ৱিকিপিডিয়া

মুম্বাই

ভাৰতৰ মহাৰাষ্ট্ৰ ৰাজ্যৰ ৰাজধানী
(Mumbai Cityৰ পৰা পুনঃনিৰ্দেশিত)

মুম্বাই (পূৰ্বতে বম্বে বা বোম্বাই, মাৰাঠী: मुंबई. এই শব্দটোৰ বিষয়ে [ˈmʊm.bəi] (সহায়·তথ্য)) ভাৰতৰ অন্তৰ্ভুক্ত মহাৰাষ্ট্ৰ ৰাজ্যৰ ৰাজধানী। মুম্বাই প্ৰায় ১ কোটি ৪০ লাখ মানুহৰ বাসস্থান[3]। মুম্বাইক ভাৰতৰ অৰ্থনৈতিক কেন্দ্ৰবিন্দু বুলি কোৱা হয়, কাৰণ ভাৰতীয় ৰিজাৰ্ভ বেংক আৰু বম্বে ষ্টক এক্সচেঞ্জকে আদি কৰি বহু অৰ্থনৈতিক প্ৰতিষ্ঠানৰ কেন্দ্ৰীয় কাৰ্যালয় এই নগৰত অৱস্থিত। তদুপৰি ভাৰতৰ বোলছবি উদ্যোগো ইয়াতেই অৱস্থিত। নৱী মুম্বাই আৰু থানে সহ মুম্বাই মহানগৰীয় অঞ্চল বিশ্বৰ সৰ্বাধিক জনবহুল মহানগৰীয় অঞ্চলসমূহৰ অন্যতম।[4] ভাৰতৰ পশ্চিম উপকূলত অৱস্থিত মুম্বাই এক স্বাভাৱিক সমুদ্ৰবন্দৰো। ২০০৯ চনৰ তথ্য অনুযায়ী, এই চহৰ আলফা বিশ্ব নগৰী (ইংৰাজী: Alpha world city) হিচাপে ঘোষিত[5]।

মুম্বাই
मुंबई
মহাৰাষ্ট্ৰ ৰাজধানী
মূলমন্ত্ৰ: 
যতো ধৰ্মস্ততো জয়
দেশ  ভাৰত
ৰাজ্য মহাৰাষ্ট্ৰ
বিভাগ কোঙ্কণ বিভাগ
জিলা মুম্বাই জিলা,
মুম্বাই উপনগৰ জিলা
চৰকাৰ
 • ধৰণ পৌৰসংস্থা
 • মেয়ৰ শ্ৰদ্ধা যাদৱ
 • পৌৰ কমিছনাৰ সুবোদ কুমাৰ
কালি
 • মুঠ 233 sq mi (603 km2)
উচ্চতা
 ৪৬ ফুট (১৪ মিটাৰ)
জনসংখ্যা
 (২০১১)[1][2]
 • মুঠ 1,24,78,447
 • ঘনত্ব 53,600/sq mi (20,694/km2)

যি সাতোটা দ্বীপক কেন্দ্ৰ কৰি আধুনিক মুম্বাই মহানগৰী গঢ়ি উঠিছে, সুদূৰ অতীতত সেই সাতোটা দ্বীপ আছিল মৎস্যজীবী সম্প্ৰদায়ৰ বসতি। ইতিহাসৰ বিভিন্ন পৰ্যায়ত এই দ্বীপবোৰ নানান দেশীয় ৰাজ্য আৰু সাম্ৰাজ্যৰ অধীনস্থ আছিল। অষ্টাদশ শতাব্দীৰ মধ্যভাগত মুম্বাই এক গুৰুত্বপূৰ্ণ বাণিজ্য নগৰী হিচাপে আত্মপ্ৰকাশ কৰে। ঊনবিংশ শতাব্দীত এই চহৰৰ গুৰুত্বপূৰ্ণ অৰ্থনৈতিক আৰু শিক্ষাসংক্ৰান্তত প্ৰভুত উন্নতি সাধন হয়। বিংশ শতাব্দীৰ প্ৰথমৰ পৰাই বোম্বাই ভাৰতীয় স্বাধীনতা সংগ্ৰামৰ এক উল্লেখযোগ্য ঘাটিত পৰিণত হৈছিল। ১৯৪৭ চনত ভাৰতৰ স্বাধীনতা অৰ্জনৰ পাছত বোম্বাই চহৰ তদানীন্তন বোম্বাই ৰাজ্যৰ অন্তৰ্ভুক্ত হয়। ১৯৬০ চনত সংযুক্ত মহাৰাষ্ট্ৰ আন্দোলনৰ পৰিপ্ৰেক্ষিতত নতুন ৰাজ্য মহাৰাষ্ট্ৰ গঠিত হোৱাত বোম্বাই উক্ত ৰাজ্যৰ ৰাজধানীত পৰিণত হয়। ১৯৯৫ চনত চহৰৰ নাম পৰিবৰ্তিত কৰি মুম্বাই ৰখা হয়। এই নামটো কলি জনগোষ্ঠী (ইংৰাজী: Koli people) সকলৰ আৰাধ্য দেৱী - মুম্বাদেৱী (ইংৰাজী: Mumbadevi)ৰ নামেৰে নামকৰণ কৰা হয়।[6]

মুম্বাই ভাৰতৰ বাণিজ্য আৰু বিনোদনৰ অন্যতম কেন্দ্ৰ। দেশৰ ৫ শতাংশ মুঠ ঘৰুৱা উৎপাদন (GDP) এই চহৰৰ পৰাই উৎপাদিত হয়।[7] ইয়াৰ বাদেও ভাৰতীয় অৰ্থনীতিৰ ২৫ শতাংশ শিল্প উৎপাদন, ৪০ শতাংশ সমুদ্ৰবাণিজ্য আৰু ৭০ শতাংশ পুঁজিৰ লেনদেন মুম্বাইতেই সাধিত হয়।[8] ভাৰতীয় ৰিজাৰ্ভ বেংক, বোম্বাই ষ্টক এক্সচেঞ্জ, ভাৰতৰ জাতীয় ষ্টক এক্সচেঞ্জ ইত্যাদি গুৰুত্বপূৰ্ণ আৰ্থিক সংস্থা আৰু বিভিন্ন ভাৰতীয় কোম্পানী আৰু বহুজাতিক সংস্থাৰ প্ৰধান কাৰ্যালয় এই চহৰতেই অৱস্থিত। বলিউড নামেৰে পৰিচিত ভাৰতৰ হিন্দী চলচ্চিত্ৰ আৰু দূৰদৰ্শন শিল্পকেন্দ্ৰটোও এই চহৰত অবস্থিত। মুম্বাইৰ ব্যৱসায়গত সুযোগসুবিধা আৰু ইয়াৰ জীৱনযাত্ৰাৰ উচ্চ মানে সমগ্ৰ দেশৰ মানুহকে আকৃষ্ট কৰে। দেশৰ বিভিন্ন প্ৰান্তৰ পৰা মানুহ আহি এই চহৰত বসবাস আৰম্ভ কৰে। ফলত মুম্বাই বৰ্তমানে ভাৰতৰ নানা সম্প্ৰদায় আৰু ভাৰতীয় সংস্কৃতিৰ মহামিলনভূমিত পৰিণত হৈছে।

ব্যুৎপত্তি

সম্পাদনা কৰক

মুম্বাই শব্দটোৰ প্ৰচলন হয় স্থানীয় অশিক্ষিত মাৰাঠীসকলৰ উচ্চাৰণবিকৃতিৰ পৰা। তেখেতসকলে মাৰাঠী ভাষাত বোম্বাই শব্দটো উচ্চাৰণ কৰিব নোৱাৰে।[9] বোম্বাই শব্দটোৰ উদ্ভব হয় খ্ৰীষ্টিয় ষোড়শ শতাব্দীত এই অঞ্চলত পৰ্তুগীজসকলৰ আগমনৰ পাছত। তেখেতসকলে এই অঞ্চলক বিভিন্ন নামেৰে অভিহিত কৰিছিল। এই নামসমূহৰ মাজৰ পৰা বোম্বাইম (Bombaim) শব্দটোৱে লেখ্য আকাৰত প্ৰচলন লাভ কৰে। পৰ্তুগীজ ভাষাত শব্দটো আজিও প্ৰচলিত।[10] সপ্তদশ শতাব্দীত ব্ৰিটিছসকলে এই অঞ্চলৰ অধিকাৰ অৰ্জন কৰে। ধৰা হয়, চহৰৰ বোম্বাই নামটো পৰ্তুগীজ বোম্বাইম শব্দটোৰ ইংৰাজীকৃত ৰূপ।[11] এই চহৰৰ মাৰাঠী আৰু গুজৰাটীভাষীসকলৰ কাষত মুম্বাই বা মম্বাই আৰু হিন্দী, পাৰ্চী আৰু উৰ্দুভাষীসকলৰ কাষত বম্বাই নামেৰে পৰিচিত। কেতিয়াবা কেতিয়াবা এই চহৰক আৰু পুৰণা ককমুচী বা গলজুঙ্কজা নামেৰেও অভিহিত কৰা হয়।[12][13] ১৯৯৫ চনৰ নৱেম্বৰত শিবসেনাই মাৰাঠী উচ্চাৰণ অনুসৰি চহৰৰ নাম পৰিবৰ্তন কৰি ৰাখে মুম্বাই।[14] হিন্দু জাতীয়তাবাদী দল শিবসেনাই এই নাম পৰিবৰ্তনক লৈ দৃঢ় পদক্ষেপ গ্ৰহণ কৰি মহাৰাষ্ট্ৰৰ বিধানসভা নিৰ্বাচনত জয়লাভ কৰেছিল। ইয়াৰ পাছত মুম্বাইৰ দেখাকদেখি দেশৰ অনেক চহৰেই ইংৰাজী নাম পৰিবৰ্তন কৰি স্থানীয় উচ্চাৰণ অনুযায়ী নামকৰণ কৰা হয়। যদিও চহৰত বসবাসকাৰী অনেকেই এতিয়াও এই চহৰক বোম্বাই নামেৰেই অভিহিত কৰে। তদুপৰি ভাৰতৰ অন্যান্য অনেক অঞ্চতো বোম্বাই নামটিৰ প্ৰচলন আছে।[15]

 
তাজমহল পেলেচ এণ্ড টাৱাৰ হোটেলত মাৰাঠী ভাষাত লেখা "মুম্বাই" নামলিপি

চহৰৰ প্ৰথাগত ইংৰাজী নাম বোম্বাই শব্দটো যে আচলতে পৰ্তুগীজ শব্দৰ পৰা অহা তাৰ এটা বহু প্ৰচলিত ব্যাখ্যা আছে। এই ব্যাখ্যা অনুযায়ী, পৰ্তুগীজ ভাষাত শব্দটোৰ অৰ্থ ভাল উপসাগৰ। ভাল শব্দৰ পৰ্তুগীজ প্ৰতিশব্দ bom (পুংলিঙ্গ) আৰু ইংৰাজী bay শব্দটোৰ ওচৰাওচৰি পৰ্তুগীজ প্ৰতিশব্দ baía (স্ত্ৰীলিং, পুৰণা বানানত bahia)। তদুপৰি সাধাৰণভাবে পৰ্তুগীজ ভাষাত ভাল উপসাগৰ শব্দটোৰ প্ৰতিশব্দ হিচাপে bom bahia শব্দটো ব্যাকৰণগতভাবে ভুল। সঠিক শব্দটো হ’ল boa bahia। যদিও ষোড়শ শতাব্দীৰ পৰ্তুগীজ ভাষাত "সৰু উপসাগৰ" অৰ্থত baim শব্দটোৰ প্ৰচলন অসম্ভব নাছিল।[16] পৰ্তুগীজ পণ্ডিত জোচে পেদ্ৰো মাকাদোৱে তেখেতৰ Dicionário Onomástico Etimológico da Língua Portuguesa (Portuguese Dictionary of Onomastics and Etymology) গ্ৰন্থত "Bom Bahia" নামতত্ত্বটো খাৰিজ কৰিছে। তেখেতৰ মতে, পৰ্তুগীজ নথিপত্ৰত এই অঞ্চলত এখন উপসাগৰৰ উল্লেখ আছিল। সেই উল্লেখৰ পৰাই ইংৰাজসকলে ধৰি লয় যে bahia বা "bay" শব্দটো পৰ্তুগীজ নামৰে এটা অবিচ্ছেদ্য অংশ। এইভাবেই পৰ্তুগীজ নামৰ পৰা ইংৰাজী Bombay শব্দটোৰ প্ৰচলন হয়।[17]

১৫০৭ চনত মিৰাদ-ই-আহমেদি গ্ৰন্থত এই অঞ্চলটোক মানবাই নামেৰে উল্লেখ কৰা হৈছে।[18] ১৫০৮ চনত গ্যাসপাৰ কোৰিয়া নামৰ এক পৰ্তুগীজ লেখকে তেখেতৰ Lendas da Índia ("Legends of India") গ্ৰন্থত এই চহৰক Bombaim নামেৰে উল্লেখ কৰে। তেঁৱেই প্ৰথম পৰ্তুগীজ লেখক যাৰ ৰচনাত এই শব্দটোৰ উল্লেখ পোৱা যায়।[19][20] ১৫১৬ চনত পৰ্তুগীজ আবিষ্কাৰক দুয়াৰ্তে বাৰবোসাই অলপ জটিল আকাৰত এই অঞ্চলৰ নাম Tana-Maiambu বা Benamajambu বুলি উল্লেখ কৰে। Tana পাৰ্শ্বৱৰ্তী থানে চহৰৰ নাম। Maiambu নামটো সম্ভ:বত মুম্বা নামৰ এক হিন্দু দেৱীৰ নামৰ পৰা উদ্ভৱ; তেখেতৰ নামেৰেই মাৰাঠীসকলে এই অঞ্চলৰ নামকৰণ কৰিছিল।[21] ষোড়শ আৰু সপ্তদশ শতাব্দীত এই চহৰৰ অন্যান্য যি নামসমূহ নথিভুক্ত হৈছিল সেইবোৰ হ’ল: Mombayn (১৫২৫), Bombay (১৫৩৮), Bombain (১৫৫২), Bombaym (১৫৫২), Monbaym (১৫৫৪), Mombaim (১৫৬৩), Mombaym (১৬৪৪), Bambaye (১৬৬৬), Bombaiim (১৬৬৬), Bombeye (১৬৭৬), ও Boon Bay (১৬৯০).[10][22]

