্য আফগানিস্তানে উৎপন্ন হয়ে পশ্চিম ও উত্তৰ-পশ্চিম দিকে প্ৰবাহিত হয়ে ইৰানেৰ সৈতে সীমান্ত সৃষ্টি কৰেছে। হাৰিৰুদেৰ পানি হেৰাত অঞ্চলে সেচেৰ কাজে ব্যবহৃত হয়। হেলমান্দ নদী কেন্দ্ৰীয় হিন্দুকুশ পৰ্বতমালায় উৎপন্ন হয়ে দেশটিৰ দক্ষিণ-পশ্চিম অংশ অতিক্ৰম কৰে শেষ পৰ্যন্ত ইৰানে প্ৰবেশ কৰেছে। এই নদীটি ব্যাপকভাবে সেচকাজে ব্যবহৃত হয়, তবে ইদানিং এৰ পানিতে খনিজ লবনেৰ আধিক্য দেখা যাওয়ায় শস্যে পানি দেয়াৰ কাজে এৰ উপযোগিতা কমে এসেছে।

আফগানিস্তানেৰ হ্ৰদগুলি সংখ্যায় ও আকাৰে ছোট। এদেৰ মাজত আছে তাজিকিস্তান সীমান্তে ওয়াখান কৰিডোৰে অবস্থিত জাৰ্কোল হ্ৰদ, বাদাখশানে অবস্থিত শিভেহ হ্ৰদ, আৰু গজনীৰ দক্ষিণে অবস্থিত লবণাক্ত হ্ৰদ ইস্তাদেহ-ইয়ে মোকোৰ। সিস্তান হ্ৰদ বা হামুন-ই-হেলমান্দ হেলমান্দ নদীৰ শেষসীমায় লবণাক্ত জলা এলাকায় ইৰানেৰ সীমান্তে অবস্থিত। জলবিদ্যুৎ উৎপাদনেৰ বাবে কিছু কিছু নদীতে বাঁধ দিয়ে কৃত্ৰিম জলাধাৰ সৃষ্টি কৰা হৈছে। এদেৰ মাজত আছে কাবুল শহৰেৰ পূৰ্বে কাবুল নদীৰ উপৰে নিৰ্মিত সাৰোবি ও নাগলু বাঁধ, হেলমান্দ নদীৰ উপৰ নিৰ্মিত কাজাকি জলাধাৰ, আৰু কান্দাহাৰ শহৰেৰ কাষত হেলমান্দ নদীৰ এটা উপনদীৰ উপৰ নিৰ্মিত আৰ্গান্দাব বাঁধ।

প্ৰাণী ও জীবজন্তু

আফগানিস্তানেৰ উদ্ভিদৰাজি সংখ্যায় অল্প কিন্তু বিচিত্ৰ। পৰ্বতে চিৰসবুজ বন, ওক, পপলাৰ, হেজেলনাট ঝাড়, কাঠবাদাম, পেস্তাবাদাম ইত্যাদি দেখা যায়। উত্তৰেৰ সমতলভূমি মূলত শুষ্ক, বৃক্ষহীন ঘাসভূমি, আৰ দক্ষিণ-পশ্চিমেৰ সমভূমি বসবাসেৰ অযোগ্য মৰুভূমি। শুষ্ক অঞ্চলেৰ গাছেৰ মাজত আছে ক্যামেল থৰ্ন, লোকোউইড, মিমোসা, ওয়াৰ্মউড, সেজব্ৰাশ, ইত্যাদি। আফগানিস্তানেৰ বন্য এলাকায় দেখতে পোৱা প্ৰাণীৰ মাজত আছে আৰ্গালি (মাৰ্কো পোলো ভেড়া নামেও পৰিচিত), উৰিয়াল (মাঝাৰি আকাৰেৰ বন্য ভেড়া), আইবেক্স বা বুনো ছাগল, ভালুক, নেকড়ে, শেয়াল, হায়েনা ও বেঁজি। ইয়াৰ বাদেওও বন্য শূকৰ, শজাৰু, ছুঁচা, বন্য খৰগোশ, বাদুড় আৰু অনেক তীক্ষ্ণদন্ত প্ৰাণী (rodents) দেখতে পোৱা যায়। এদেৰ মাজত কিছু কিছু স্তন্যপায়ী বিলুপ্ত হয়ে যাচ্ছে। সবাতোকৈ বেছি হুমকিৰ সম্মুখীন গ্যাজেল হৰিণ, চিতা, বৰফ চিতা, মাৰ্কৰ ছাগল, আৰু বাকত্ৰীয় হৰিণ। আফগানিস্তানে প্ৰায় ২০০ জাতেৰ পাখিৰও দেখা মেলে। ফ্লেমিংগো ও অন্যান্য জলচৰ পাখি গজনীৰ উত্তৰে ও দক্ষিণে হ্ৰদ এলাকায় দেখতে পোৱা যায়। হাঁস ও তিতিৰজাতীয় পাখিও চোখে পড়ে। তবে পাখি অনেক শিকাৰ কৰা হয় আৰু ফলে কিছু কিছু পাখিৰ অস্তিত্ব হুমকিৰ সম্মুখীন, যেমন - সাইবেৰীয় বক।

জলবায়ু

আফগানিস্তানেৰ অধিকাংশ এলাকাতেই অধঃ-সুমেৰুদেশীয় পাৰ্বত্য জলবায়ু বিদ্যমান। এখানে শীতকাল শুষ্ক। নিম্নভূমিতে জলবায়ু ঊষৰ ও অৰ্ধ-ঊষৰ। পৰ্বতগুলিতে ও পাকিস্তানেৰ সীমান্তবৰ্তী কিছু উপত্যকায় মৌসুমী বায়ু নিৰক্ষদেশীয় সামুদ্ৰিক ভেজা বাতাস বহন কৰে নিয়ে আসে। আফগানিস্তানে মূলত দুইটি ঋতু। গৰম গ্ৰীষ্মকাল আৰু অত্যন্ত শীতল শীতকাল। উত্তৰেৰ উপত্যকায় ৪৯° সেলসিয়াস পৰ্যন্ত তাপমাত্ৰা গ্ৰীষ্মে ৰেকৰ্ড কৰা হৈছে। শীতকালেৰ মাঝামাঝি সময়ে হিন্দুকুশ ও আশেপাশেৰ ২০০০ মিটাৰ উচ্চতাবিশিষ্ট অঞ্চলে তাপমাত্ৰা -৯° সেলসিয়াসে নেমে পড়ে। অন্যান্য উঁচু এলাকায় উচ্চতাভেদে তাপমাত্ৰাৰ তাৰতম্য ঘটে।

এমনকি একই দিনে তাপমাত্ৰাৰ ব্যাপক তাৰতম্য ঘটতে পাৰে। বৰফজমা ভোৰ পৰা দুপুৰে ৩৫° তাপমাত্ৰা ওঠা বিচিত্ৰ নয়। অক্টোবৰ ও এপ্ৰিলেৰ মাঝামাঝি সময়ে বৃষ্টিপাত হয়। মৰুভূমি এলাকায় বছৰে ৪ ইঞ্চিৰও কম বৃষ্টি পড়ে। অন্যদিকে পৰ্বত এলাকায় বছৰে জলপাতেৰ পৰিমাণ ৪০ ইঞ্চিৰও বেছি, তবে এৰ বেছিৰ ভাগই তুষাৰপাত। পশ্চিমেৰ হাওয়া মাঝে মাঝে বিৰাট ধূলিঝড়েৰ সৃষ্টি কৰে, আৰ সূৰ্যেৰ উত্তাপে স্থানীয় ঘূৰ্ণিবায়ু ওঠাও সাধাৰণ ঘটনা।