ইতিহাস

সম্পাদনা কৰক
প্ৰধান প্ৰবন্ধ: মুম্বাইৰ ইতিহাস
অতিৰিক্ত তথ্যৰ বাবে: মুম্বাইত সংঘটিত ঘটনাৱলীৰ কালপঞ্জী
 
প্ৰাচীনকালত কানহেৰি গুহা আছিল পশ্চিম ভাৰতৰ বৌদ্ধধৰ্মৰ এটা কেন্দ্ৰ

বৰ্তমানৰ মুম্বাই অঞ্চলটো অতীতত সাতোটা দ্বীপবিশিষ্ট এটা দ্বীপপুঞ্জ আছিল। এই সাতোটা দ্বীপৰ নাম বোম্বাই দ্বীপ, পাৰেল, মাজাগাঁও, মাহিম, কোলাবা, বৰলি আৰু ওল্ড ওম্যান’চ আইল্যাণ্ড (আন এক নাম লিটল কোলাবা)।[23] ১৯৩৯ চনত পুৰাতাত্ত্বিক টডে উত্তৰ মুম্বাইৰ কাণ্ডিবলিৰ উপকূলবৰ্তী অঞ্চলত খননকাৰ্য চলায় কিছু প্লেইষ্টোচিনৰ নিদৰ্শন আবিষ্কাৰ কৰে। তাৰ পৰাই জনা যায় প্ৰস্তৰ যুগৰ পৰাই এই অঞ্চলত জনবসতিৰ অস্তিত্ব আছিল।[24] তথাপি এই অঞ্চলত প্ৰথম কেতিয়া জনবসতি স্থাপিত হৈছিল তাক জনা নাযায়। সম্ভবত দুই হাজাৰ বছৰ বা তাৰো আগেয়ে মৎস্যজীবী কোলি সম্প্ৰদায়ে এই অঞ্চলত বসতি স্থাপন কৰিছিল।[25] খ্ৰীষ্টপূৰ্ব তৃতীয় শতাব্দীত মৌৰ্য সাম্ৰাজ্যৰ দক্ষিণলৈ প্ৰসাৰৰ সময়ত এই অঞ্চল উক্ত সাম্ৰাজ্যৰ অন্তৰ্ভুক্ত হয়। মগধৰ বৌদ্ধ মৌৰ্যসম্ৰাট মহামতি অশোক এই অঞ্চলৰো শাসনকৰ্তা আছিল।[26]খ্ৰীষ্টপূৰ্ব তৃতীয় শতাব্দীৰ মধ্যভাগতেই বোৰিবলিৰ কানহেৰি গুহা খোদিত হৈছিল।[27] এই গুহা আছিল প্ৰাচীনকালত পশ্চিম ভাৰতত বৌদ্ধধৰ্মৰ এটা গুৰুত্বপূৰ্ণ কেন্দ্ৰ।[28] ১৫০ খ্ৰীষ্টাব্দত গ্ৰীক ভূগোলবিদ টলেমিৰ ৰচনাত এই অঞ্চলটো হেপটানেচিয়া (Heptanesia; প্ৰাচীন গ্ৰীক: সপ্তদ্বীপখণ্ড) নামেৰে উল্লিখিত হৈছে।[29]

খ্ৰীষ্টপূৰ্ব দ্বিতীয় শতাব্দীৰ পৰা খ্ৰীষ্টিয় নবম শতাব্দীৰ মাজত এই দ্বীপসমূহ যি সকল দেশীয় ৰাজ্য আৰু সাম্ৰাজ্যৰ অধিকাৰভুক্ত হৈছিল, সেইবোৰ হ’ল: সাতবাহন, পশ্চিম ক্ষত্ৰপ, আভীৰ, বাকাটক, কলচুৰি, কোঙ্কণ মৌৰ্য, চালুক্য আৰু ৰাষ্ট্ৰকূট।[30] ইয়াৰ পাছত ৮১০ৰ পৰা ১২৬০ খ্ৰীষ্টাব্দ পৰ্যন্ত এই অঞ্চল শাসন কৰে চিলহৰ ৰাজবংশই।[31] এই যুগত নিৰ্মিত চহৰৰ কেইটামান প্ৰাচীন স্থাপত্য নিদৰ্শন হল যোগেশ্বৰী গুহা (৫২০-২৫ খ্ৰীষ্টাব্দ),[32] এলিফেণ্টা গুহা (ষষ্ঠ-সপ্তম শতাব্দী),[33] বলকেশ্বৰ মন্দিৰ (দশম শতাব্দী),[34] আৰু বনগঙ্গা দিঘি (দ্বাদশ শতাব্দী)।[35] দ্বাদশ অথবা ত্ৰয়োদশ শতাব্দীত ৰাজা ভীমদেবে এই অঞ্চলত তেখেতৰ ৰাজ্য প্ৰতিষ্ঠা কৰে। তেখেতৰ ৰাজধানী আছিল মাহিকাবতী (অধুনা মাহিম)।[36] ভীমদেবে গুজৰাটৰ সৌৰাষ্ট্ৰৰ পৰা মাহিকাবতীত য’লৈ পাথাৰে প্ৰভু সম্প্ৰদায়ক এই অঞ্চললৈ লৈ আনে। এই সম্প্ৰদায়েই চহৰৰ প্ৰাচীনতম অধিবাসীসকলৰ অন্যতম।[37] ১৩৪৮ চনত গুজৰাটৰ মুছলমান শাসকসকলে এই অঞ্চল অধিকাৰ কৰে।[38] পাছত ১৩৯১ৰ পৰা ১৫৩৪ চন পৰ্যন্ত এই অঞ্চল গুজৰাট চুলতানিৰ অধীনত থাকে। চুলতানৰ পৃষ্ঠপোষকতাত এই অঞ্চলত অনেক মচজিদ নিৰ্মিত হৈছিল। এইবোৰৰ মাজত উল্লেখযোগ্য আছিল ১৪৩১ চনত মুছলমান সন্ত হাজি আলিৰ সম্মানত নিৰ্মিত মাহিমৰ হাজি আলি দৰগা।[39] ১৪২৯ৰ পৰা ১৪৩১ চন পৰ্যন্ত এই দ্বীপপুঞ্জৰ অধিকাৰক লৈ গুজৰাট চুলতানী আৰু দাক্ষিণাত্যৰ বাহমনি চুলতানীৰ মাজত বিবাদ আছিল।[40][41] ১৪৯৩ চনত বাহমনি শাসক বাহাদুৰ খান গিলানিয়ে এই দ্বীপসমূহ জয় কৰাৰ লক্ষ্যৰে অভিযান চলাইছিল। কিন্তু তেওঁ পৰাজিত হয়।[42]

 
১৪৩১ চনত নিৰ্মিত হাজি আলি দৰগা; এই সময়ত মুম্বাই গুজৰাট চুলতানিৰ অন্তৰ্গত আছিল

১৫২৬ চনত প্ৰতিষ্ঠিত মোগল সাম্ৰাজ্য ষোড়শ শতাব্দীৰ মধ্যভাগৰ পৰা ভাৰতীয় উপমহাদেশৰ প্ৰধান শক্তিলৈ পৰিণত হয়।[43] মোগল সম্ৰাট হুমায়ুনৰ ক্ৰমবৰ্ধমান ক্ষমতাত ভীত হৈ গুজৰাট চুলতানিৰ ১৬৬৮ চনৰ ২৭ মাৰ্চৰ ৰাজকীয় চনদ অনুসৰি, ১৬৬৮ চনত বাৰ্ষিক ১০ পাউণ্ডৰ বিনিময়ত ব্ৰিটিছ ইষ্ট ইণ্ডিয়া কোম্পানীক এই দ্বীপসমূহ লিজত দিয়া হয়।[44] ১৬৬১ চনত এই অঞ্চলৰ জনসংখ্যা আছিল ১০,০০০; এই জনসংখ্যা ১৬৭৫ চনত বাঢ়ি গৈ হয় ৬০,০০০।[45] ১৬৭২ চনৰ অক্টোবৰত মোগল সাম্ৰাজ্যৰ সিদ্দি নৌপ্ৰধান ইয়াকুত খানে,[46] ১৬৭৩ চনৰ ২০ ফেব্ৰুৱাৰী ডাচ ইষ্ট ইণ্ডিয়া কোম্পানীৰ গভৰ্নৰ-জেনেৰেল ৰিকলফ ভন গিয়নে,[47] আৰু ১৬৭৩ চনৰ ১০ অক্টোবৰ সিদ্দি নৌপ্ৰধান সম্বলে[46] এই দ্বীপসমূহ আক্ৰমণ কৰে। ১৬৮৭ চনত ব্ৰিটিছ ইষ্ট ইণ্ডিয়া কোম্পানীৰ সদৰ চুৰাটৰ পৰা বোম্বাইলৈ তুলি অনা হয়। ইয়াৰ পাছতেই এই চহৰ বোম্বাই প্ৰেচিডেন্সিৰ সদৰত পৰিণত হয়।[48] এই স্থানান্তৰণৰ পাছত ভাৰতত কোম্পানীৰ সকলো সংস্থাৰ প্ৰধান কাৰ্যালয়েই বোম্বাইলৈ তুলি অনা হয়।[49] ১৬৮৯-৯০ চনত নাগাদে আৰু এবাৰ ইয়াকুত খানে এই দ্বীপসমূহত আক্ৰমণ কৰিছিল।[50] পেছোৱা প্ৰথম বাজী ৰাওৰ অধীনত মাৰাঠীসকলে ১৭৩৭ চনত চেলচেট আৰু ১৭৩৯ চনত ভাচাই দখল কৰাত বোম্বাই অঞ্চলত পৰ্তুগীজৰ উপস্থিতিৰ পৰিসমাপ্তি ঘটে।[51] অষ্টাদশ শতাব্দীৰ মধ্যভাগৰ পৰাই বোম্বাইয়ে এক প্ৰধান বাণিজ্য নগৰী ৰূপে আত্মপ্ৰকাশ কৰিবলৈ আৰম্ভ কৰে। এই সময়ত ভাৰতৰ বিভিন্ন প্ৰান্তৰ পৰা মানুহ এই অঞ্চললৈ আহি বসতি স্থাপন কৰিবলৈ আৰম্ভ কৰে।[52] পাছত ১৭৭৪ চনৰ ২৮ ডিচেম্বৰত ব্ৰিটিছসকলে চেলচেট দখল কৰি লয়। চুৰাটৰ চুক্তিৰ (১৭৭৫) পাছত চেলচেট আৰু ভাচাইৰ ওপৰত ব্ৰিটিছসকল আনুষ্ঠানিকভাবে অধিকাৰ অৰ্জন কৰে। ইয়াৰ ফলত প্ৰথম ইঙ্গ-মাৰাঠা যুদ্ধ সূচিত হয়।[53] ১৭৭৬ চনত পুৰন্দৰৰ চুক্তিৰ মাধ্যমেৰে ব্ৰিটিছসকলে চেলচেট ৰক্ষা কৰাত সক্ষম হয়।[54] পাছত ১৭৮২ চনৰ চালবাইৰ চুক্তি সাক্ষৰৰ মাধ্যমেৰে প্ৰথম ইঙ্গ-মাৰাঠা যুদ্ধৰ মীমাংসা হয়।[55]

 
বোম্বাই হাৰবাৰত জাহাজৰ সমাগম (১৭৩১ খ্ৰী.); অষ্টাদশ শতাব্দীৰ মধ্যভাগৰ পৰা বোম্বাইয়ে এক গুৰুত্বপূৰ্ণ বাণিজ্য নগৰী ৰূপে আত্মপ্ৰকাশ কৰে।