প্ৰাকৃতিক সম্পদ

আফগানিস্তানে ছোট আকাৰে মণি, সোনা, তামা ও কয়লা উত্তোলনেৰ ইতিহাস থাকলেও প্ৰণালীবদ্ধভাবে খনিজ আহৰণ ১৯৬০-এৰ দশকেৰ আগে আৰম্ভ হয়নি। ১৯৭০-এৰ দশকে দেশটিৰ উত্তৰাঞ্চলে প্ৰাকৃতিক গ্যাসেৰ উল্লেখযোগ্য মজুদ আবিষ্কৃত হয়। ইয়াৰ বাদেও পেট্ৰোলিয়াম ও কয়লাও এখানে পোৱা যায়। দেশটিতে উল্লেখযোগ্য পৰিমাণে তামা, লোহা, বেৰাইট, ক্ৰোমাইট, সীসা, দস্তা, গন্ধক, লবন, ইউৰেনিয়াম ও অভ্ৰেৰ মজুদ আছে।^[12]^[13]^[14]^[15] তবে সোভিয়েত আক্ৰমণ আৰু তৎপৰৱৰ্তী গৃহযুদ্ধেৰ কাৰণে আফগানিস্তান এই খনিজ ও জ্বালানি সম্পদেৰ সদ্ব্যবহাৰ কৰতে পাৰেনি। অদূৰ ভবিষ্যতে এগুলি নিষ্কাশনেৰ পৰিকল্পনা হাতে নেওয়া হৈছে।^[16]^[17] বহু শতাব্দী ধৰে আফগানিস্তান দুষ্প্ৰাপ্য ও অৰ্ধ-দুষ্প্ৰাপ্য পাথৰেৰও এটা উৎসস্থল, যাদেৰ মাজত আছে নীলকান্তমণি, চুনি, নীলা ও পান্না।

অৰ্থনীতি

সোভিয়েত অধিকৃতিৰ আগেই আফগানিস্তানে জীৱনেৰ মান ছিল বিশ্বেৰ সৰ্বনিম্ন মানেৰ এটা। সোভিয়েত-আফগান যুদ্ধ ও তাৰ পৰে গৃহযুদ্ধ দেশটিৰ অৰ্থনীতিৰ চূড়ান্ত বিপৰ্যয় ঘটায়। সোভিয়েত আমলে শহৰকেন্দ্ৰিক বাণিজ্য ও শিল্প সুযোগ সুবিধা গ্ৰামীণ অৰ্থনীতিকে শুৰ পৰা আলাদা কৰে ফেলে। ড্ৰাগ্‌স ও অস্ত্ৰেৰ চোৰাচালান চৰমে পৌঁছে।

আফগানৰা মূলত কৃষক ও পশুপালক। ২০শ শতকে খনি ও ভাৰী শিল্পেৰ উন্নতি ঘটে, তবে স্থানীয় হস্তশিল্প গুৰুত্ব হাৰায়নি।

১৯৫৬ চনত সৰকাৰ অনেকগুলি পাঁচ-সালা পৰিকল্পনাৰ প্ৰথমটি আৰম্ভ কৰে। ইউৰোপ, আমেৰিকা ও জাপানেৰ সৈতে বাণিজ্য বৃদ্ধিৰ উদ্যোগে নেয়া প্ৰকল্পগুলি সাফল্যেৰ মুখ দেখে। অন্যান্য বড় দেশেৰ সহায়তায় আফগানিস্তান ৰাস্তা, বাঁধ, জলবিদ্যুৎ প্ৰকল্প, বিমানবন্দৰ, কাৰখানা ও সেচ নেটওয়াৰ্ক গড়ে তুলতে সক্ষম হয়। ১৯৭৯ চনত সোভিয়েতৰা আসাৰ পৰ পশ্চিমী সহায় বন্ধ হয়ে যায় আৰু ১৯৯১ চনত সোভিয়েত শাসনেৰ মুক্তিৰ পৰ আবাৰ সহায় আসা আৰম্ভ হয়। ২০০১ চনত তালেবানদেৰ পতনেৰ পৰ আফগানিস্তানে নতুন কৰে আন্তৰ্জাতিক সহায় নিয়ে যুদ্ধ-বিধ্বস্ত দেশ পুনৰ্গঠনেৰ উদ্যোগ নেয়া হয়।

শ্ৰমশক্তি

২০০৩ চনত আফগানিস্তানেৰ মোট শ্ৰমিক সংখ্যা ছিল প্ৰায় ১ কোটি ১০ লক্ষ। এদেৰ প্ৰায় ৭০ শতাংশ কৃষিকাজ বা পশুপালনেৰ সৈতে জড়িত। যুদ্ধেৰ কাৰণে আৰও অনেক ধৰনেৰ কাজ বন্ধ হয়ে যায়। বেকাৰত্ব আৰু দক্ষ শ্ৰমিক ও প্ৰশাসকেৰ অভাব সবাতোকৈ বড় সমস্যা।

কৃষি

আফগানিস্তানেৰ খুগ্ৰন্থ সামান্য এলাকায়, ছড়িয়ে ছিটিয়ে থাকা উপত্যকায় কৃষিকাজ সম্ভব আৰু এই কৃষিভূমিৰ সবসমূহৰতেই ব্যাপক সেচেৰ প্ৰয়োজন হয়। ঝৰ্ণা ও নদী পৰা খাল (কাৰেজ বা গানাত) খুঁড়ে পানি আনা হয়।

গম আফগানিস্তানেৰ সবাতোকৈ গুৰুত্বপূৰ্ণ শস্য। এৰপৰ ৰৈছে যব, ভুট্টা, ও ধান। তুলাও ব্যাপকভাবে চাষ কৰা হয়। আফগানিস্তান পৰা ৰপ্তানিকৃত দ্ৰব্যেৰ মাজত ফল ও বাদাম গুৰুত্বপূৰ্ণ। আফগানিস্তানেৰ আঙুৰ ও তৰমুজ খুব মিষ্টি হয়; এগুলি দক্ষিণ-পশ্চিমে, হিন্দুকুশেৰ উত্তৰে ও হেৰাতেৰ আশেপাশেৰ অঞ্চলে জন্মে। আফগানিস্তান কিশমিশও ৰপ্তানি কৰে। অন্যান্য ফলেৰ মাজত ৰৈছে এপ্ৰিকট, চেৰি, ডুমুৰ, তুঁত, ও ডালিম।

উত্তৰ আফগানিস্তানে বিপুল পৰিমাণে কাৰাকুল ভেড়া পালন কৰা হয়। এই ভেড়াৰ শক্ত, কোঁকড়া লোম দিয়ে পাৰসিক ভেড়াৰ কোট তৈৰি কৰা হয়। অন্যান্য জাতেৰ ভেড়া ও ছাগলও পালন কৰা হয়।

আফগানিস্তানেৰ আৰেকটি পৰিচয় অবৈধ আফিম উৎপাদনকাৰী দেশ হিচাপে। ১৯৯০-এৰ দশকেৰ শেষেৰ দিকে এটি মায়ানমাৰকে হটিয়ে বিশ্বেৰ সৰ্বোচ্চ পৰিমাণ আফিম উৎপাদক দেশে পৰিণত হয়। আৰও তৈৰি হত হাশিশ। ২০০ চনতৰ জুলাই মাসে তালেবান সৰকাৰ ইসলামে আফিমেৰ ব্যবহাৰ নিষিদ্ধ বলে পপি গাছেৰ চাষ বন্ধ কৰে দেয়। ২০০১ চনত তালেবানেৰ পতনেৰ গ্ৰামাঞ্চলেৰ অনেক স্থানীয় দৰিদ্ৰ কৃষক আবাৰ আফিম চাষ কৰা আৰম্ভ কৰে, যদিও অন্তৰ্বৰ্তীকালীন সৰকাৰ আফিম পপি চাষ নিষিদ্ধ কৰেছিল।

হস্তশিল্প

ঐতিহ্যবাহী অষ্টভুজাকৃতি "বুখাৰা" ধাঁচেৰ আফগান কাৰ্পেট

তুৰ্কমেন ও উজবেকৰা কাৰ্পেট বানিয়ে থাকে। বালুচীৰা জায়নামাজ, পশমেৰ কাৰ্পেট, ইত্যাদি বানায়। উটেৰ লোম ও তুলাও মাঝে মাঝে ব্যবহৃত হয়। বিয়েৰ কনেৰ সাজপোষাকেৰ সুন্দৰ সূচিৰ কাজ দেখতে পোৱা যায়।

খননশিল্প

১৯৬৭ চনত সোভিয়েত ইউনিয়নেৰ সহায়তায় উত্তৰ আফগানিস্তানে বড় আকাৰেৰ প্ৰাকৃতিক গ্যাসক্ষেত্ৰ পৰা গ্যাস আহৰণ আৰম্ভ হয়। ১৯৮০-ৰ দশকে সোভিয়েত ইউনিয়নে বিপুল পৰিমাণে গ্যাস ৰপ্তানি কৰা হত, তবে ১৯৮৯ চনত সোভিয়েত সৈন্য প্ৰত্যাহাৰেৰ পৰ তা থেমে যায়। একবিংশ শতকেৰ প্ৰথম দশকে শেবেৰগান শহৰেৰ কাষত অবস্থিত মূল গ্যাসক্ষেত্ৰগুলিতে আবাৰ গ্যাস উত্তোলন আৰম্ভ হয়। আফগানিস্তান বিশ্বেৰ উচ্চমানেৰ নীলকান্তমণিৰ অন্যতম সৰবৰাহকাৰী। ইয়াৰ বাদেওও দেশটিতে অন্যান্য দামী পাথৰ যেমন পান্না, চুনি ইত্যাদি আৰু খনিজ তামা ও লোহা পোৱা যায়। একাধিক দশকব্যাপী যুদ্ধেৰ কাৰণে আফগানিস্তানেৰ প্ৰাকৃতিক সম্পদেৰ আহৰণ ও ব্যবহাৰ অত্যন্ত সীমিত ছিল। বৰ্তমানে এ কামত ব্যাপক প্ৰকল্প হাতে নেয়া হৈছে।

উৎপাদন শিল্প

দ্বিতীয় বিশ্বযুদ্ধেৰ পৰৱৰ্তী বছৰগুলিতে আফগানিস্তানে ভাৰি শিল্পেৰ বিকাশ ঘটে। ১৯৬৫ চনত পশ্চিম জাৰ্মানি এটা পশম কাৰখানা স্থাপনেৰ পৰ পশমেৰ উৎপাদন দ্বিগুণ হয়। সোভিয়েত-আফগান যুদ্ধেৰ আগে আফগানিস্তানে প্ৰায় ২০০টি চৰকাৰী কাৰখানা ছিল। এদেৰ মাজত ছিল টেক্সটাইল, খাবাৰ (বিশেষত শুকনা খাবাৰ ও ফল), ৰাসায়নিক সাৰ, সিমেন্ট, চামড়াৰ দ্ৰব্য, আৰু কয়লাৰ ইট বা চাপড়া বানানোৰ কাৰখানা। যুদ্ধেৰ কাৰণে এগুলিৰ সগ্ৰন্থ ক্ষতিগ্ৰস্ত হয়।

শক্তিসম্পদ

হেলমান্দ নদীৰ উপৰ কাজাকাই বাঁধ

পেট্ৰোলিয়াম, কয়লা, প্ৰাকৃতিক গ্যাস ও জলবিদ্যুৎ আফগানিস্তানেৰ প্ৰধান শক্তি-উৎস। পেট্ৰোলিয়াম মূলত ইৰান ও তুৰ্কমেনিস্তান পৰা আমদানি কৰা হয়। আফগানিস্তানেৰ নিজস্ব সামান্য তেল সম্পদ উত্তৰে আমুদৰিয়াৰ কাষত অবস্থিত। দেশটি কয়লা ও প্ৰাকৃতিক গ্যাসেৰ উপৰ বেছি নিৰ্ভৰশীল। কাঠেৰ লাকড়িও অনেক ঘৰে জ্বালানি হিচাপে ব্যবহাৰ কৰা হয়, তবে বন উচ্ছেদেৰ ফলে এগুলি পোৱা এখন দুষ্কৰ হয়ে পড়েছে। কন্দুজ, কাবুল, আৰ্গান্দবাদ ও হেলমান্দ নদীৰ উপৰেৰ বাঁধগুলি মূলত শহৰগুলিতে জলবিদ্যুৎ সৰবৰাহ কৰে। এগুলি সেচেৰ বাবে পানিও ধৰে ৰাখে। গৃহযুদ্ধেৰ আগে দেশটিৰ জলবিদ্যুৎ-ক্ষমতাৰ মাত্ৰ ১০ শতাংশ বাস্তবায়িত হয়েছিল। যুদ্ধেৰ সময় টাৰবাইন, ফ্লাডগেট, ট্ৰান্সমিশন লাইন, ইত্যাদি ধ্বংস কৰে ফেলা হয়। ব্যক্তিগত ডিজেল-চালিত জেনাৰেটৰেৰ মাধ্যমে বিদ্যুৎ উৎপন্ন কৰা হত। ২০০২ চনত তালেবান পতনেৰ পৰ দেশেৰ পোৱাৰ নেটওয়াৰ্ক আবাৰ নতুন কৰে তৈৰি কৰাৰ পৰিকল্পনা নেয়া হয়।

বৈদেশিক বাণিজ্য

আফগানিস্তানেৰ ৰপ্তানিকৃত দ্ৰব্যেৰ মাজত শুকনা ফল ও বাদাম, হস্তনিৰ্মিত কাৰ্পেট, পশম, তুলা, চামড়া, ও নানা ধৰনেৰ মণিপাথৰ প্ৰধান। আফগানিস্তান বিদেশ পৰা খাদ্য, মোটৰ যান, পেট্ৰোলিয়াম, ও কাপড় আমদানি কৰে। সোভিয়েত ৰাশিয়া ১৯৭৯-এৰ সোভিয়েত আগ্ৰাসনেৰ নেক আগে পৰাই আফগানিস্তানেৰ প্ৰধান বাণিজ্যবন্ধু ছিল। ১৯৮০-এৰ দশকে এই বন্ধুত্ব তীব্ৰতা পায়। ১৯৯১ চনত সোভিয়েত ইউনিয়নেৰ পতনেৰ পৰ প্ৰাক্তন সোভিয়েত প্ৰজাতন্ত্ৰগুলি, পাকিস্তান, ভাৰত, যুক্তৰাজ্য ও জাৰ্মানি আফগান পণ্যেৰ প্ৰধান ক্ৰেতায় পৰিণত হয়। আমেৰিকা যুক্তৰাষ্ট্ৰ ১৯৮৬ পৰা ২০০২ সাল পৰ্যন্ত আফগানিস্তানেৰ সৈতে বাণিজ্য স্থগিত ৰেখেছিল। ২০০০ চনত আফগানিস্তানেৰ মোট ৰপ্তানি ছিল ১২৫ মিলিয়ন ডলাৰ আৰু আমদানিৰ মোট পৰিমাণ ছিল ৫২৪ মিলিয়ন ডলাৰ।

মুদ্ৰা ও ব্যাংকিং

আফগানিস্তানেৰ মুদ্ৰাৰ নাম আফগানি। ১০০ পুলে ১ আফগানি। আফগানিৰ বিনিময় হাৰ বহুবাৰ ওঠা নামা কৰেছে। ১৯৮১ পৰা ১৯৯৪ সাল পৰ্যন্ত ৫৭ শতাংশ পৰ্যন্ত মূদ্ৰাস্ফীতি আফগানিৰ ক্ৰয়ক্ষমতা অত্যন্ত সীমিত কৰে দেয়, আৰু তালেবান শাসনামলেও এই ধাৰা বজায় ছিল। যুদ্ধজনিত মুদ্ৰাস্ফীতিৰ কাৰণে আফগানিৰ মূল্য এত কমে যায় যে সৰকাৰ নতুন অধিক মূল্যেৰ আফগানি আবাৰ ইস্যু কৰে। ২০০২ চনতৰ শেষে এসে আফগানিৰ মূল্য স্থিতিশীল হয় আৰু ২০০৭ চনত ১ আমেৰিকান ডলাৰে প্ৰায় ৫০ নতুন আফগানি পোৱা যেত।