১৭৮২ চনৰ পাছৰ পৰা চহৰৰ সাতোটা দ্বীপক সুসংবদ্ধ একক অঞ্চলত পৰিণত কৰাৰ বাবে এটা বৃহদাকাৰ গণপুৰ্ত প্ৰকল্প গৃহীত হয়। হৰ্নবি ভেলাৰ্ড নামৰ এই প্ৰকল্পৰ কাম সম্পূৰ্ণ হয় ১৭৮৪ চনত।[56] ১৮১৭ চনত মাউণ্টষ্টুয়াৰ্ট এলফিনষ্টোনৰ নেতৃত্বত ব্ৰিটিছ ইষ্ট ইণ্ডিয়া কোম্পানীয়ে কিৰকীৰ যুদ্ধত শেষ মাৰাঠা পেছোৱা দ্বিতীয় বাজি ৰাওক পৰাজিত কৰে।[57] এই পৰাজয়ৰ লগে লগে সমগ্ৰ দাক্ষিণাত্যত ব্ৰিটিছৰ আধিপত্য স্থাপিত হয়। সমগ্ৰ দক্ষিণ ভাৰত ইয়াৰ পাছতেই বোম্বাই প্ৰেচিডেন্সিৰ অধিভুক্ত হৈছিল। অন্যহাতে দাক্ষিণাত্যত ব্ৰিটিছৰ সাফল্যই বোম্বাইক সকলো প্ৰকাৰ দেশীয় শক্তিৰ আক্ৰমণৰ হাতৰ পৰা মুক্তি দিয়ে।[58] ১৮৪৫ চনৰ মাজত হৰ্নবি ভেলাৰ্ড প্ৰকল্পৰ কল্যাণত বোম্বাইৰ সাতোটা দ্বীপ একক ভূখণ্ডত পৰিণত হয়।[59] ১৮৫৩ চনৰ ১৬ এপ্ৰিলত বোম্বাই আৰু পাৰ্শ্বৱৰ্তী চহৰ থানেৰ মাজত ভাৰতৰ প্ৰথম যাত্ৰীবাহী ৰেল পৰিসেৱা আৰম্ভ হয়।[60] আমেৰিকাৰ গৃহযুদ্ধৰ (১৮৬১-৬৫) সময়ত বোম্বাই বিশ্বৰ প্ৰধান ক’পাৰ্চ বাণিজ্য বজাৰত পৰিণত হয়। ইয়াৰ ফলত চহৰৰ ব্যাপক অৰ্থনৈতিক উন্নতি সাধন হয় আৰু তাৰ ফলত চহৰৰ গুৰুত্বও বহুলাংশে বৃদ্ধি পায়।[61] ১৮৬৯ চনত চুৱেজ খাল উদ্বোধনৰ পাছত বোম্বাই আৰব সাগৰৰ বৃহত্তম সমুদ্ৰবন্দৰত পৰিণত হয়।[62] ১৮৯৬ চনৰ ছেপ্টেম্বৰ মাহত চহৰত বিউবনিক প্লেগ মহামাৰীৰ প্ৰাদুৰ্ভাব ঘটাত প্ৰতি সপ্তাহে ১,৯০০ লোকৰ মৃত্যু হবলৈ আৰম্ভ কৰে।[63] এই সময়ত প্ৰায় ৮৫০,০০০ লোকে বোম্বাই এৰি পলায়ন কৰে। ইয়াৰ বস্ত্ৰবয়ন শিল্পও ভীষণভাবে ক্ষতিগ্ৰস্থ হয়।[64] বোম্বাই প্ৰেচিডেন্সিৰ ৰাজধানী হিচাপে এই চহৰ ভাৰতীয় স্বাধীনতা আন্দোলনৰ বিভিন্ন ঘটনাৰ সাক্ষী। এইবোৰৰ মাজত বিশেষভাবে উল্লেখযোগ্য ১৯৪২ চনৰ ভাৰত চোৰো আন্দোলন আৰু ১৯৪৬ চনৰ ভাৰতীয় নৌবিদ্ৰোহ।[65][66] ১৯৪৭ চনত স্বাধীনতা অৰ্জনৰ পাছৰ পৰাই বোম্বাই প্ৰেচিডেন্সিৰ অঞ্চলসমূহ বোম্বাই ৰাজ্য নামেৰে ভাৰতৰ অন্তৰ্গত হয়। একাধিক দেশীয় ৰাজ্যৰ অন্তৰ্ভুক্তিৰ ফলত বোম্বাই ৰাজ্যৰ আয়তন বৃদ্ধি পায়।[67] ১৯৫০ চনৰ এপ্ৰিল মাহত বোম্বাই উপনগৰ জিলা আৰু বোম্বাই নগৰীক একত্ৰিত কৰে বৃহত্তৰ বোম্বাই পৌৰসংস্থা গঠিত হয়।[68] বৃহত্তৰ বোম্বাই ৰাজস্ব জিলা আৰু বৃহত্তৰ বোম্বাই পৌৰসংস্থাৰ ভৌগোলিক সীমা এই সময়ত একেই আছিল। ১৯৯০ চনৰ ১ অক্টোবৰত বৃহত্তৰ বোম্বাই জিলাক দ্বি-খণ্ডিত কৰি মুম্বাই জিলা আৰু মুম্বাই উপনগৰ জিলা গঠিত হয়। যদিও এই দুই জিলা একেই পৌৰসংস্থাৰ অধিভুক্ত।[69]

 
সংযুক্ত মহাৰাষ্ট্ৰ আন্দোলনৰ ছহিদৰ স্মৃতিত নিৰ্মিত হুতাত্মা চক স্মাৰক (পাছলৈ বাম ফ্লোৰা ফাউণ্টেন)

১৯৫৫ চনৰ এক লোকসভা আলোচনাত ভাৰতীয় জাতীয় কংগ্ৰেছে মুম্বাই চহৰক লৈ এক স্বশাসিত নগৰৰাজ্য স্থাপনৰ দাবী জনায়।[70] ১৯৫৬ চনত ৰাজ্য পুনৰ্গঠন কমিশ্বনে বোম্বাই চহৰক ৰাজধানী কৰি দ্বিভাষিক মহাৰাষ্ট্ৰ-গুজৰাট ৰাজ্য গঠনৰ চুপাৰিছ কৰে। বোম্বাই চিটিজেন্‌চ কমিটি নামৰ নেতৃস্থানীয় গুজৰাটী শিল্পপতিসকলৰ এটা সংস্থাই বোম্বাইৰ স্বশাসনৰ পক্ষে মতপ্ৰকাশ কৰে।[71] ১৯৫৭ চনৰ নিৰ্বাচনত সংযুক্ত মহাৰাষ্ট্ৰ সমিতি এ সকলো প্ৰস্তাবৰ বিৰোধিতা কৰে। তেওঁলোকে বোম্বাইক মহাৰাষ্ট্ৰৰ ৰাজধানী ঘোষণা কৰাৰ দাবী জনায়।[72] ইয়াকে লৈ আন্দোলন আৰম্ভ হয়। ফ্লোৰা ফাউণ্টেনোত এটা প্ৰতিবাদ সমাবেশত পুলিচৰ গুলি চালনাত ১০৫ জনৰ মৃত্যু হয়। ইয়াৰ পাছত ১৯৬০ চনৰ ১ মেত ভাষাৰ ভিত্তিত বোম্বাই ৰাজ্যক দ্বি-বিভক্ত কৰা হয়।[73] বোম্বাই ৰাজ্যৰ গুজৰাটী-ভাষী অঞ্চলসমূহক লৈ গঠিত হয় গুজৰাট ৰাজ্য।[74] অৱশিষ্ট বোম্বাই ৰাজ্যৰ মাৰাঠী-ভাষী অঞ্চল, মধ্য প্ৰদেশ আৰু বেৰাৰ ৰাজ্যৰ আঠখন জিলা, হায়দৰাবাদ ৰাজ্যৰ পাঁচখন জিলা আৰু উভয় ৰাজ্যৰ মধ্যবৰ্তীৰ অসংখ্য সৰু সৰু দেশীয় ৰাজ্যক লৈ গঠিত হয় মহাৰাষ্ট্ৰ ৰাজ্য। বোম্বাইক এই ৰাজ্যৰ ৰাজধানী ঘোষনা কৰা হয়।[75] সংযুক্ত মহাৰাষ্ট্ৰ আন্দোলনৰ স্মৰণত ফ্লোৰা ফাউণ্টেনৰ নামকৰণ কৰা হয় হুতাত্মা চক (ছহিদৰ চক); নিৰ্মিত হয় এটা ছহিদস্তম্ভও।[76]

পৰৱৰ্তী দশকত বোম্বাই চহৰৰ ব্যাপক উন্নতি সাধন হয়। ১৯৬০-ৰ দশকৰ শেষৰ ফালে সমুদ্ৰোত্থিত ভূভাগ নাৰীমন পইণ্ট আৰু কফ পেৰেডৰ বিকাশ ঘটোৱা হয়।[77] ১৯৭৫ চনৰ ২৬ জানুৱাৰীত মহাৰাষ্ট্ৰ চৰকাৰে বোম্বাই মহানগৰীয় অঞ্চলৰ সুসংহত পৰিকল্পনা আৰু উন্নয়নৰ লক্ষ্যৰে বোম্বাই মেট্ৰোপলিটান ৰিজঅন ডেভেলপমেণ্ট অথৰিটি (বিএমআৰডিএ) নামৰ এটা সৰ্বোচ্চ ক্ষমতাসম্পন্ন সংস্থা প্ৰতিষ্ঠা কৰে।[78] ১৯৭৯ চনৰ অগষ্ট মাহত চিটি অ্যাণ্ড ইণ্ডাষ্ট্ৰিয়াল ডেভেলপমেণ্ট কৰ্পোৰেছন (চিআইডিচিও) থানে আৰু ৰায়গডৰ সীমাত বোম্বাই চহৰৰ জনসংখ্যাৰ চাপ কমাবলৈ নিউ বোম্বাই নামৰ এক উপনগৰী স্থাপন কৰে।[79] বোম্বাই হাৰবাৰৰ চাপ কমাবলৈ ১৯৮৯ চনৰ ২৬ মেত নব সেবাত জৱাহৰলাল নেহেৰু বন্দৰত কমিছন গঠন কৰা হয়। মুম্বাইৰ কেন্দ্ৰীয় বন্দৰ হিচাপে ব্যবহৃত এই বন্দৰে বৰ্তমান ভাৰতৰ কণ্টেনাৰাইজড কাৰ্গোৰ ৫৫-৬০ শতাংশ বহন কৰে।[80]

অতীতৰ বোম্বাই এখন শান্তিপূৰ্ণ চহৰ হলেও বিগত দুই বছৰত চহৰত সন্ত্ৰাসৰ ঘটনা বৃদ্ধি পাইছে। ১৯৯২-৯৩ চনত অযোধ্যাত বাবৰি মচজিদ ধ্বংস হোৱাৰ পাছত চহৰত হিন্দু-মুচলন্তৰ দাঙ্গা বৃদ্ধি পায়। এই দাঙ্গাত এক হাজাৰৰো বেছি লোক নিহত হয়।[81] ১৯৯৩ চনৰ ১২ মাৰ্চত ইচলামী সন্ত্ৰাসবাদী আৰু বোম্বাই অন্ধকাৰ জগতৰ সংযোগস্থল চহৰৰ প্ৰধান প্ৰধান দৰ্শনীয় স্থানসমূহত ১৩টা পৰস্পৰ সম্পৰ্কযুক্ত বোমা বিস্ফোৰণৰ ঘটনা ঘটে। এই বিস্ফোৰণত ২৫৭ জনৰ মৃত্যু হয় আৰু ৭০০ জনৰো বেছি লোক আহত হয়।[82] ২০০৬ চনত চহৰৰ যাত্ৰীবাহী ট্ৰেনসমূহত সাতোটা বোমাৰ বিস্ফোৰণ ঘটোৱা হয় য’ত ২০৯ জনৰ মৃত্যু হয় আৰু ৭০০ জনেৰো বেছি লোক আহত হয়।[83] ২০০৮ চনত সশস্ত্ৰ উগ্ৰপন্থীসকলৰ দহটা পৰস্পৰ সংযুক্ত আক্ৰমণত ১৭৩ জনৰ মৃত্যু হয়, ৩০৮ জন আহত হয়, একাধিক ঐতিহাসিক স্থান আৰু গুৰুত্বপূৰ্ণ হোটেল ভীষণভাবে ক্ষতিগ্ৰস্থ হয়।[84]

বৰ্তমানে মুম্বাই ভাৰতৰ বাণিজ্যিক ৰাজধানী আৰু বিশ্ব অৰ্থনীতিৰ এক অন্যতম প্ৰধান কেন্দ্ৰ।[85] কেইবা দশক ধৰি দেশৰ প্ৰধান প্ৰধান অৰ্থনৈতিক সংস্থাসমূহৰ প্ৰধান কাৰ্যালয় এই চহৰত অবস্থিত। এই কাৰণে ইয়াৰ পৰিকাঠামোৰ উন্নয়ন আৰু ব্যক্তিগত বিনিয়োগৰ ক্ষেত্ৰতো বিশেষ উন্নতি সাধিত হৈছে।[86] এইভাবে প্ৰাচীন মৎস্যজীবী সম্প্ৰদায়ৰ বসতি আৰু ঔপনিবেশিক যুগৰ বাণিজ্য নগৰীৰ পৰা মুম্বাই আজি পৰিণত হৈছে দক্ষিণ এছিয়াৰ বৃহত্তম চহৰ আৰু বিশ্বৰ সৰ্বাপেক্ষা বৰ্ণময় চলচ্চিত্ৰ কেন্দ্ৰৰ পাদপীঠত।[87]

ভূগোল

সম্পাদনা কৰক
প্ৰধান প্ৰবন্ধ: মুম্বাইৰ ভূগোল
 
উপগ্ৰহচিত্ৰত মুম্বাই

ভাৰতৰ পশ্চিমাঞ্চলীয় ৰাজ্য মহাৰাষ্ট্ৰত 19°00′N 73°00′E / 19.0°N 73.0°E / 19.0; 73.0 অক্ষ-দ্ৰাঘিমাংশত মুম্বাই চহৰ অৱস্থিত।[88] এই চহৰ মুম্বাই জিলা আৰু মুম্বাই উপনগৰ জিলা নামেৰে মহাৰাষ্ট্ৰৰ দুটি পৃথক ৰাজস্ব জিলাক লৈ গঠিত।[89] মূল চহৰাঞ্চলক দ্বীপচহৰ বা আইল্যাণ্ড চিটি নামেৰেও অভিহিত কৰা হয়।[90] মুম্বাইৰ মুঠ আয়তন ৬০৩.৪ বৰ্গকিলোমিটাৰ।[91] এৰ ৪৩৭.৭১ বৰ্গকিলোমিটাৰ অঞ্চলটৰ মাজত দ্বীপচহৰৰ আয়তন ৬৭.৭৯ বৰ্গকিলোমিটাৰ আৰু উপনগৰ জিলাৰ আয়তন ৩৭০ বৰ্গকিলোমিটাৰ। এই দুই অঞ্চল বৃহন্মুম্বাই পৌৰসংস্থাৰ (বিএমচ)ৰ এক্তিয়াৰভুক্ত। অৱশিষ্ট অঞ্চল প্ৰতিৰক্ষা মন্ত্ৰক, মুম্বাই বন্দৰ কৰ্তৃপক্ষ, পৰমাণু শক্তি কমিছন আৰু বোৰবলি জাতীয় উদ্যানৰ এক্তিয়াৰভুক্ত, যিটো বিএমচি-ৰ এক্তিয়াৰৰ বাহিৰত অৱস্থিত।[92]