আফগানিস্তানেৰ কেন্দ্ৰীয় ব্যাংক ১৯৩৮ চনত স্থাপিত হয়। এটিত দেশটিৰ বৃহত্তম ব্যাংক। ১৯৭৫ চনত আফগানিস্তানেৰ সমস্ত বেচৰকাৰী ব্যাংকেৰ জাতীয়কৰণ কৰা হয়। আফগানিস্তানে কোন ষ্টক মাৰ্কেট বা অন্যান্য আধুনিক অৰ্থনৈতিক ব্যবস্থা নেই। সাধাৰণত টাকাৰ "বাজাৰে" টাকা ও বৈদেশিক মুদ্ৰা লেনদেন হয়। অনেকেই টাকা হাওলা নিয়ে থাকেন, যেসমূহৰৰ কোন হিসাব ৰাখা হয় না।

জনপৰিসংখ্যান

এটা পশতু আফগান পৰিবাৰ

আফগানিস্তানে বহু বিচিত্ৰ জাতিৰ বসবাস। এদেৰ প্ৰায় সবাই মুসলিম। কেন্দ্ৰীয় এছিয়া, চীন, ভাৰতীয় উপমহাদেশ ও ইৰান - এই চাৰ সাংস্কৃতিক অঞ্চলেৰ মিলন ঘটেছে এখানে। ফলে দেশটিতে সৃষ্টি হৈছে বিপুল ভাষাগত ও জাতিগত বৈচিত্ৰ্য। আফগানিস্তানেৰ মানুহ ইৰান, পাকিস্তান, তাজিকিস্তান, তুৰ্কমেনিস্তান, উজবেকিস্তান, কিৰগিজস্তান, মঙ্গোলিয়া, চীন, আৰব উপদ্বীপ ও আৰও বহু জায়গা পৰা এসেছেন। শতাব্দীৰ পৰ শতাব্দী ধৰে মানুহেৰ চলাচল, ৰাজনৈতিক বিপ্লব, আক্ৰমণ, ৰাজ্যবিজয় ও যুদ্ধ বহু মানুহকে এই অঞ্চলে নিয়ে আসে। এদেৰই কেউ কেউ আফগানিস্তানকে নিজেৰ মাতৃভূমি বানিয়ে নেয়। ৰাজনৈতিক দল ও জাতিসত্তাৰ ধাৰণা বহু পৰে এই বিচিত্ৰ জাতি-সমাহাৰেৰ ওপৰ অনেকটা চাপিয়ে দেয়া হয়।

আফগানিস্তানেৰ বৰ্তমান সীমাৰেখা ১৮শ শতকেৰ শেষ দিকে দেশটিকে ৰুশ ও ব্ৰিটিছ সাম্ৰাজ্যেৰ মধ্যবৰ্তী "বাফাৰ" অঞ্চল হিচাপে বিবেচনা কৰে নিৰ্ধাৰণ কৰা হয়। এই কৃত্ৰিম সীমান্ত বহু জাতিৰ ঐতিহ্যবাহী বাসস্থলকে ভাগ কৰে ফেলে, যাদেৰ মাজত আছে পশতু, তাজিক ও উজবেক। বহু যুদ্ধ আফগানিস্তানে জাতিগত বিদ্বেষ জিইয়ে ৰাখে। এমনকি এখনও আফগানিস্তানে জাতি ও আত্মীয়তাৰ বন্ধন ৰাষ্ট্ৰীয় বন্ধনেৰ চেয়ে বড় হিচাপে অনেকে গণ্য কৰে।

আফগানিস্তানে এ পৰ্যন্ত এটামাত্ৰ চৰকাৰী আদমশুমাৰি সম্পন্ন হৈছে, ১৯৭৯ চনত। সেটি অনুযায়ী আফগানিস্তানেৰ জনসংখ্যা ছিল প্ৰায় দেড় কোটি। ২০০৬ চনত এই জনসংখ্যা ৩ কোটি ১০ লক্ষে গিয়ে পৌঁছেছে বলে ধাৰণা কৰে হয়।

১৯৭৯ চনতৰ সোভিয়েত আক্ৰমণেৰ ফলে অনেক আফগান দেশেৰ বাইৰে উদ্বাস্তু হিচাপে পাড়ি জমান। এদেৰ মাজত ৩০ লক্ষ যান পাকিস্তানে, আৰু প্ৰায় ১৫ লক্ষ চলে যান ইৰানে। ইয়াৰ বাদেও প্ৰায় দেড় লাখ আফগান স্থায়ীভাবে বিদেশে পাড়ি জমান আৰু যুক্তৰাষ্ট্ৰ, যুক্তৰাজ্য ও বিভিন্ন ইউৰোপীয় দেশে বসতি স্থাপন কৰে। ২০০১ চনত তালেবান সৰকাৰেৰ পতনেৰ পৰ অনেক উদ্বাস্তু দেশে ফেৰত আসতে থাকেন। ২০০২ সাল নাগাদ প্ৰায় ১৫ লক্ষ উদ্বাস্তু পাকিস্তান পৰা আৰু প্ৰায় ৪ লক্ষ উদ্বাস্তু ইৰান পৰা ফেৰত আসেন। তবে এদেৰ সঠিক পুনৰ্বাসন আফগান সৰকাৰেৰ বাবে সংকটেৰ সৃষ্টি কৰেছে। বহু উদ্বাস্তু স্থলমাইন-সঙ্কুল, বিমান-আক্ৰমণে বিধ্বস্ত ও পানিৰ অভাবগ্ৰস্ত খৰা এলাকায় বাস কৰছেন।

২০০৬ চনত আফগানিস্তানেৰ জনসংখ্যা বৃদ্ধিৰ হাৰ ধৰা হয় ২.৬৭%। আফগানিস্তানেৰ শিশু মৃত্যুৰ হাৰ বিশ্বে সৰ্বোচ্চ - ১০০০-এ ১৬০ টি শিশু জন্মেই মাৰা যায়। এখানে গড় আয়ুষ্কাল ৪৩ বছৰ। আফগানিস্তানেৰ প্ৰায় ৭৭ শতাংশ লোক গ্ৰামে বসবাস কৰে। শহৰবাসীৰ অৰ্ধেক থাকেন ৰাজধানী কাবুলে।

ভাষা ও সংস্কৃতি

আফগানিস্তানেৰ জনগণ বিভিন্ন জাতিগোষ্ঠীতে বিভক্ত। এই জাতিগুলিৰ কতগুলি আবাৰ আফগানিস্তানেৰ প্ৰতিবেছি দেশগুলিতে বসবাস কৰে। পশতুন জাতি আফগানিস্তানেৰ বৃহত্তম জাতি। তাৰা বহুদিন ধৰে আফগানিস্তানেৰ কেন্দ্ৰীয় সৰকাৰেৰ ক্ষমতায় ছিল। ১৯৮৯ চনত সোভিয়েত সৈন্য প্ৰত্যাহাৰেৰ পৰ তাজিক, উজবেক, হাজাৰা ও অন্যান্য সংখ্যালঘু জাতিগুলিৰ এটা কোয়ালিশন সৰকাৰ ক্ষমতায় আসে। তবে ১৯৯৬ চনত তালেবানেৰা ক্ষমতা দখল কৰে পশতুন আধিপত্য পুনৰায় প্ৰতিষ্ঠা কৰে।

২০০১ চনতৰ শেষে তালেবানদেৰ পতনেৰ পৰ দেশটিৰ প্ৰধান প্ৰধান জাতিগত সম্প্ৰদায়গুলি চৰকাৰী ক্ষমতা অংশীদাৰী কৰাৰ সিদ্ধান্ত নেয়। ২০০৪ চনতৰ আফগান সংবিধানে আফগানিস্তানেৰ বৈচিত্ৰ্যময় জাতিগুলিৰ অধিকাৰ সংৰক্ষণেৰ কথা বলা হৈছে। উদাহৰণস্বৰূপ এতে সংখ্যালঘুদেৰ যথেষ্ট ভাষাগত স্বাধীনতা দেয়া হৈছে। স্থানীয় ভাষা যেমন উজবেক ও তুৰ্কমেন ভাষাকে তাদেৰ ভাষাভাষী স্থানীয় এলাকায় চৰকাৰী ভাষাৰ মৰ্যাদা দেয়া হৈছে। দেশটিৰ সবাতোকৈ বেছি কথিত ভাষা পশতু ও দাৰি ভাষাকে ৰাষ্ট্ৰীয় চৰকাৰী ভাষাৰ মৰ্যদা দেয়া হৈছে।