ভাৰতৰ পশ্চিম উপকূলৰ কোঙ্কণ অঞ্চলত উলহাচ নদীৰ মোহনাত সাষ্টী দ্বীপত মুম্বাই অৱস্থিত। সাষ্টী দ্বীপৰ কিয়দংশ আকৌ থানে জিলাৰ অন্তৰ্গত।[93] মুম্বাইৰ পশ্চিমাংশ আৰব সাগৰৰ দ্বাৰা বেষ্টিত।[94] চহৰৰ অনেক অঞ্চলেই সমুদ্ৰপৃষ্ঠৰ পৰা সামান্য উচ্চতাত অৱস্থিত। চহৰৰ উচ্চতা মোটামুটি ১০ পৰা ১৫ মিটাৰৰ মাজত;[95] গড় উচ্চতা ১৪ মিটাৰ।[96] উত্তৰ মুম্বাই (সাষ্টী) অঞ্চলটো[97] পৰ্বতময়। সাষ্টীত পোবাই-কানহেৰি পৰ্বতশ্ৰেণীৰ ৪৫০ মিটাৰ উচ্চতাত চহৰৰ উচ্চতম স্থানটো অৱস্থিত।[98] সঞ্জয় গান্ধী জাতীয় উদ্যান (বোৰিবলি জাতীয় উদ্যানৰ) কিছুঅংশ মুম্বাই উপনগৰ জিলাত, কিছুঅংশ থানে জিলাত অৱস্থিত। এই উদ্যানৰ আয়তন ১০৩.০৯ বৰ্গকিলোমিটাৰ।[99]

ভাস্তা জলাধাৰৰ বাহিৰে আৰু যি ছটা প্ৰধান হ্ৰদৰ পৰা চহৰৰ পানী সৰবৰাহ কৰা হয় সেইবোৰ হ’ল বিহাৰ, নিম্ন বৈতৰ্ণ, উচ্চ বৈতৰ্ণ, তুলসী, তানসা আৰু পগ্ৰন্থ হ্ৰদ।[100] তুলসী আৰু বিহাৰ হ্ৰদ চহৰৰ সীমাৰ মাজতই বোৰিবলি জাতীয় উদ্যান অৱস্থিত।[101] পোবাই হ্ৰদটোও চহৰৰ সীমাৰ মাজত অৱস্থিত; তথাপি এই হ্ৰদৰ পানী কেবলমাত্ৰ কৃষি আৰু শিল্পকাৰখানাৰ প্ৰয়োজনহে ব্যবহৃত হয়।[102] উদ্যানৰ মাজত তিনিখন সৰু নদীৰ উৎসস্থল অবস্থিত। এইবোৰ হ’ল দহিচৰ, পইচৰ বা পইচৰ আৰু ওহিয়াৰা বা ওছিয়াৰা। বৰ্তমানে দুষিত মিঠি নদীৰ উৎস তুলসী হ্ৰদ; এই নদীয়ে বিহাৰ আৰু পোবাই হ্ৰদৰ অতিৰিক্ত পানী ধাৰণ কৰে।[103] চহৰৰ উপকূলভাগত অসংখ্য খাল অৱস্থিত। এইবোৰ পশ্চিমলৈ [[থানে খালৰ] পৰা পূৰ্বলৈ মধ মাৰ্ভে পৰ্যন্ত প্ৰসাৰিত।[104] সাষ্টী দ্বীপৰ পূৰ্ব উপকূলভাগত এটা জৈববৈচিত্ৰ্যৰে সমৃদ্ধ বৃহৎ ম্যানগ্ৰোভ জলাভূমি অৱস্থিত। অন্যদিশে পশ্চিমৰ উপকূলভাগ বালিময় আৰু শিলাময়।[105]

সমুদ্ৰৰ নিচেই কাষত হোৱাৰ কাৰণে মুম্বাই চহৰ অঞ্চলৰ মাটি প্ৰধানত বেলে প্ৰকৃতিৰ। উপনগৰ অঞ্চলৰ মাটি অৱশ্যে পলসুৱা আৰু সাৰুৱা প্ৰকৃতিৰ।[106] এই অঞ্চলৰ ভূগৰ্ভস্থ শিলাস্তৰ কলা দাক্ষিণাত্য বেচল্ট প্ৰকৃতিৰ। ইয়াৰ এচিডিক আৰু মৌলিক উপাদানসমূহ পৰৱৰ্তী ক্ৰিটোচিয়াচৰ পৰা আদি ইয়োচিন যুগীয়।[107] মুম্বাই এক ভূমিকম্পপ্ৰবণ অঞ্চলত অৱস্থিত; চহৰৰ নিকটবৰ্তী এলেকাত ২৩টা চ্যুতিৰেখাৰ উপস্থিতি পৰিলক্ষিত হয়।[108] অঞ্চলটোক ভূমিকম্পপ্ৰবণ ক্ষেত্ৰ ৩ অঞ্চলত বৰ্গভুক্ত কৰা হয়।[109] ৰ অৰ্থ ৰিখটাৰ স্কেলত ৬.৫ মাত্ৰাৰ ভূমিকম্প ইয়াত স্বাভাবিক।[110]

জলবায়ু

সম্পাদনা কৰক
প্ৰধান প্ৰবন্ধ: মুম্বাইৰ জলবায়ু
 
মুম্বাইৰ গড় তাপমাত্ৰা আৰু বৃষ্টিপাত

মুম্বাইৰ জলবায়ু ক্ৰান্তীয় প্ৰকৃতিৰ। কোপেন জলবায়ু বৰ্গীকৰণ অনুযায়ী এই জলবায়ু ক্ৰান্তীয় আৰ্দ্ৰ আৰু শুষ্ক প্ৰকৃতিৰ। ইয়াত সাত মাহ শুষ্ক আৱাহাৱা বিৰাজ কৰে আৰু জুলাই মাহত প্ৰচুৰ বৃষ্টিপাত হয়।[111] ডিচেম্বৰৰ পৰা ফেব্ৰুৱাৰী মাহ পৰ্যন্ত শীতকালত আৰু মাৰ্চৰ পৰা জুন মাহ পৰ্যন্ত গ্ৰীষ্মকাল বিৰাজ কৰে। জুনৰ পৰা চেপ্টেম্বৰৰ শেষ ভাগ পৰ্যন্ত দক্ষিণ-পশ্চিম মৌচুমী বায়ুৰ প্ৰভাৱত ইয়াত প্ৰচুৰ বৃষ্টিপাত হয়। অক্টোবৰ-নৱেম্বৰ মাহত ইয়াত বিৰাজ কৰে শৰৎকাল।[112] মে মাহত এই অঞ্চলত প্ৰাকবৰ্ষা বৃষ্টিপাত দেখা যায়। আকৌ অক্টোবৰ-নৱেম্বৰ মাহত উত্তৰ-পূৰ্ব মৌচুমী বায়ুৰ প্ৰভাৱতো কিছু বৃষ্টিপাত সংঘটিত হয়। ১৯৫৪ চনত মুম্বাইত সৰ্বোচ্চ বাৰ্ষিক বৃষ্টিপাত নথিভুক্ত হৈছিল ৩৪৫২ মিলিমিটাৰ।[113] ২০০৫ চনৰ ২৬ জুলাইত চহৰত একেদিনাই বৃষ্টিপাত হয় ৯৪৪ মিলিমিটাৰ। এইয়াই মুম্বাইৰ এদিনৰ সৰ্বোচ্চ বৃষ্টিপাতৰ ৰেকৰ্ড।[114] চহৰৰ গড় মুঠ বাৰ্ষিক বৃষ্টিপাতৰ পৰিমাণ দ্বীপচহৰত ২১৪৬.৬ মিলিমিটাৰ আৰু উপনগৰ অঞ্চলত ২৪৫৭ মিলিমিটাৰ।[113]

মুম্বাইৰ গড় বাৰ্ষিক তাপমাত্ৰা ২৭.২° চেণ্টিগ্ৰেড আৰু গড় বাৰ্ষিক বৃষ্টিপাতৰ পৰিমাণ ২১৬.৭ চেণ্টিমিটাৰ।[115] দ্বীপচহৰৰ বাৰ্ষিক সৰ্বোচ্চ আৰু সৰ্বনিম্ন তাপমাত্ৰা যথাক্ৰমে ৩১.২° চেণ্টিগ্ৰেড আৰু ২৩.৭°চেণ্টিগ্ৰেড। উপনগৰ অঞ্চলত দৈনিক সাধাৰণ সৰ্বোচ্চ তাপমাত্ৰা ২৯.১° চেণ্টিগ্ৰেডৰ পৰা ৩৩.৩° চেণ্টিগ্ৰেডৰ মাজত থাকে; অন্যহাতে দৈনিক সাধাৰণ সৰ্বনিম্ন তাপমাত্ৰা থাকে ১৬.৩° চেণ্টিগ্ৰেডৰ পৰা ২৬.২° চেণ্টিগ্ৰেডৰ ভিতৰত।[113] ১৯৮২ চনৰ ২৮ মাৰ্চত চহৰৰ তাপমাত্ৰা আছিল ৪০.২° চেণ্টিগ্ৰেড; এইটো চহৰৰ সৰ্বোচ্চ তাপমাত্ৰাৰ ৰেকৰ্ড।[116] অন্যহাতে ১৯৬২ চনৰ ২৭ জানুৱাৰীত চহৰৰ তাপমাত্ৰা আছিল ৭.৪° চেণ্টিগ্ৰেড; এইটো চহৰৰ সৰ্বনিম্ন তাপমাত্ৰাৰ ৰেকৰ্ড।[117]



মুম্বাইৰ জলবায়ুৰ তথ্য
মাহ জানু. ফেব্ৰু. মাৰ্চ এপ্ৰি. মে জুন জুলা. আগ. চেপ্টে. অক্টো. নৱে. ডিচে. বছৰ
গড় উষ্ণতা - উচ্চ °C (°F) 30.6 31.3 32.7 33.1
(91.6) 		33.3
(91.9) 		31.9
(89.4) 		29.8
(85.6) 		29.3
(84.7) 		30.1
(86.2) 		32.9
(91.2) 		33.4
(92.1) 		32.0
(89.6) 		31.7
(89.1)
গড় উষ্ণতা - নিম্ন °C (°F) 16.4
(61.5) 		17.3
(63.1) 		20.6
(69.1) 		23.7
(74.7) 		26.1
(79.0) 		25.8
(78.4) 		24.8
(76.6) 		24.5
(76.1) 		24.0
(75.2) 		23.1
(73.6) 		20.5
(68.9) 		18.2
(64.8) 		22.1
(71.8)
বৰ্ষাপাত mm (ইঞ্চি) 0.6
(0.024) 		1.5
(0.059) 		0.1
(0.004) 		0.6
(0.024) 		13.2
(0.52) 		574.1
(22.602) 		868.3
(34.185) 		553.0
(21.772) 		306.4
(12.063) 		62.9
(2.476) 		14.9
(0.587) 		5.6
(0.22) 		2,401.2
(94.535)
Avg. rainy days 0.1 0.1 0 0.1 1.0 14.9 24.0 22.0 13.7 3.2 1.1 0.4 80.6
সূৰ্যোদয়ৰ সময় 269.7 259.9 272.8 285.0 297.6 150.0 74.4 74.4 165.0 238.7 246.0 254.2 2,587.7
উৎস নং ১: IMD - Period 1951-1980 [118]
উৎস নং ২: HKO (sun only, 1971–1990) [119]


অৰ্থনীতি

সম্পাদনা কৰক
প্ৰধান প্ৰবন্ধ: মুম্বাইৰ অৰ্থনীতি
 
মুম্বাই ষ্টক এক্সচেঞ্জ এছিয়াৰ প্ৰাচীনতম ষ্টক এক্সচেঞ্জ

মুম্বাই ভাৰতৰ বৃহত্তম চহৰ আৰু অৰ্থনৈতিক ৰাজধানী। দেশৰ সামগ্ৰিক জিডিপিৰ ৫ শতাংশ উৎপাদিত হয় এই চহৰতে।[7][85] ইয়াৰ বাহিৰেও মুম্বাই ভাৰতৰ এটা গুৰুত্বপূৰ্ণ অৰ্থনৈতিক কেন্দ্ৰও। দেশৰ সামগ্ৰিক কাৰখানা শ্ৰমিক নিয়োগৰ ১০ শতাংশ, শিল্পোৎপাদনৰ ২৫ শতাংশ, আয়কৰ সংগ্ৰহৰ ৩৩ শতাংশ, বহিঃশুল্কৰ ৬০ শতাংশ, কেন্দ্ৰীয় অন্তঃশুল্কৰ ২০ শতাংশ বৈদেশিক বাণিজ্যৰ ৪০ শতাংশ আৰু ৪ হাজাৰ কোটি টাকা কৰ্পোৰেট কৰৰ উৎস হল মুম্বাই।[120] মুম্বাইৰ জিডিপি ২০০,৪৮৩ কোটি টকা[121] আৰু জনেপ্ৰতি আয় ১২৮,০০০ টকা।[122] মুম্বাইৰ জনেপ্ৰতি আয় ভাৰতৰ জাতীয় গড়ৰ জনেপ্ৰতি আয়ৰ তিন গুণ।[59] ভাৰতৰ অসংখ্য শিল্পগোষ্ঠী (লাৰচেন অ্যাণ্ড টব্ৰো, ভাৰতীয় ৰিজাৰ্ভ বেংক, ভাৰতীয় ষ্টেট বেংক, ভাৰতীয় জীৱন বিমা নিগম, টাটা গোষ্ঠী, গোদৰেজ গোষ্ঠী, ৰিলায়েন্স ইণ্ডাষ্ট্ৰিজ সহ)[85] আৰু পাঁচটা ফৰচুন গ্লোবাল ৫০০ কোম্পানিৰ প্ৰধান কাৰ্যালয় মুম্বাইত অবস্থিত।[123] এই অঞ্চলত অনেক বিদেশী বেংক আৰু বাণিজ্যিক সংস্থাৰ শাখাও আছে।[85] এইবোৰৰ মাজত বিশ্ব বাণিজ্য কেন্দ্ৰ বিশেষভাবে উল্লেখযোগ্য।[124] ১৯৭০-ৰ দশক পৰ্যন্ত মুম্বাইৰ অৰ্থনৈতিক সমৃদ্ধিৰ পশ্চাতত আছিল বস্ত্ৰবয়ন শিল্প আৰু বৈদেশিক বাণিজ্য। কিন্তু তাৰ পাছৰ পৰা ইঞ্জিনিয়াৰিং, হিৰা-পলিছ, স্বাস্থ্য পৰিসেৱা আৰু তথ্যপ্ৰযুক্তি শিল্পৰ অভাবনীয় বিকাশৰ ফলত ইয়াৰ স্থানীয় অৰ্থনীতিৰ প্ৰভুত উন্নতি ঘটে।[125] ২০০৮ চনত, গ্লোবালাইজেছন এণ্ড ওৱৰ্ল্ড চিটিজ ষ্টাডি গ্ৰুপ (জিএডব্লিউচি)য়ে তেওঁলোকৰ বিশ্ব নগৰী বৰ্গীকৰণৰ তৃতীয় বৰ্গৰ "আলফা বিশ্ব নগৰী"ৰ ৰূপত মুম্বাইক ঘোষণা কৰিছে।[126]