আফগানিস্তানেৰ প্ৰায় দুই-পঞ্চমাংশ জনগণ পশতুন জাতিৰ লোক। হিন্দুকুশ পৰ্বতেৰ দক্ষিণে এদেৰ ঐতিহ্যবাহী আবাসস্থল। যদিও পশতুনৰা আফগানিস্তানেৰ বিভিন্ন অঞ্চলে বাস কৰে, তাদেৰ মূল শক্তিকেন্দ্ৰ দেশেৰ দক্ষিণে কান্দাহাৰ প্ৰদেশে। ইয়াৰ বাদেও অনেক পশতুন উত্তৰ-পশ্চিমে পাকিস্তান সীমান্তে বাস কৰে। পুৰুষ পশতুনৰা প্ৰাচীন জাতিগত আচাৰ মেনে চলেন, যে আচাৰে সাহস, ব্যক্তিগত সম্মান, প্ৰতিজ্ঞা, স্বনিৰ্ভৰতা ও আতিথেয়তাকে প্ৰাধান্য দেয়া হৈছে। পশতুনদেৰ মাতৃভাষা পশতু, এটা ইন্দো-ইৰানীয় ভাষা।

সাহিত্য

আফগানিস্তানে গল্প-গাথা বলাৰ শিল্প এখনও সগৌৰবে বিৰাজমান, সম্ভবত ব্যাপক নিৰক্ষৰতাৰ কাৰণেই এই শিল্পটি হাৰিয়ে যায়নি। সঙ্গীতেৰ সৈতে লোকগাথা বৰ্ণনা কৰাৰ ঐতিহ্য আজও আদৃত। এই লোকগাথাগুলি বৰ্তমানেৰ আফগানদেৰকে অতীতেৰ কথা মনে কৰিয়ে দেয়। আফগান জীৱনেৰ সমস্ত দিক নিয়েই এই গাথাগুলি ৰচিত আৰু এগুলিৰ মাধ্যমে ঐতিহ্যবাহী মূল্যবোধ, বিশ্বাস ও আচৰণ শিক্ষা দেয়া হয়।

ইছলামী পৰ্বে দাৰি ও পশতু উভয় ভাষাৰ সাহিত্যেৰ বিকাশ ঘটে আৰু আৰবি লিপিৰ ব্যাপক ব্যবহাৰ আৰম্ভ হয়। ১০১০ চনত ফেৰদৌসী তেখেতৰ মহাকাব্য শাহনামা ৰচনা শেষ কৰে। এতে দাৰি ভাষায় লেখা প্ৰায় ৬০,০০০ দুই-পংক্তিৰ ছড়া আছে। দাৰি ও তুৰ্কী-জাতীয় ভাষায় আৰও অনেক কাব্য ও গাথা ৰচিত হয়। ১৩শ শতকে সুফীসাধক ও কবি জালাল আল-দীন ৰুমি মহাকাব্য মসনবী-ইয়ে মানাবী ৰচনা কৰে, যা ইছলামী সাহিত্য ও চিন্তাধাৰায় গভীৰ প্ৰভাৱ ফেলে। ১৭শ শতকেৰ বিখ্যাত যোদ্ধা ও কবি খুশহাল কাট্টাক কবিতাৰ মাধ্যমে উপজাতীয় আচাৰ-আচৰণেৰ নিয়ম প্ৰদান কৰিছিল।

আধুনিক আফগান সাহিত্যে আধুনিক বিশ্বেৰ নানা ধাৰণা স্থান পাইছে। ১৯৭২ চনত সৈয়দ বোৰহানউদ্দীন মাজৰুহ বহুখণ্ডবিশিষ্ট ধ্ৰুপদী, ছন্দময় দাৰি গদ্য ৰচনা কৰে, যাতে কাৰণ, যুক্তি, বিজ্ঞান ও মনস্তাত্ত্বিক বিশ্লেষণ আলোচিত হয়। সোভিয়েতদেৰ সৈতে যুদ্ধেৰ সময় ইসলাম ও মুক্তি বিষয় হিচাপে প্ৰাধান্য পায়। ১৯৮৩-তে গুলজাৰাক জাদৰান পশতু ভাষায় জিহাদেৰ ওপৰ গ্ৰন্থ লেখেন। আফগানিস্তান ইতিহাস সোসাইটি ও পশতু অ্যাকাডেমি নতুন লেখকদেৰ উৎসাহিত কৰাৰ বাবে সাহিত্য পত্ৰিকা প্ৰকাশ কৰিছিল, তবে গৃহযুদ্ধেৰ কাৰণে তাদেৰ প্ৰচেষ্টা অনেকাংশেই ব্যাহত হয়।

শিল্পকলা ও স্থাপত্য

জাম শহৰেৰ মিনাৰ

নীল আকাশেৰ নিচে বিখ্যাত নীলৰঙা মাজাৰ-ই-শৰিফ ও তাৰ সামনে দুই নীল বোৰখা পৰিহিতা মহিলা

আফগানিস্তানে সব যুগেৰ স্থাপত্যকলাৰ নিদৰ্শন পোৱা যায়, যাদেৰ মাজত আছে গ্ৰিক ও বৌদ্ধ স্থাপত্যেৰ ধ্বংসস্তুপ, মন্দিৰ, খিলান, স্তম্ভ, সুক্ষ্ম কাৰুকাজময় ইছলামী মিনাৰ ও দুৰ্গ। এদেৰ মাজত সবাতোকৈ বিখ্যাত হেৰাত ও মাজাৰ-ই-শৰিফেৰ মসজিদদ্বয়, পশ্চিম-মধ্য উঁচু এলাকাৰ জাম শহৰেৰ এটা মসজিদেৰ মিনাৰ, ১০০০ বছৰেৰ পুৰনো কালে-ইয়ে বোস্তেৰ মহান খিলান, চেল জিনা (চল্লিশ ধাপ), কান্দাহাৰেৰ সম্ৰাট বাবৰেৰ ৰেখে যাওয়া পাথৰেৰ খোদাইকৰ্ম, বামিয়ানেৰ বুদ্ধ (যা ২০০১ চনতৰ মাৰ্চে তালেবানৰা ধ্বংস কৰে ফেলে), গজনীৰ বিজয় চূড়া, বাবৰেৰ সমাধি ও কাবুলেৰ বালা হিস্‌সাৰ।

ক্ষুদ্ৰ আকাৰেৰ শিল্পকলাৰ মাজত হেৰাতেৰ হালকা নীল-সবুজ টাইলেৰ কাজ, ৰঙিন ক্যালিগ্ৰাফি বা হস্তলেখাশিল্প উল্লেখ্য। সোনা ও ৰূপাৰ গয়না, সূচিশিল্প, ও চামড়াৰ বিভিন্ন দ্ৰব্য আজও ঘৰে ঘৰে বানানো হয়। তবে আফগানিস্তানেৰ সবাতোকৈ বিখ্যাত শিল্পকৰ্ম হল পাৰসিক-ধাঁচে বানানো কাৰ্পেট।

সঙ্গীত

আফগানিস্তানেৰ সঙ্গীত মূলত ঐতিহ্যবাহী লোক সংগীত, গাথা ও নৃত্য। তাৰ দিয়ে তৈৰি বাদ্যযন্ত্ৰ ৰোহাবকে পশ্চিমেৰ ভায়োলিন বা চেল্লোৰ পুৰানো ৰূপ হিচাপে মনে কৰা হয়। অন্যান্য বাদ্যযন্ত্ৰেৰ মাজত আছে সন্তুৰ, হাৰমোনিয়াম, চং, আৰু তবলা ও ঢোল। পশতুন অঞ্চলেৰ আত্তান নৃত্য জাতীয় নৃত্য। এতে নৰ্তকেৰা এটা বড় বৃত্তে দাঁড়িয়ে হাততালি দেন আৰু দ্ৰুত লয়ে সঙ্গীতেৰ ছন্দেৰ সৈতে পা নাড়ান। ছুটিৰ দিনে বা সপ্তাহেৰ শেষে আফগানেৰা নদীৰ তীৰে বা বনে পিকনিকে গিয়ে গান গাইতে ও শুনতে পছন্দ কৰে।

গ্ৰন্থাগাৰ ও যাদুঘৰ

স্বল্পসংখ্যক প্ৰধান গ্ৰন্থাগাৰগুলি কাবুলে অবস্থিত। কাবুল বিশ্ববিদ্যালয় গ্ৰন্থাগাৰ ১৯৩১ চনত স্থাপিত হয় আৰু সোভিয়েতদেৰ সৈতে যুদ্ধে ও পৰৱৰ্তীতে গৃহযুদ্ধেৰ সময় এৰ বহু গ্ৰন্থ চুৰি হয়ে যায়। জাতীয় আৰ্কাইভও লুট হয়। তালেবান সেনাৰা ইছলামী মৌলবাদ প্ৰতিষ্ঠিত কৰাৰ লক্ষ্যে গ্ৰান্থাগাৰ ও যাদুঘৰেৰ বহু গ্ৰন্থ পুড়িয়ে ফেলে। ১৯২২ চনত প্ৰতিষ্ঠিত কাবুল জাতীয় জাদুঘৰ দেশটিৰ সৰ্ববৃহৎ যাদুঘৰ আৰু এটি প্ৰাচীন বৌদ্ধ নিদৰ্শনেৰ সংগ্ৰহেৰ বাবে এককালে পৰিচিত ছিল। এই সংগ্ৰহ পৰা কিছু উচ্চমূল্যেৰ বৌদ্ধ নিদৰ্শন সোভিয়েত ইউনিয়নে পাচাৰ হয়ে যায়। ১৯৯৩ চনত ৰকেট হামলা কৰে যাদুঘৰটি খুলে লুট কৰা হয়। বেছিৰ ভাগ দুষ্প্ৰাপ্য দ্ৰব্য পাকিস্তান হয়ে চলে যায় আৰু অন্য দেশেৰ ধনী সংগ্ৰাহকদেৰ কাষত বেচা হয়। আফগান প্ৰাচীন নিদৰ্শনেৰ অবৈধ ব্যবসা এ সময় অবৈধ ড্ৰাগসেৰ ব্যবসাৰ পৰেই সবাতোকৈ বেছি অৰ্থেৰ ব্যবসা ছিল। ২০০০ চনত তালেবান পুলিশ যাদুঘৰেৰ অবশিষ্ট ২৭০০ শিল্পকৰ্ম, যাদেৰ মাজত অনেক প্ৰাচীন সাংস্কৃতিক সম্পদ ছিল, মূৰ্তিপূজা আখ্যা দিয়ে ইসলামেৰ নামে ধ্বংস কৰে ফেলে। তালেবানেৰ পতনেৰ প্ৰত্নতাত্ত্বিক স্থানগুলিতে আৰেক দফা লুটতৰাজ ঘটে।

ধৰ্ম

ধৰ্মই আফগানিস্তানেৰ বিভক্ত জাতিসত্তাৰ দৃঢ়তম বন্ধন। আফগানদেৰ প্ৰায় ৯৯ শতাংশই মুসলিম। এদেৰ মাজত ৮৪ শতাংশ সুন্নি আৰু প্ৰায় ১৫ শতাংশ শিয়া মুসলিম। শহৰগুলিতে অল্পসংখ্যক হিন্দু, শিখ, পাৰসিক ও ইহুদী ছড়িয়ে ছিটিয়ে আছেন। ১৯৬০-এৰ দশক পৰা অনেক আফগান ইহুদী ইসৰায়েলে পাড়ি দিছে। হযৰত আলিৰ কবৰ মাজাৰ-এ-শৰিফ অনেক মুসলিমেৰ তীৰ্থস্থল।

আফগান জীৱনেৰ এক গুৰুত্বপূৰ্ণ ব্যক্তিত্ব হলেন মোল্লা। যেকোন পুৰুষ যিনি কুৰআন শৰীফ মুখস্থ বলতে পাৰেন, তেওঁ মোল্লা হওয়াৰ যোগ্য। মোল্লাৰা শুক্ৰবাৰেৰ প্ৰাৰ্থনা, বিয়ে ও দাফনকাজ পৰিচালনা কৰে। মোল্লাৰা মানুহদেৰ ইসলামেৰ বিধিবিধান শিক্ষা দেন। তাৰা ইছলামী আইননুসাৰে সংঘাত নিৰসন কৰে আৰু শাৰীৰিক, সামাজিক ও ব্যক্তিগত সমস্যাৰ সমাধান দেন। প্ৰত্যন্ত গ্ৰামাঞ্চলে স্থানীয় মোল্লা ও স্থানীয় জমিদাৰ (খান) মিলে নিৰ্ধাৰণ কৰে তাদেৰ অনুসাৰীৰা কী কৰতে পাৰবে বা পাৰবে না।

শিক্ষা

প্ৰধান প্ৰবন্ধ: আফগানিস্তানেৰ শিক্ষা

কাবুল বিশ্ববিদ্যালয়ে ছাত্ৰী

আফগানিস্তানে দুই ধৰনেৰ শিক্ষাব্যবস্থা বিদ্যমান। এটা হল প্ৰাচীনকাল পৰা প্ৰচলিত মাদ্ৰাসা ব্যবস্থা, য’ত মোল্লাৰা কুৰআন পড়া ও লেখা আৰু প্ৰাথমিক গণিত শিক্ষা দেন। অন্য শিক্ষাব্যবস্থাটি ১৯৬৪ চনত আফগান সংবিধান অনুসাৰে পশ্চিমা শিক্ষাব্যবস্থাৰ অনুসৰণে প্ৰবৰ্তন কৰা হয়, য’ত সমস্ত বয়স স্তৰে শিক্ষাগ্ৰহণ বিনামূল্য ও বাধ্যতামূলক ছিল। তবে এই ব্যবস্থাৰ লক্ষ্য পূৰ্ণ হয়নি। পাঁচ বছৰেৰ প্ৰাথমিক শিক্ষাৰ উপৰ জোৰ দেয়া হয়। কাবুল ও অন্যান্য বড় শহৰগুলিতে মাধ্যমিক স্কুলেৰ ব্যবস্থা ছিল। কিন্তু বেছিৰ ভাগ আফগানই এমন এলাকায় বসবাস কৰিছিল য’ত কোন স্কুল ছিল না।

একাধিক দশকব্যাপী যুদ্ধ দেশটিৰ শিক্ষাব্যবস্থায় ধ্বস নামায় আৰু এটা সম্পূৰ্ণ প্ৰজন্ম কোন প্ৰাতিষ্ঠানিক শিক্ষা ছাড়াই বড় হয়ে উঠে। গৃহযুদ্ধেৰ কাৰণে দেশেৰ প্ৰায় সমস্ত বিদ্যালয় ও উচ্চতৰ বিদ্যাপ্ৰতিষ্ঠান বন্ধ হয়ে যায়। বেছিৰ ভাগ শিক্ষক চাকৰি ছেড়ে আফগানিস্তান পৰা চলে যান। এৰ পৰে তালেবানেৰা এসে মাদ্ৰাসা ব্যতীত সকল ধৰনেৰ স্কুল বন্ধ ঘোষণা কৰে আৰু মহিলাদেৰ শিক্ষা নিষিদ্ধ কৰে। কেবল তোতাপাখিৰ মত কুৰআন শৰীফ মুখস্থ কৰা অনুমোদিত ছিল।