 
ভাৰতৰ ৩০ কোটি মধ্যবিত্ত জনসংখ্যাৰ বাৰ্ষিক বৃদ্ধিৰ হাৰ ৫ শতাংশ।[127] এই ছবিত প্ৰদৰ্শিত হৈছে মুম্বাইৰ এটা বসতি অঞ্চল।

কেন্দ্ৰীয় আৰু মহাৰাষ্ট্ৰ ৰাজ্যৰ চৰকাৰী কৰ্মচাৰীসকল চহৰৰ মূল কৰ্মীশক্তি। অনিপূণ আৰু অৰ্ধনিপূণ স্বনিযুক্তৰ সংখ্যাও মুম্বাইত প্ৰচুৰ। এওঁলোক মূলত হকাৰ, টেক্সি ড্ৰাইভাৰ, মেকানিক আৰু অন্যান্য ব্লু কলাৰ কামত নিযুক্ত। চহৰৰ বন্দৰ আৰু জাহাজনিৰ্মাণ শিল্প সুবিখ্যাত। মুম্বাই বন্দৰ ভাৰতৰ অন্যতম প্ৰাচীন আৰু সৰ্বাধিক গুৰুত্বপূৰ্ণ বন্দৰ।[128] মাজত মুম্বাইৰ ধাৰাবিত এটা ক্ৰমবৰ্ধমান পুনৰ্নবীকৰণ শিল্প বিদ্যমান। ইয়াত চহৰৰ অন্যান্য অংশৰ পৰা সংগৃহীত বৰ্জ্য পদাৰ্থৰ পুনৰ্নবীকৰণ কৰা হয়। জিলাত প্ৰায় ১৫,০০০ চিঙ্গল-ৰুমৰ কাৰখানা আছে।[129]

ভাৰতৰ প্ৰধান টেলিভিশ্বন আৰু চেটেলাইট নেটৱৰ্ক আৰু দেশৰ প্ৰধান কেইবাটাও প্ৰকাশন সংস্থাৰ প্ৰধান কাৰ্যালয়ো মুম্বাইত অৱস্থিত। মুম্বাইতে অৱস্থিত বলিউড নামৰ হিন্দী চলচ্চিত্ৰ শিল্পকেন্দ্ৰটো ভাৰতৰ বৃহত্তম আৰু বিশ্বৰ অন্যতম বৃহৎ চলচ্চিত্ৰ প্ৰস্তুতকাৰক।[130][131] ভাৰতৰ অন্যান্য অংশৰ দৰে মুম্বাইয়ো ১৯৯১ চনৰ অৰ্থনৈতিক উদাৰীকৰণৰ সুফল ভোগ কৰিছে। ১৯৯০-ৰ দশকৰ মাজভাগৰ পৰা চহৰৰ অৰ্থনৈতিক ব্যবস্থাত ব্যাপক উন্নতি সাধন হয়। ২০০০-ৰ দশকত মুম্বাইই তথ্যপ্ৰযুক্তি, বৈদেশিক বাণিজ্য, পৰিসেৱা আৰু আউটচৰ্চিং-ৰ ক্ষেত্ৰত ব্যাপক উন্নতি লাভ কৰে।[132] বিশ্বব্যাপী বাণিজ্যকেন্দ্ৰ সূচী ২০০৮-ত মুম্বাইই ৪৮তম স্থান অধিকাৰ কৰে।[133] ২০০৮ চনৰ এপ্ৰিল মাহত ফ’ৰ্বচ আলোচনীৰ "টপ টেন চিটিজ ফৰ বিলিয়নাৰচ"ৰ তালিকাত সপ্তম[134] আৰু এই সকলো বিলিয়নাৰসকলৰ গড় সম্পত্তিৰ হিচাব অনুযায়ী প্ৰথম স্থান দখল কৰে।[135]

নগৰ প্ৰশাসন

সম্পাদনা কৰক
 
বোম্বাই হাইকোৰ্ট; মহাৰাষ্ট্ৰ, গোৱা, দমন আৰু দিউ, আৰু দাদৰা আৰু নগৰ হাভেলি এই হাইকোৰ্টৰ এক্তিয়াৰভুক্ত
প্ৰধান প্ৰবন্ধ: বৃহন্মুম্বাই পৌৰসংস্থা

দক্ষিণে কোলাবাৰ পৰা উত্তৰে মুলুন্দ, মানখুৰ্দ আৰু দহিচৰ পৰ্যন্ত বিস্তৃত মুম্বাইৰ প্ৰশাসনিক দায়িত্ব বৃহন্মুম্বাইপৌৰসংস্থাৰ (বিএমচি; পূৰ্বনাম বোম্বাই পৌৰসংস্থা) হাতত ন্যস্ত।[94] চহৰৰ নাগৰিক পৰিসেৱা আৰু পৰিকাঠামোগত পৰিসেৱাৰ দায়িত্বও বিএমচি-ৰ হাতত ন্যস্ত। পৌৰসংস্থাৰ কাউন্সিলাৰসকলে আঢ়ৈ বছৰৰ ব্যৱধানত এজন মেয়ৰক নিৰ্বাচিত কৰে। মিউনিচিপ্যাল কমিছনাৰ পৌৰসংস্থাৰ মুখ্য কাৰ্যনিৰ্বাহী আধিকাৰী আৰু প্ৰশাসনিক শাখাৰ প্ৰধান। যাৱতীয় প্ৰশাসনিক ক্ষমতা তেখেতৰ হাততেই ন্যস্ত। এওঁ মহাৰাষ্ট্ৰ চৰকাৰৰ দ্বাৰা নিয়োজিত এজন আইএএচ স্তৰীয় আধিকাৰী। পৌৰসংস্থা চহৰৰ স্থানীয় স্বায়ত্ত্বশাসন সংস্থা। এই সংস্থা চহৰৰ প্ৰশাসনিক নীতি নিৰ্ধাৰণৰ দায়িত্বপ্ৰাপ্ত হলেও, এই নীতিসমূহ কাৰ্যকৰি কৰাৰ যাৱতীয় ক্ষমতা মিউনিচিপ্যাল কমিশছনাৰৰ হাততহে ন্যস্ত। ৰাজ্যৰ আইন অনুযায়ী নিৰ্দিষ্ট বাবে এই কমিছনাৰ নিযুক্তি সময়ে সময়ে কৰা হয়। উক্ত আইন আৰু পৌৰসংস্থা অথবা ষ্টেণ্ডিং কমিটিৰ প্ৰতিনিধিৰ দ্বাৰা কমিছনাৰৰ ক্ষমতাও বিধিবদ্ধ কৰা আছে।[136]

মুম্বাইৰ দুই ৰাজস্ব জিলাই এজন কৈ জিলা কালেকটৰৰ অধীনস্থ।[137] এই কালেকটৰসকল সম্পত্তি প্ৰবন্ধন, ভাৰত চৰকাৰৰ হৈ ৰাজস্ব আদায় আৰু চহৰত অনুষ্ঠিত জাতীয় নিৰ্বাচনৰ তত্ত্বাবধানৰ দায়িত্বপ্ৰাপ্ত।[138]

মুম্বাই পুলিচৰ প্ৰধান পুলিচ কমিছনাৰ এজন আইপিএচ স্তৰীয় আধিকাৰী। মুম্বাইৰ পুলিচ ৰাজ্য স্বৰাষ্ট্ৰ মন্ত্ৰকৰ অধীনস্থ।[139] মুম্বাই সাতটা পুলিচ ক্ষেত্ৰ আৰু সোতৰটা ট্ৰেফিক পুলিচ ক্ষেত্ৰত বিভক্ত।[92] প্ৰত্যেক ক্ষেত্ৰৰ দায়িত্বত থাকে এজন কৈ ডেপুটি পুলিচ কমিছনাৰ।[140] মুম্বাই ট্ৰেফিক পুলিচ মুম্বাই পুলিচৰ অধীনস্থ এটা অৰ্ধ-স্বশাসিত সংস্থা। মুম্বাই দমকল পৰিসেৱা এজন মুখ্য দমকল আধিকাৰী, চাৰিজন উপমুখ্য দমকল আধিকাৰী আৰু ছজন বিভাগীয় আধিকাৰীৰ নেতৃত্বাধীন।[92]

বোম্বাই হাইকোৰ্ট মুম্বাইত অৱস্থিত। মহাৰাষ্ট্ৰ আৰু গোৱা ৰাজ্য আৰু কেন্দ্ৰশাসিত অঞ্চল দমন আৰু দিউ আৰু দাদৰা আৰু নগৰ হাভেলি এই হাইকোৰ্টৰ এক্তিয়াৰভুক্ত।[141] ইয়াৰ বাদেও দেৱানী বিচাৰৰ বাবে একাধিক সৰু আদালত আৰু ফৌজদাৰী অপৰাধৰ বিচাৰেৰ বাবে একাধিক দায়ৰা আদালতো আছে।[142] মুম্বাইত সন্ত্ৰাসৰ ষড়যন্ত্ৰ আৰু সংগঠনৰ বিচাৰৰ বাবে এক বিশেষ টাডা (টেৰোৰিজম এণ্ড ডিচৰাপটিভ অ্যাকটিভিটজ) আদালত আছে।[143]

ৰাজনীতি

সম্পাদনা কৰক
 
বোম্বাইত ভাৰতীয় জাতীয় কংগ্ৰেছৰ প্ৰথম অধিবেশন (২৮–৩১ ডিচেম্বৰ, ১৮৮৫)

মুম্বাই ভাৰতীয় জাতীয় কংগ্ৰেছৰ জন্মস্থান আৰু অতীতৰ এক শক্তিশালী ঘাঁটি।[144] ১৮৮৫ চনৰ ২৮-৩১ ডিচেম্বৰত বোম্বাই চহৰতেই জাতীয় কংগ্ৰেছৰ প্ৰথম অধিবেশন অনুষ্ঠিত হয়।[145] কংগ্ৰেছৰ প্ৰথম পঞ্চাশ বছৰত মুঠ ছবাৰ ইয়াতেই কংগ্ৰেছৰ অধিবেশন আয়োজিত হৈছিল। বিংশ শতাব্দীতো বোম্বাই সেয়ে ভাৰতীয় স্বাধীনতা সংগ্ৰামৰ এক অন্যতম প্ৰধান কেন্দ্ৰত পৰিণত হয়।[146] ১৯৬০-ৰ দশকত বোম্বাইত আঞ্চলিকতাবাদী ৰাজনৈতিক শক্তিৰ উত্থান ঘটে। ১৯৬৬ চনৰ ১৯ জুনত শিবসেনা দলটি প্ৰতিষ্ঠিত হয়। এই দলে মহাৰাষ্ট্ৰৰ স্থানীয় অধিবাসী মাৰাঠীসকলৰ অধিকাৰৰ সপক্ষে মতপ্ৰকাশ কৰে[147] আৰু মুম্বাই পৰা উত্তৰ ভাৰতীয় আৰু দক্ষিণ ভাৰতীয় অভিবাসীৰ বলপূৰ্বক বিতাড়িত কৰাৰ অভিযান আৰম্ভ কৰে।[148] স্বাধীনতাৰ পাছৰ পৰা ১৯৮০-ৰ দশকৰ মধ্যভাগ পৰ্যন্ত চহৰৰ ৰাজনীতিত কংগ্ৰেছৰ একাধিপত্য টিকি আছিল। ১৯৮৫ চনত বোম্বাই পৌৰসংস্থা নিৰ্বাচনত শিবসেনাই জয়লাভ কৰাত এই একাধিপত্য ব্যাহত হয়।[149] ১৯৮৯ চনত ভাৰতীয় জনতা দল আৰু শিবসেনাই একেলগে নিৰ্বাচনত অবতীৰ্ণ হৈ কংগ্ৰেছক পৰাজিত কৰি মহাৰাষ্ট্ৰ বিধানসভাত ক্ষমতা দখল কৰে। ১৯৯৯ চনত জাতীয়তাবাদী কংগ্ৰেছ পাৰ্টি (এনচিপিয়ে) কংগ্ৰেছৰ একতা ভাঙি ওলায় আহে। পাছত এই দলে কংগ্ৰেছৰ লগত জোট বান্ধি গণতান্ত্ৰিক ফ্ৰণ্ট গঠন কৰে।[150] বৰ্তমানে মহাৰাষ্ট্ৰ নবনিৰ্মাণ সেনা (এমএনএচ), সমাজবাদী পাৰ্টি (এচপি), বহুজন সমাজ পাৰ্টি (বিএসপি) প্ৰভৃতি দল আৰু একাধিক নিৰ্দলীয় প্ৰাৰ্থীয়েও মুম্বাইত নিৰ্বাচনত অবতীৰ্ণ হয়।[151]