২০০১ চনত তালেবানেৰ পতনেৰ পৰ দেশটিৰ শিক্ষাব্যবস্থা আবাৰ নতুন কৰে গড়ে তোলা হৈছে। কাবুল বিশ্ববিদ্যালয় নতুন কৰে আৰম্ভ হয়। ২০০৬-২০০৭ শিক্ষাবৰ্ষে প্ৰায় ৪০ লাখ ছেলেমেয়ে দেশটিৰ প্ৰায় ৯,৫০০ স্কুলে শিক্ষাগ্ৰহণ কৰে। প্ৰাথমিক শিক্ষা বিনামূল্য ঘোষণা কৰা হৈছে। ১৫ বছৰেৰ বেছি বয়সেৰ আফগানদেৰ মাজত সাক্ষৰতাৰ হাৰ প্ৰায় ৩৬ শতাংশ হিসাব কৰা হৈছে। তবে পুৰুষদেৰ সাক্ষৰতাৰ হাৰ (৫১%) নাৰীদেৰ (২১%) চেয়ে অনেক বেছি।

আফগান স্কুলগুলিতে দাৰি, পশতু ও অন্যান্য ভাষা, যেমন- উজবেক ভাষায় পড়ানো হয়। বিশ্ববিদ্যালয়েৰ কোৰ্সগুলি মূলত দাৰি ভাষায় পড়ানো হয়। ১৯৩২ চনত প্ৰতিষ্ঠিত কাবুল বিশ্ববিদ্যালয় দেশটিৰ বৃহত্তম ও সবাতোকৈ সম্মানিত শিক্ষাপ্ৰতিষ্ঠান। ১৯৩৮ পৰা ১৯৬৭ চনতৰ মাজত আৰও নয়টি কলেজ প্ৰতিষ্ঠিত হয়। জালালাবাদে ১৯৬২ চনত প্ৰতিষ্ঠিত ননগৰহাৰ বিশ্ববিদ্যালয়ে চিকিৎসা ও অন্যান্য বিষয়ে শিক্ষা দেয়া হয়। ইয়াৰ বাদেও কান্দাহাৰ, হেৰাত, বাল্‌খ ও বামিয়ানে ছোট কিন্তু গুৰুত্বপূৰ্ণ বিশ্ববিদ্যালয় অবস্থিত। ১৯৬১ চনতৰ আগে কেবল পুৰুষেৰাই স্নাতক পৰ্যায়েৰ শিক্ষা লাভ কৰতে পাৰতেন। এৰপৰ পৰা সমস্ত চৰকাৰী বিশ্ববিদ্যালয়গুলি মহিলাদেৰ বাবে উন্মুক্ত কৰে দেয়া হয়। ২০০৬ চনত সহশিক্ষামূলক আফগানিস্তান আমেৰিকান বিশ্ববিদ্যালয় প্ৰতিষ্ঠা কৰা হয়; এখানে শিক্ষাৰ মাধ্যম ইংৰেজি ভাষা। মাজাৰ-ই-শৰীফ শহৰে ৬০০ একৰ এলাকা জুড়ে বাল্‌খ বিশ্ববিদ্যালয় নিৰ্মাণেৰ কাজ আৰম্ভ হৈছে।^[18]

পৰিবহন

হেৰাতেৰ কাষতৰ মহাসড়কে গাড়ি

ৰুক্ষ ভৌগোলিক বৈশিষ্ট্য আৰু যথাযথ পৰিবহন কাঠামোৰ অভাবে আফগানিস্তানেৰ অভ্যন্তৰে ভ্ৰমণ অত্যন্ত দুৰূহ। দেশেৰ প্ৰায় ২৪ শতাংশ ৰাস্তা কাঁচা। দেশেৰ সবাতোকৈ গুৰুত্বপূৰ্ন মহাসড়কটি বৃত্তাকাৰে প্ৰধান প্ৰধান শহৰগুলিকে সংযুক্ত কৰেছে। কাবুল পৰা আৰম্ভ হয়ে এই মহাসড়কটি উত্তৰে সালাং সুড়ঙ্গেৰ ভিতৰ দিয়ে গিয়ে তাশকুৰঘান যায়, তাৰপৰ পশ্চিমে মাজৰে শৰীফ হয়ে মেইমানেহ ও হেৰাতে পৌঁছে; এৰপৰ এটি দক্ষিণ-পূৰ্বে মোড় নিয়ে কান্দাহাৰ যায় ও তাৰপৰ আবাৰ উত্তৰ-পূৰ্বে গিয়ে কাবুলে ফেৰত আসে। আফগানিস্তানেৰ সড়ক ব্যবস্থা দেশটিকে পাকিস্তানেৰ সৈতে সংযুক্ত কৰেছে। উত্তৰে জালালাবাদ ও পাকিস্তানেৰ পেশওয়াৰ শহৰ সংযুক্ত, অন্যদিকে দক্ষিণে কান্দাহাৰ ও চামান শহৰ সংযুক্ত। আৰেকটি বড় ৰাস্তা হেৰাত পৰা ইৰানে প্ৰবেশ কৰেছে। যুদ্ধেৰ কাৰণে অনেক ৰাস্তা ক্ষতিগ্ৰস্ত হয়। কাবুল ও দেশেৰ উত্তৰেৰ সৈতে যোগসূত্ৰ স্থাপনকাৰী সালাং সুড়ঙ্গ ১০ বছৰ বন্ধ থাকাৰ পৰ ২০০২-এৰ আৰম্ভতে আবাৰ খুলে দেয়া হয়।

কিছু কিছু ৰাস্তা শীতকালে ও বসন্তকালে বৰফ পড়ে বন্ধ হয়ে যায়। শহৰগুলিতে তিন চাকাৰ অটোৰিক্সা সাধাৰণ যানবাহন। অনেক জায়গায় ঘোড়াৰ গাড়ি ব্যবহাৰ কৰা হয়। গ্ৰামাঞ্চলে আফগানিৰা পায়ে হেঁটে, গাধা বা ঘোড়াৰ কিংবা মাঝে মাঝে উটেৰ পিঠে চড়ে ভ্ৰমণ কৰে। আফগানিস্তানেৰ কোন সমুদ্ৰ বন্দৰ নেই, তাই স্থলপথেই অন্যান্য দেশেৰ সৈতে আমদানি-ৰপ্তানি সম্পন্ন হয়। ৰেল পৰিবহন নগণ্য, তাই দেশেৰ ভেতৰে মাল পৰিবহন মূলত সড়কপথেই সম্পন্ন হয়।

নদী পৰিবহন মূলত আমু দৰিয়া নদীতেই সীমাবদ্ধ। আমু দৰিয়াৰ ওপৰ কেলেফ্‌ত, খয়ৰাবাদ ও শিৰ খান নদীবন্দৰগুলি অবস্থিত।

কাবুল ও কান্দাহাৰে আন্তৰ্জাতিক বিমানবন্দৰ আছে। ২০০১ চনত আমেৰিকানী বোমা হামলায় কাবুল বিমানবন্দৰ ধ্বংস হয়ে যায়। কিন্তু পুনৰ্নিৰ্মাণ প্ৰকল্পে এটিকে প্ৰাধান্য দেয়া হয়। বৰ্তমানে বহিৰ্বিশ্বেৰ সৈতে এই বিমানবন্দৰই আফগানিস্তানেৰ যোগসূত্ৰ। দেশেৰ ভেতৰে আৰও কিছু ছোট ছোট বিমানবন্দৰ আছে। আৰিয়ানা আফগান এয়াৰলাইন্স জাতীয় বিমান সংস্থা। প্ৰথম বেচৰকাৰী বিমান সংস্থা কাম এয়াৰ ২০০৩ চনত অভ্যন্তৰীণ ফ্লাইট চলাচল আৰম্ভ কৰে।

গণমাধ্যম

১৯৭৮ চনত জাপানি অৰ্থানুকূল্যে কাবুলে আফগানিস্তানেৰ প্ৰথম টেলিভিশন ষ্টেশন সম্প্ৰচাৰ আৰম্ভ কৰে। তবে তালিবানেৰা ক্ষমতায় আসাৰ পৰ টেলিভিশন নিষিদ্ধ ঘোষণা কৰে। ২০০১ চনত তালিবানদেৰ পতনেৰ পৰ আবাৰ কাবুলে টেলিভিশন সম্প্ৰচাৰ আৰম্ভ হয়।