মুম্বাই ছটা লোকসভা (সংসদীয়) কেন্দ্ৰক লৈ গঠিত। এইবোৰ হ’ল: মুম্বাই উত্তৰ, মুম্বাই উত্তৰ পশ্চিম, মুম্বাই উত্তৰ পূৰ্ব, মুম্বাই উত্তৰ মধ্য, মুম্বাই দক্ষিণ মধ্য আৰু মুম্বাই দক্ষিণ লোকসভা কেন্দ্ৰ।[152] ২০০৯ চনৰ সাধাৰণ নিৰ্বাচনত এই কেন্দ্ৰসমূহৰ মাজত পাঁচটাতে কংগ্ৰেছ আৰু এটাত এনচিপিয়ে জয়লাভ কৰে।[153] অন্যহাতে মুম্বাইত মহাৰাষ্ট্ৰ বিধানসভাৰ ৩৬টা কেন্দ্ৰ অৱস্থিত।[154] ২০০৯ চনৰ ৰাজ্য বিধানসভা নিৰ্বাচনত এই কেন্দ্ৰসমূহৰ মাজত ১৭টাত কংগ্ৰেছ, ৬টাত এমএনএচ, ৫টাত বিজেপি, ৪টাত শিবসেনা আৰু এটাত এচপিয়ে জয়লাভ কৰে। [1][2] [3] Archived 2010-01-18 at the Wayback Machine[155] বৃহন্মুম্বাই পৌৰসংস্থাৰ কৰ্পোৰেটসকল প্ৰতি পাঁচ বছৰৰ ব্যৱধানত নিৰ্বাচিত হয়।[156] এই পৌৰসংস্থা ২৪টা মিউনিচিপ্যাল ওৱাৰ্ডৰ ২২৭ জন নিৰ্বাচিত জনপ্ৰতিনিধি, পৌৰপ্ৰশাসনৰ বিশেষ জ্ঞান আৰু অভিজ্ঞতাসম্পন্ন পাঁচ জন মনোনীত কাউন্সিলৰ আৰু এজন মেয়ৰক লৈ গঠিত। মুম্বাইৰ মেয়ৰ পদটো প্ৰধানত: নামসৰ্বস্ব।[157][158][159] ২০০৭ চনৰ পৌৰনিৰ্বাচনত ২২৭খন আসনৰ মাজত শিবসেনা-বিজেপি জোটে ১১১খন আসন সহ ক্ষমতা দখল কৰে। অন্যহাতে কংগ্ৰেছ-এনচিপি জোটে পায় ৮৫খন আসন।[160] মুম্বাইৰ মেয়ৰ, ডেপুটি মেয়ৰ আৰু মিউনিচিপ্যাল কমিছনাৰৰ কাৰ্যকালৰ মিয়াদ আঢ়ৈ বছৰ।[161]

পৰিবহণ ব্যৱস্থা

সম্পাদনা কৰক

জনপৰিবহণ ব্যৱস্থা

সম্পাদনা কৰক

মুম্বাইৰ জন পৰিবহণ ব্যৱস্থাৰ অন্তৰ্গত পৰিবহণ মাধ্যমবোৰ হ’ল মুম্বাই পাতালবাহী ৰেল, বৃহন্মুম্বাই ইলেকট্ৰিক চাপ্লাই এণ্ড ট্ৰান্সপোৰ্ট (বিইএচটি) বাচ, টেক্সি, অ’ট ৰিস্কা আৰু ফেৰী। ২০০৮ চনৰ হিচাব অনুযায়ী, পাতালবাহী ৰেল আৰু বিইএচটি বাচ পৰিসেৱাৰ মাধ্যমেৰে চহৰৰ ৮৮ শতাংশ যাত্ৰীয়ে পৰিবহণ কৰে।[162] কলা আৰু হালধীয়া মিটাৰযুক্ত টেক্সি পৰিসেৱা সমগ্ৰ চহৰতেই পোৱা যায়। উল্লেখ্য, টেক্সিৰে মুম্বাইৰ সকলোতে প্ৰবেশ কৰিব পাৰিলেও, অ’ট ৰিস্কা চলাচলৰ অনুমতি কেবলমাত্ৰ চহৰৰ উপনগৰ অঞ্চলতহে আছে।[163] আইনানুসৰি, মুম্বাইৰ টেক্সি আৰু অ’ট ৰিস্কাই ঘন প্ৰাকৃতিক গেচ্‌ক ইন্ধন হিচাপে ব্যবহাৰ কৰিব লাগে।[164] এই দুই পৰিসেৱা চহৰৰ সুলভ আৰু কম খৰচৰ যাত্ৰী পৰিসেৱা।[163] ২০০৮ চনৰ হিচাব অনুযায়ী, মুম্বাই চহৰত মুঠ যানবাহনৰ সংখ্যা ১৫,৩০০,০০০।[165] আকৌ ২০০৫ চনৰ এক হিচাব অনুযায়ী, চহৰত কলা আৰু হালধীয়া টেক্সিৰ সংখ্যা ৫৬,৪৫৯ আৰু অ’ট ৰিস্কাৰ সংখ্যা ১,০২,২২৪।[166] নবি মুম্বাইৰ এনএমএমটিয়ে মুম্বাইত ভলভো বাচ চলায়। এই বাচসমূহ নবি মুম্বাইৰ পৰা বান্দ্ৰা, দিনদোশি আৰু বোৰিবলি পৰ্যন্ত চলাচল কৰে।[167]

স্থলপথ

সম্পাদনা কৰক
 
আধুনিক বিইএচটি বাচ (ষ্টাৰবাচ)। বিইএচটিৰ বাচসমূহত দৈনিক মুঠ ৪,৫০০,০০০ যাত্ৰীয়ে পৰিবহণ কৰে।

ভাৰতৰ ৰাষ্ট্ৰীয় পথ ব্যৱস্থাৰ ৩ নং ৰাষ্ট্ৰীয় পথ, ৪ নং ৰাষ্ট্ৰীয় পথ আৰু ৮ নং ৰাষ্ট্ৰীয় পথএ মুম্বাইক দেশৰ অন্যান্য অংশৰ লগত যুক্ত কৰিছে।[168] মুম্বাই-পুনে এক্সপ্ৰেচ ভাৰতত নিৰ্মিত প্ৰথম এক্সপ্ৰেচ।[169] ইয়াৰ বাদেও মুম্বাই-ভদোদৰা এক্সপ্ৰেচ বৰ্তমানে নিৰ্মাণাধীন।[170] মাহিম কজৱে আৰু সদ্যনিৰ্মিত ৰাজীব গান্ধী সমুদ্ৰসেতুৱে দ্বীপচহৰৰ লগত পশ্চিম উপনগৰৰ সংযোগ ৰক্ষা কৰিছে।[171] চহৰৰ তিনিটা প্ৰধান ৰাস্তা হল চিয়নৰ পৰা থানে পৰ্যন্ত প্ৰসাৰিত ইষ্টাৰ্ন এক্সপ্ৰেচ হাইওৱে, চিয়নৰ পৰা পানভেল পৰ্যন্ত প্ৰসাৰিত চিয়ন পানভেল এক্সপ্ৰেচ আৰু বান্দ্ৰাৰ পৰা বোৰিবলি পৰ্যন্ত প্ৰসাৰিত ওয়েষ্টাৰ্ন এক্সপ্ৰেচ হাইওৱে।[172]

২০০৮ চনৰ হিচাপ অনুযায়ী, মুম্বাইৰ বাচ পৰিসেৱাই প্ৰতিদিনে পঁচপন্ন লক্ষ যাত্ৰী বহন কৰে।[162] চহৰৰ সকলো অঞ্চলত আৰু নবি মুম্বাই, মীৰা-ভায়ান্দৰ আৰু থানে অঞ্চলতো বিইএচটি-ৰ পাবলিক বাচ পৰিসেৱা সুলভ।[173] কম দূৰত্বৰ ভ্ৰমণৰ বাবে যাত্ৰীসকলে বাচৰ ব্যৱহাৰেই বেছিকৈ কৰে। যদিও বেছিদূৰত্বৰ ভ্ৰমণৰ ক্ষেত্ৰত ট্ৰেন বেছি সস্তা।[174] বিইএচটিয়ে মুঠ ৪,০১৩খন বাচ চলায়।[175] এইবোৰৰ মাজত চিচিটিভি কেমেৰা লগোৱা থাকে।[176] এই বাচবোৰে ৩৯০টা ৰুটেৰে[177] দৈনিক ৪৫ লক্ষ যাত্ৰীৰ পৰিবহণ কৰে।[162] এই বাচসমূহৰ মাজত আছে চিঙ্গল-ডেকাৰ, ডাবল-ডেকাৰ, ভেষ্টিবিউল, লো-ফ্লোৰ, প্ৰতিবন্ধী-সহায়ক, বাতানুকূল আৰু ইউৰো থ্ৰি মানসম্মত ঘন প্ৰাকৃতিক গেচ চালিত বাচ।[175] মহাৰাষ্ট্ৰ ৰাজ্য পথ পৰিবহণ সংস্থা (এমএচআৰটিচি)ৰ বাচবোৰ আন্তঃনগৰীয় পৰিবহণৰ কামত ব্যবহৃত হয়। এই বাচসমূহে মহাৰাষ্ট্ৰৰ অন্যান্য চহৰৰ লগত মুম্বাইৰ যোগাযোগ ৰক্ষা কৰে।[178][179] মুম্বাই দৰ্শন নামৰ এটা পৰ্যটক বাচ পৰিসেৱাই পৰ্যটকক মুম্বাইৰ দৰ্শনীয় স্থানবোৰ ঘূৰি দেখুওৱাত সহায় কৰে।[180] মুম্বাই বিআৰটিএচ (বাচ ৰ‌্যাপিড ট্ৰানজিট চিষ্টেম)ৰ লেনবোৰ সমগ্ৰ মুম্বাইৰ সুবিধাৰ্থে পৰিকল্পিত হৈছে। ২০০৯ চনৰ মাৰ্চ মাহ অবধি এই ৰাষ্ট্ৰীয় সাতটা ৰুটত বাচ চলাচল আৰম্ভ কৰিছে।[181] চহৰৰ ৮৮ শতাংশ যাত্ৰীয়ে জন পৰিবহণ মাধ্যমবোৰ ব্যৱহাৰ কৰিলেও মুম্বাইত যানজঁট এতিয়াও এক অন্যতম জটিল সমস্যা।[182] মুম্বাই আজিও বিশ্বৰ সৰ্বাধিক যানজঁটবহুল চহৰসমূহৰ অন্যতম।[183]

মুম্বাইৰ যানজঁটৰ অন্যতম কাৰণ হল হকাৰৰ দ্বাৰা ৰাস্তা বেদখল আৰু য’তে-ত’তে গাড়ী পাৰ্কিং সমস্যা। এমএমআৰডিএই পথচাৰীসকলৰ সহজ আৰু নিৰাপদ ব্যবহাৰৰ বাবে মুম্বাই স্কাইওৱেৰ প্ৰকল্প গ্ৰহণ কৰিছে। মুম্বাই পাতালবাহী ৰেল ষ্টেচনৰ দৰে বিভিন্ন গুৰুত্বপূৰ্ণ স্থানৰ পৰা যিবোৰ স্থানলৈ মানুহৰ অহৰহ গন্তব্য সেই সকলো স্থান পৰ্যন্ত এই স্কাইওৱে তৈয়াৰ কৰা হৈছে।[184]

ৰেলপথ

সম্পাদনা কৰক
 
ছত্ৰপতি শিবাজী টাৰ্মিনাচ (পূৰ্বনাম ভিক্টোৰিয়া টাৰ্মিনাচ), মধ্য ৰেলৰ প্ৰধান কাৰ্যালয় আৰু এটা ইউনেস্কো বিশ্বঐতিহ্য

মুম্বাই ভাৰতীয় ৰেলৰ দুটা জ’ন বা অঞ্চলৰ সদৰ দপ্তৰ: মধ্য ৰেল আৰু পশ্চিম ৰেল। মধ্য ৰেলৰ সদৰ ছত্ৰপতি শিবাজী টাৰ্মিনাচ আৰু পশ্চিম ৰেলৰ সদৰ চাৰ্চগেট।[185]চহৰৰ পৰিবহণ ব্যবস্থাৰ মেৰুদণ্ড হ’ল মুম্বাই পাতালবাহী ৰেল। মধ্য, পশ্চিম আৰু হাৰবাৰ লাইন নামে তিনিটা নেটওৱৰ্কক লৈ গঠিত এই ৰেল ব্যবস্থা চহৰৰ উত্তৰ-দক্ষিণ পৰ্য্যন্ত প্ৰসাৰিত।[186] ২০০৭ চনৰ এক হিচাব অনুসৰি, মুম্বাই পাতালবাহী ৰেল নেটৱৰ্কে প্ৰতিদিনে ৬৩ লক্ষ যাত্ৰী পৰিবহণ কৰে ,[187] যিটো ভাৰতীয় ৰেলৰ দৈনিক যাত্ৰীৰ পৰিবহণ ক্ষমতাৰ আধা সংখ্যাৰো বেছি। ব্যস্ত সময়ত এই ট্ৰেনবোৰত জনসমাগম বহুত বেছি হয়। এখন নটা-ডবা সন্নিবিষ্ট ট্ৰেনৰ যাত্ৰীধাৰণ ক্ষমতা লিখিতভাবে ১,৭০০ হলেও, ট্ৰেনসমূহে ব্যস্ত সময়ত ৪,৫০০ যাত্ৰী বহন কৰে।[188]

ভূগৰ্ভস্থ আৰু উৰণীয়াসেতুৰ পথেৰে দ্ৰুত পৰিবহণ ব্যৱস্থা হিচাপে মুম্বাই মেট্ৰো বৰ্তমানে নিৰ্মাণাধীন।[189] নিৰ্মাণাধীণ আন এক প্ৰকল্প মুম্বাই মনোৰেল জাকোব চাৰ্কোলৰ পৰা ওৱদালা পৰ্যন্ত আৰম্ভ হোৱাৰ কথা আছে।[190]

ভাৰতীয় ৰেলে মুম্বাইৰ লগত ভাৰতৰ অন্যান্য অঞ্চলৰ সুসংযোগ ৰক্ষা কৰিছে। বেছি-দূৰত্বৰ ট্ৰেনবোৰ ছত্ৰপতি শিবাজী টাৰ্মিনাচ, দাদৰ ষ্টেচন, লোকমান্য তিলক টাৰ্মিনাচ, মুম্বাই চেণ্ট্ৰেল ষ্টেচন, বান্দ্ৰা টাৰ্মিনাচ আৰু আন্ধেৰিৰ পৰা এৰে।[191]

আকাশপথ

সম্পাদনা কৰক
 
ছত্ৰপতি শিবাজী আন্তৰ্জাতিক বিমানবন্দৰ, ভাৰতৰ ব্যস্ততম বিমানবন্দৰ[192]

ছত্ৰপতি শিবাজী আন্তৰ্জাতিক বিমানবন্দৰ মুম্বাইৰ প্ৰধান তথা দেশৰ ব্যস্ততম বিমানবন্দৰ।[192] ২০০৭ চনৰ এক হিচাব অনুযায়ী, এই বিমানবন্দৰত ২ কোটি ৫০ লক্ষ যাত্ৰীয়ে চলাচল কৰে। ২০০৬ চনত এই বিমানবন্দৰৰ আধুনিকীকৰণৰ এক পৰিকল্পনা গৃহীত হয়। ইয়াৰ ফলত ২০১০ চনত এই কাম শেষ হোৱাত এই বিমানবন্দৰত ৪ কোটি যাত্ৰী ধাৰণ কৰাত সক্ষম হয়।[193]

জুহু বিমানঘাটী ভাৰতৰ প্ৰথম বিমানবন্দৰ। বৰ্তমান ই এটা ফ্লাইং ক্লাব আৰু হেলিপোৰ্টৰ কাম কৰে।[194]

কোপৰা-পানভেল অঞ্চলত প্ৰস্তাবিত নবি মুম্বাই আন্তৰ্জাতিক বিমানবন্দৰটোৱে ভাৰত চৰকাৰৰ পাৰপত্ৰ পাইছে। ই বৰ্তমান বিমানবন্দৰৰ যাত্ৰীৰ চাপ কমোৱাত সহায় কৰিব।[195]

সমুদ্ৰপথ

সম্পাদনা কৰক

মুম্বাইৰ দুটা প্ৰধান বন্দৰ হল: মুম্বাই বন্দৰ আৰু জৱাহৰলাল নেহেৰু বন্দৰ।[196] মুম্বাই বন্দৰ বিশ্বৰ অন্যতম শ্ৰেষ্ঠ প্ৰাকৃতিক বন্দৰ। এই বন্দৰত অনেক ওৱেট আৰু ড্ৰাই ডকৰ সুবিধা বিদ্যমান।[197] ১৯৮৯ চনৰ ২৬ মেত কমিছন কৃত জৱাহৰলাল নেহেৰু বন্দৰ ভাৰতৰ ব্যস্ততম বন্দৰ।[198] দেশৰ মুঠ পণ্যবাহী জাহাজৰ ৫৫-৬০ শতাংশ এই বন্দৰেৰে যাতায়াত কৰে।[199]

মুম্বাই ভাৰতীয় নৌবাহিনীৰ এটা গুৰুত্বপূৰ্ণ বেচ্‌ আৰু পশ্চিম নৌ কম্যাণ্ডৰ সদৰ দপ্তৰ।[94]

মাজাগাঁৱৰ ফেৰী হোয়াৰ্ফৰ পৰা চহৰৰ নিকটবৰ্তী দ্বীপসমূহত ফেৰী পৰিসেৱাও আৰম্ভ হৈছে।[200]

নাগৰিক পৰিসেৱা

সম্পাদনা কৰক
 
বৃহন্মুম্বাই পৌৰসংস্থা প্ৰধান কাৰ্যালয়

ঔপনিবেশিক শাসনকালত মুম্বাইৰ জলৰ একমাত্ৰ উৎস আছিল জলাশয়সমূহ। অনেক অঞ্চলৰ নামকৰণো হৈছে এই জলাশয়সমূহৰ নামানুসাৰে। বৃহন্মুম্বাইপৌৰসংস্থাই বৰ্তমানে ছটা হ্ৰদৰ পৰা মুম্বাইত পেয় জল সৰবৰাহ কৰে।[201][202] ৰ বেছিৰভাগ অংশই আহে তুলসী আৰু বিহাৰ হ্ৰদৰ পৰা।[101] তানসা লেকে পশ্চিম উপনগৰ, দ্বীপচহৰৰ বন্দৰ অঞ্চল আৰু পশ্চিম ৰেলক পানী সৰবৰাহ কৰে।[203] ভাণ্ডুপত পানীৰ সংশোধনাগাৰ আছে।[203] ই এছিয়াৰ বৃহত্তম পানী সংশোধনাগাৰ।[204] ভাৰতৰ প্ৰথম ভূগৰ্ভস্থ জল সুৰঙ্গপথটি বৰ্তমানে মুম্বাইতে নিৰ্মীয়মান।[205] চহৰত প্ৰতিদিনে সৰবৰাহকৃত ৩৫০০ মিলিয়ন লিটাৰ পানীৰ মাজত ৭০০ মিলিয়ন লিটাৰ পানীয়েই পানীচুৰি, অবৈধ সংযোগ অথবা ছিদ্ৰপথেৰে বহিৰ্গমনৰ কাৰণে নষ্ট হৈ যায়।[206] মুম্বাইৰ দৈনিক কঠিন বৰ্জ্যেৰ পৰিমাণ ৭,৮০০ মেট্ৰিক টন; ইয়াৰ মাজত ৪০ মেট্ৰিক টন প্লাষ্টিক বৰ্জ্য।[207] এই বিপুল পৰিমাণ বৰ্জ্য উত্তৰপশ্চিমে গোৰাই, উত্তৰপূৰ্বে মুলুন্দ আৰু পূৰ্বে দেওনাৰ বৰ্জ্যভূমিত পেলাই দিয়া হয়।[208] বান্দ্ৰা অৰু বৰলীৰ পয়ঃপ্ৰণালী ব্যবস্থা দুটা পৃথক সামুদ্ৰিক নলাৰ মাধ্যমেৰে নিষ্কাশিত হয়। বান্দ্ৰা আৰু বৰলীৰ নলাদুটাৰ দৈৰ্ঘ্য যথাক্ৰমে ৩.৪ কিলোমিটাৰ আৰু ৩.৭ কিলোমিটাৰ।[209]

বৃহন্মুম্বাই ইলেকট্ৰিক চাপ্লাই এণ্ড ট্ৰান্সপোৰ্ট (বিইএচটি) দ্বীপচহৰত বিদ্যুৎ সৰবৰাহৰ দায়িত্বত আছে। অন্যহাতে উপনগৰ অঞ্চলত এই দায়িত্ব পালন কৰে ৰিলায়েন্স এনাৰ্জি, টাটা পাৱাৰ আৰু মহাবিতৰণ (মহাৰাষ্ট্ৰ ৰাজ্য বিদ্যুৎ বণ্টন কোম্পানি লিমিটেড)।[210] মুম্বাইত উৎপাদন ক্ষমতাতকৈ চহৰৰ বিদ্যুতৰ চাহিদা দ্ৰুত গতিত বৃদ্ধি পাইছে।[211] মুম্বাইৰ বৃহত্তম টেলিফোন পৰিসেৱা প্ৰদাতা চৰকাৰী সংস্থা এমটিএনএল। ২০০০ চন পৰ্য্যন্ত এই সংস্থাই ফিক্সড লাইন, চেলুলাৰ ফোন আৰু মোবাইল ওৱাৰলেচ লোকেল লুপ লাইনত একচেটিয়া ক্ষমতা ভোগ কৰিছিল।[212] চেলুলাৰ ফোন ইয়াত ব্যাপক হাৰত ব্যবহৃত হয়। এই ক্ষেত্ৰত প্ৰধান পৰিসেৱা প্ৰদানকাৰী সংস্থাসমূহ হ’ল ভোডাফোন এচাৰ, এয়াৰটেল, এমটিএনএল, বিপিএল গোষ্ঠী, ৰিলায়েন্স কমিউনিকেছন, আইডিয়া চেলুলাৰ আৰু টাটা ইণ্ডিকম। চহৰত জিএচএম আৰু চিডিএমএ উভয় পৰিসেৱাতেই সুলভ।[213] এমটিএনএল আৰু এয়াৰটেলে চহৰত ব্ৰডবেণ্ড ইণ্টাৰনেট পৰিসেৱাও প্ৰদান কৰে।[214][215]

জনপৰিসংখ্যা

সম্পাদনা কৰক
অতিৰিক্ত তথ্য: মুম্বাইৰ বৃদ্ধি আৰু মুম্বাই পৰিসংখ্যা
 
নিশাৰ মুম্বাই ডাউনটাউন
 
ধাৰাবি বস্তিৰ এটা ৰাস্তা, এইটো এছিয়াৰ বৃহত্তম বস্তি

২০০১ চনৰ গণনা অনুসৰি, মুম্বাইৰ জনসংখ্যা ১১,৯১৪,৩৯৮।[217] ২০০৮ চনৰ ওৱৰ্ল্ড গেজেটিয়াৰৰ প্ৰাককলন অনুসৰি এই চহৰৰ জনসংখ্যা ১৩,৬৬২,৮৮৫[218] আৰু মুম্বাই মহানগৰীয় এলেকাৰ জনসংখ্যা ২১,৩৪৭,৪১২।[219] এই চহৰৰ জনঘনত্ব প্ৰতি বৰ্গকিলোমিটাৰত ২২,০০০ জন। ২০০১ চনৰ গণনা অনুযায়ী, বৃহত্তৰ মুম্বাই অৰ্থাৎ বৃহন্মুম্বাই পৌৰসংস্থাৰ এক্তিয়াৰভুক্ত এলেকাত সাক্ষৰতাৰ হাৰ ৭৭.৪৫ শতাংশ[220] যিটো ৰাষ্ট্ৰীয় গড় অৰ্থাৎ ৬৪.৮ শতাংশতকৈ বেছি।[221] লিঙ্গানুপাত প্ৰতি ১০০০ পুৰুষৰ বিপৰীতে দ্বীপচহৰত ৭৭৪ গৰাকী, উপনগৰত ৮২৬ গৰাকী আৰু সামগ্ৰিকভাবে ৮১১ গৰাকী নাৰী।[220] ৰাষ্ট্ৰীয় লিঙ্গানুপাত প্ৰতি ১০০০ পুৰুষৰ বিপৰীতে ৯৩৩ গৰাকী নাৰীৰ তুলনাত অৱশ্যে মুম্বাইৰ লিঙ্গানুপাতৰ পৰিসংখ্যা নিম্নমানৰ[222] এই নিম্ন লিঙ্গানুপাতৰ কাৰণ এই যে, চহৰত অধিকসংখ্যক পুৰুষে কামৰ সন্ধানত আহি বসতি স্থাপন কৰিছে।[223] ২০০৮ চনত মুম্বাই চহৰৰ অপৰাধৰ হাৰ ৫.৪ শতাংশ বৃদ্ধি পায়। সেই বছৰৰ হিচাব অনুযায়ী, দোষী সাব্যস্তকৰণৰ হাৰ সমগ্ৰ দেশৰ মাজত মুম্বাইতেই সবাতোকৈ কম। এই চহৰৰ সাধাৰণ অপৰাধবোৰ হ’ল হত্যা, হত্যাৰ চেষ্টা, অপৰাধমূলক গণহত্যা, পণপ্ৰথা জনিত কাৰণত মৃত্যু, অপহৰণ, ধৰ্ষণ, অগ্নিসংযোগ আৰু ডকাইতি।[224]