১৮৭৫ চনত আফগানিস্তানে প্ৰথম সংবাদপত্ৰ ছাপা হয়, আৰু ১৯০০ চনতৰ ঠিক পৰে আৰও দুইটি ছোট ছোট সংবাদপত্ৰ প্ৰকাশিত হত। ১৯১৯ চনত ৰাজা আমানুল্লাহ শাসনভাৰ হাতে নেওয়াৰ পৰ প্ৰায় ১৫টি সংবাদপত্ৰ ও ম্যাগাজিন বিকাশ লাভ কৰে। ১৯৫০-এৰ দিকে আফগানিস্তানেৰ ৯৫% ছাপা গ্ৰন্থ ও সংবাদ চৰকাৰীভাবে প্ৰকাশিত হত।

১৯৬২ চনত প্ৰথম ইংৰেজি দৈনিক হিচাপে কাবুল টাইম্‌স আত্মপ্ৰকাশ কৰে। ইয়াৰ বাদেও বাখতাৰ সংবাদ সংস্থাও অনেক বিদেশী খবৰ পৰিবেশন কৰত। ১৯৭৮ চনতৰ সামৰিক অভ্যুত্থানেৰ পৰ কাবুল টাইম্‌সেৰ নাম বদলে কাবুল নিউ টাইম্‌স ৰাখা হয় আৰু এতে সাম্যবাদী ধাৰাৰ খবৰাখবৰ প্ৰকাশিত হত। এই পত্ৰিকাটি ছিল ঘোৰ-পাশ্চাত্যবিৰোধী। এৰ প্ৰতিবাদে গোপনে শবনম নামে এটা সৰকাৰবিৰোধী পত্ৰিকা কাবুলে প্ৰকাশিত হত। ১৯৯৬ চনত আফগানিস্তানে ১২টি দৈনিক পত্ৰিকা ছিল, কিন্তু তালিবানেৰা ক্ষমতায় আসাৰ পৰ এগুলিৰ সগ্ৰন্থ বন্ধ হয়ে যায়। ১৯৯৮ চনত তালিবানেৰা এদেৰ মধ্য পৰা দুইটিকে নিজস্ব প্ৰচাৰমাধ্যম হিচাপে ব্যবহাৰ কৰাৰ বাবে আবাৰ চালু কৰে।

২০০২ চনত অন্তৰ্বৰ্তীকালীন সৰকাৰ সংবাদপত্ৰেৰ স্বাধীনতা প্ৰদানকাৰী আইন পাশ কৰে। এৰ পৰ প্ৰায় ১০০টি সংবাদপত্ৰ আফগানিস্তানে প্ৰকাশিত হতে আৰম্ভ কৰে। বৰ্তমানে সাপ্তাহিক কাবুল সবাতোকৈ বেছি কাটতিৰ সংবাদপত্ৰ।

গ্ৰন্থপঞ্জি

Dupree, Nancy Hatch (1977). An Historical Guide to Afghanistan. 2nd Edition. Revised and Enlarged. Afghan Tourist Organization.
Fowler, Corinne. Chasing Tales: Travel writing, journalism and the history of British ideas about Afghanistan, 2007 (forthcoming), Rodopi, Amsterdam and New York.
Ghobar, Mir Gholam Mohammad. Afghanistan in the Course of History, 1999, All Prints Inc. [3]
Griffiths, John C. 1981. Afghanistan: A History of Conflict. André Deutsch, London. Updated edition, 2001. Andre Deutsch Ltd, 2002, ISBN 0-233-05053-1.
Levi, Peter. 1972. The Light Garden of the Angel King: Journeys in Afghanistan. Collins, 1972, ISBN 0-00-211042-3. Bobbs-Merrill Company, 1973, Indianapolis/New York, ISBN 0-672-51252-1.
Moorcroft, William and Trebeck, George. 1841. Travels in the Himalayan Provinces of Hindustan and the Panjab; in Ladakh and Kashmir, in Peshawar, Kabul, Kunduz, and Bokhara... from 1819 to 1825, Vol. II. Reprint: New Delhi, Sagar Publications, 1971. Oxford University Press, 1979, ISBN 0-19-577199-0.

Rashid, Ahmed (2000) "Taliban - Militant Islam, Oil and Fundamentalism in Central Asia", Yale University Press
Caroe, Olaf. 1958. The Pathans (on the ethnic origin of Afghans).
Shahrani, M. Nazif. (1979) The Kirghiz and Wakhi of Afghanistan: Adaptation to Closed Frontiers and War. University of Washington Press. 1st paperback edition with new preface and epilogue (2002). ISBN 0-295-98262-4.
Toynbee, Arnold J. 1961. Between Oxus and Jumna. Oxford University Press, London. ISBN B0006DBR44.
Wood, John. 1872. A Journey to the Source of the River Oxus. New Edition, edited by his son, with an essay on the "Geography of the Valley of the Oxus" by Henry Yule. John Murray, London. Gregg Division McGraw-Hill, 1971, ISBN 0-576-03322-7.
Heathcote, T.A. The Afghan Wars 1839–1999, 1980,2003, Spellmount Staplehurst.
Rall, Ted. 2002. "To Afghanistan and Back: A Graphic Travelogue" New York: NBM Publishing.
Vogelsang, Willem. 2002. The Afghans. Blackwell Publishers. Oxford. ISBN 0631198415.

তথ্য সংগ্ৰহ

↑ Department of Economic and Social Affairs Population Division (2009) (.PDF). World Population Prospects, Table A.1. 2008 revision. United Nations. http://www.un.org/esa/population/publications/wpp2008/wpp2008_text_tables.pdf। আহৰণ কৰা হৈছে: 2009-03-12.
↑ CIA world factbook, Afghanistan - Geography (Location: Southern Asia)
↑ University of California, [1], University of Pennsylvania, World Bank; US maps; [2]; University of Washington Syracuse University
↑ Middle East Network Information Center (MENIC), University of Texas at Austin
↑ Afghanistan Profile, National Geographic (accessed 20 January 2006)
↑ Afghanistan, Middle East Institute (accessed 20 January 2006)
↑ Footnote: The Government of India also considers Afghanistan to be a bordering country. This is because it considers the entire state of Jammu and Kashmir to be a part of India including the portion bordering Afghanistan. A ceasefire sponsored by the United Nations in 1948 froze the positions of Indian and Pakistani held territory. As a consequence, the region bordering Afghanistan is in Pakistani-administered territory.
↑ Ahmad Shah Durrani, Britannica Concise.
↑ Sites in Perspective, chapter 3 of Nancy Hatch Dupree, An Historical Guide To Afghanistan.
↑ Afghanistan, Microsoft Encarta Online Encyclopedia 2006 (specifically John Ford Shroder, B.S., M.S., Ph.D. Regents Professor of Geography and Geology, University of Nebraska. Editor, Himalaya to the Sea: Geology, Geomorphology, and the Quaternary and other books).
↑ "History of Environmental Change in the Sistan Basin 1976 - 2005". http://postconflict.unep.ch/publications/sistan.pdf। আহৰণ কৰা হৈছে: 2007-07-20.
↑ Afghanistan, CIA World Factbook.
↑ Gold and copper discovered in Afghanistan
↑ Uranium Mining Issues: 2005 Review
↑ 16 detained for smuggling chromites, Pajhwok Afghan News.
↑ Afghanistan’s Energy Future and its Potential Implications, Eurasianet.org.
↑ Govt plans to lease out Ainak copper mine, Pajhwok Afghan News.
↑ Pakistan grants $10m for Balkh University, Pajhwok Afghan News.

বাহ্যিক সংযোগ

Afghanistanৰ বিষয়ে ৱিকিপিডিয়াৰ ভগ্নী প্ৰকল্পত অধিক জানক:
	সংজ্ঞা আৰু অনুবাদ ৱিক্স্যনেৰীৰ পৰা
	চিত্ৰ আৰু মিডিয়া কমন্‌ছৰ পৰা
	শৈক্ষিক সমল ৱিকিভাৰ্চিটীৰ পৰা
	নতুন খবৰ ৱিকিনিউজৰ পৰা
	উক্তি ৱিকিকোৱ'টৰ পৰা
	উত্‍স পাঠ্য ৱিকিচ'ৰ্ছৰ পৰা
	পাঠ্যপুথি ৱিকিবুক্‌ছৰ পৰা