মুম্বাই চহৰৰ প্ৰধান ধৰ্মাবলম্বী গোষ্ঠীসমূহ হ’ল হিন্দু (৬৭.৩৯%), মুচলন্ত (১৮.৫৬%), বৌদ্ধ (৫.২২%), জৈন (৩.৯৯%), খ্ৰীষ্টান (৩.২২%) আৰু শিখ (০.৫৮%); পাৰচী আৰু ইহুদী জনসংখ্যাৰ অৱশিষ্টাংশ।[225] মুম্বাইৰ ভাষাগত জনপৰিসংখ্যা নিম্নৰূপৰ: মহাৰাষ্ট্ৰীয় (৬০%), গুজৰাটী (১৯%), আৰু অৱশিষ্টাংশ ভাৰতৰ অন্যান্য অঞ্চলৰ পৰা অহা।[226] মুম্বাইৰ সবাতোকৈ পুৰণা মুচলন্ত সম্প্ৰদায়সমূহ হ’ল দাউদি বোহৰা, খোজা আৰু কোঙ্কণি মুচলন্ত।[227] স্থানীয় খ্ৰীষ্টানসকলৰ মাজত উল্লেখযোগ্য পূৰ্ব ভাৰতীয় কেথেলিকসকল; ষোড়শ শতাব্দীতে পৰ্তুগীসকলে এওঁলোকক ধৰ্মান্তৰিত কৰে।[228] চহৰত এটা সৰু বনি ইজৰায়েলী ইহুদী সম্প্ৰদায়েও বাস কৰে; তেখেতসকল সম্ভবত ১৬০০ বছৰ আগেয়ে পাৰস্য উপসাগৰ বা ইয়েমেন অঞ্চলৰ পৰা ভাৰতলৈ আহি বসতি স্থাপন কৰে।[229] পাৰ্‌চীসকল আহিছিল পাৰস্যৰ পৰা। মুম্বাইত বৰ্তমান প্ৰায় ৮০,০০০ পাৰ্‌চীৰ বাস।[230]

মুম্বাইৰ অধিবাসীসকলে নিজকে মুম্বাইকৰ বা মুম্বাইট বা বম্বেইট নামেৰে অভিহিত কৰে। মুম্বাই ভাৰতৰ প্ৰধান বহুভাষিক চহৰ। ভাৰতৰ প্ৰধান ভাষাসমূহৰ মাজত ১৬টা ভাষা এই চহৰত কথিত হয়। চৰকাৰী ভাষা মাৰাঠী; অন্যান্য ভাষাসমূহ হ’ল হিন্দী, গুজৰাটী আৰু ইংৰাজী।[231]

উন্নয়নশীল দেশসমূহৰ দ্ৰুত বৰ্ধমান চহৰবোৰত যি যি সমস্যা দেখা যায়, তাৰ বেছিভাগেই মুম্বাইত বিদ্যমান। ব্যাপক দাৰিদ্ৰ্য আৰু বেকাৰত্ব, অনুন্নত স্বাস্থ্যব্যৱস্থা, অনুন্নত জীৱনযাত্ৰা আৰু শিক্ষাৰ মান এই চহৰৰ মূল সমস্যা। বসবাসৰ সুবন্দোবস্ত থকা সত্ত্বেও মুম্বাইবাসীসকলে অনেক সময়তেই কৰ্মস্থলৰ পৰা দূৰ জনাকীৰ্ণ আৰু তুলনামূলকভাবে ব্যয়বহুল আবাসত বাস কৰে। এই কাৰণে জন পৰিবহণ ব্যৱস্থাৰ মাধ্যমবোৰত সদায়ে প্ৰচুৰ ভীৰ থাকে আৰু যানজঁট নিত্যনৈমিত্তিক বিষয় হৈ উঠে। কোনো কোনোৱে বাচ অথবা ট্ৰেন ষ্টেচনৰ কাষতে বসবাস কৰে। যদিও উপনগৰৰ বাসিন্দাসকলৰ দক্ষিণলৈ প্ৰধান বাণিজ্য কেন্দ্ৰত গৈ পাবলৈ অনেক সময় লাগি যায়।[232] এছিয়াৰ দ্বিতীয় বৃহত্তম বস্তি ধাৰাবি[233] মধ্য মুম্বাইত অৱস্থিত; ইয়াত বসবাস কৰে প্ৰায় ৮০০,০০০ মানুহ।[234] ১৯৯১-২০০১ দশকত মহাৰাষ্ট্ৰৰ বাহিৰৰ পৰা অহা মুম্বাইত অভিনিবেশকাৰীৰ সংখ্যা আছিল ১,১২০,০০০ জন; যিটোৱে মুম্বাইৰ জনসংখ্যাৰ লগত আৰু ৫৪.৮ শতাংশ যোগ কৰে।[235] ২০০৭ চনত মুম্বাইৰ অপৰাধৰ হাৰ (ভাৰতীয় দণ্ডবিধিৰ ধাৰাত নথিভুক্ত) ১০০,০০০ জন ১৬২.৯৩[236] যিটো ৰাষ্ট্ৰীয় গড়ৰ (১৭৫.১) তুলনাত সামান্য কম হলেও ভাৰতৰ দহ লক্ষাধিক জনসংখ্যাযুক্ত চহৰসমূহৰ গড় হাৰৰ (৩১২.৩) তুলনাত অনেক কম।[237] চহৰৰ প্ৰধান আৰু প্ৰাচীনতম সংশোধনাগাৰটি হল আৰ্থাৰ ৰোড জেল।[238]

সংস্কৃতি

সম্পাদনা কৰক
প্ৰধান প্ৰবন্ধ: মুম্বাই সংস্কৃতি
 
বোম্বাই এছিয়াটিক চ’চাইটি, চহৰৰ প্ৰাচীনতম সাধাৰণ গ্ৰন্থাগাৰসমূহৰ অন্যতম

জনমাধ্যম

সম্পাদনা কৰক
 
বলিউড মুম্বাইত অৱস্থিত

মুম্বাইৰ পৰা একাধিক সংবাদপত্ৰ প্ৰকাশিত হয়; ইয়াত একাধিক টেলিভিশ্বন আৰু ৰেডিঅ’ ষ্টেশন আৰু অৱস্থিত। মুম্বাইৰ জনপ্ৰিয় ইংৰাজী দৈনিক আলোচনীসমূহ হ’ল টাইমচ অফ ইণ্ডিয়া, মিড ডে, হিন্দুস্তান টাইমচ, ডি এন এআৰু ইণ্ডিয়ান এক্সপ্ৰেচ। জনপ্ৰিয় মাৰাঠী সংবাদপত্ৰৰ হ’ল নবকাল, মহাৰাষ্ট্ৰ টাইমচ, লোকসত্তা, লোকমত আৰু সকাল। ইয়াৰ বাদেও অন্যান্য ভাৰতীয় ভাষাতো সংবাদপত্ৰ প্ৰকাশ হয় |ref>Bansal, Shuchi; Mathai, Palakunnathu G. (2005-04-06). "Mumbai's media Mahabharat". Rediff. http://www.rediff.com/cms/print.jsp?docpath=//money/2005/apr/06spec1.htm। আহৰণ কৰা হৈছে: 2009-05-14. </ref> এছিয়াৰ প্ৰাচীনতম সংবাদপত্ৰ বোম্বাই সমাচাৰ ১৮২২ চনৰ পৰা মুম্বাই চহৰত একেলেঠাৰিয়ে প্ৰকাশ হৈ আহিছে।[239] ১৮৩২ চনত বালশাস্ত্ৰী জাম্ভেকৰে মুম্বাইতেই প্ৰথম বোম্বাই দৰ্পণ নামে এখন মাৰাঠী সংবাদপত্ৰ আৰম্ভ কৰে।[240]

শিক্ষাব্যৱস্থা

সম্পাদনা কৰক
অতিৰিক্ত তথ্য: মুম্বাইৰ কলেজসমূহৰ তালিকা
 
ৰাজাবাই ক্লক টাওৱাৰ, মুম্বাই বিশ্ববিদ্যালয়

মুম্বাইৰ বিদ্যালয়সমূহ হয় "মিউনিচিপ্যাল স্কুল" (বৃহন্মুম্বাই পৌৰসংস্থা পৰিচালিত) অথবা প্ৰাইভেট স্কুল (অছি অথবা ব্যক্তিগত উদ্যোগত পৰিচালিত)। প্ৰাইভেট স্কুলসমূহে কোনো কোনো ক্ষেত্ৰত চৰকাৰী সাহায্য লাভ কৰে।[241] বিদ্যালয়সমূহৰ অনুমোদন কৰে মহাৰাষ্ট্ৰ ৰাজ্য মাধ্যমিক আৰু উচ্চ মাধ্যমিক শিক্ষা পৰিষদে (এমএচবিএচএইচএসই) অথবা সৰ্বভাৰতীয় কাউন্সিল ফৰ ইণ্ডিয়ান স্কুল চাৰ্টিফিকেট একজামিনেছন (চিআইএচচিই), কেন্দ্ৰীয় মাধ্যমিক শিক্ষা পৰিষদ (চিবিএসই) বা জাতীয় মুক্ত বিদ্যালয় সংস্থা (এনআইওএচ)।[242] সাধাৰণত মাৰাঠী আৰু ইংৰাজী মাধ্যমত শিক্ষা দান কৰা হয়।[243] চৰকাৰী স্কুলসমূহত সুযোগ সুবিধা কম পোৱা গ’লেও দৰিদ্ৰ শিক্ষাৰ্থীসকলৰ বাবে এই স্কুলসমূহেই একমাত্ৰ ভৰসা।[244]

১০+২+৩/৪ পৰিকল্পনাৰ অধীনত ছাত্ৰছাত্ৰীসকলে দহ বছৰৰ বিদ্যালয় শিক্ষা সমাপ্ত কৰি দুই বছৰৰ বাবে জুনিয়ৰ কলেজত ভৰ্তি হয়। তাত তেওঁলোকে কলা, বাণিজ্য অথবা বিজ্ঞান বিভাগৰ মাজৰ পৰা যি কোনো এটাক নিৰ্বাচন কৰি লয়।[245] ইয়াৰ পাছত তেওঁলোকে কোনো নিৰ্দিষ্ট ক্ষেত্ৰত সাধাৰণ ডিগ্ৰী পাঠক্ৰমত ভৰ্তি হয়, অথবা আইন, ইঞ্জিনিয়াৰিং বা মেডিচিনৰ যি কোনো এটা পেছাদাৰ ডিগ্ৰী পাঠক্ৰমত ভৰ্তি হয়।[246] চহৰৰ অধিকাংশ কলেজেই মুম্বাই বিশ্ববিদ্যালয়ৰ দ্বাৰা অনুমোদিত। এই বিশ্ববিদ্যালয় স্নাতক ছাত্ৰৰ সংখ্যাৰ বিচাৰত বিশ্বৰ অন্যতম বৃহৎ বিশ্ববিদ্যালয়।[247]মুম্বাইত অৱস্থিত ইণ্ডিয়ান ইনষ্টিটিউট অফ টেকন’লজি (বোম্বাই),[248] বীৰমাতা জিজাবাই টেকন’লজিকেল ইনষ্টিটিউট (ভিজেআইটি),[249] ইউনিভাচিটি ইনষ্টিটিউট অফ কেমিকেল টেকন’লজি (ইউআইচিটি),[250] ভাৰতৰ অগ্ৰণী ইঞ্জিনিয়াৰিং আৰু কাৰিকৰী শিক্ষাপ্ৰতিষ্ঠান। এচএনডিটি ইউমেনচ ইউনিভাইটি ইত্যাদি মুম্বাইৰ অন্যান্য স্ব-শাসিত বিশ্ববিদ্যালয়।[251] ইয়াৰ বাদেও নেছনেল ইনষ্টিটিউট অফ ইণ্ডাষ্ট্ৰিয়াল ইঞ্জিনিয়াৰিং (এনআইটিআইই), যমুনালাল বাজাজ ইনষ্টিটিউট অফ মেনেজমেণ্ট ষ্টাডিজ (জেবিআইএমএচ), এচ পি জৈন ইনষ্টিটিউট অফ মেনেজমেণ্ট এণ্ড ৰিচাৰ্চ আৰু একাধিক মেনেজমেণ্ট শিক্ষাপ্ৰতিষ্ঠান মুম্বাইত অৱস্থিত।[252] দেশৰ প্ৰাচীনতম আইন আৰু কমাৰ্চ কলেজ যথাক্ৰমে গভৰ্নমেণ্ট ল’ কলেজ আৰু চিডেনহ্যাম কলেজ মুম্বাইতেই অৱস্থিত।[253][254] মুম্বাইৰ প্ৰাচীনতম শিল্পকলা প্ৰতিষ্ঠানটি হল চাৰ জে. জে. স্কুল অফ আৰ্ট।[255]

মুম্বাইৰ দুটি বিশিষ্ট গৱেষণা প্ৰতিষ্ঠান হ’ল টাটা ইনষ্টিটিউট অফ ফাণ্ডামেণ্টাল ৰিচাৰ্চ (টিআইএফআৰ) আৰু ভাবা পৰমাণু গৱেষণা কেন্দ্ৰ (বিএআৰচি)।[256] বিএআৰচিয়ে ট্ৰম্বেত চাইৰাচ নামৰ এটা ৪০ মেগাৱাটৰ নিউক্লিয়াৰ ৰিচাৰ্চ ৰিএক্টৰ চলায়।[257]

ক্ৰীড়া

সম্পাদনা কৰক
 
ব্ৰেব'ৰ্ন ষ্টেডিয়াম, দেশৰ প্ৰাচীনতম ক্ৰিকেট ষ্টেডিয়ামসমূহৰ অন্যতম

ক্ৰিকেট এই চহৰৰ সবাতোকৈ জনপ্ৰিয় খেল। খেলাৰ মেচ‌ৰ অভাৱত সদায়ে এই খেলাক সংক্ষেপিত ৰূপত খেলা হয়; যিটো সাধাৰণতে গলি ক্ৰিকেট নামেৰে পৰিচিত। ভাৰতীয় ক্ৰিকেট নিয়ন্ত্ৰণ ব'ৰ্ড বা ব'ৰ্ড অফ কণ্ট্ৰোল ফৰ ক্ৰিকেট ইন ইণ্ডিয়া (বিচিচিআই)[258] আৰু ইণ্ডিয়ান প্ৰীমিয়াৰ লীগৰ (আইপিএল)[259]মুখ্য কাৰ্যালয় মুম্বাইতেই অৱস্থিত। ৰঞ্জি ট্ৰফীত চহৰৰ প্ৰতিনিধি দল মুম্বাই ক্ৰিকেট দলে ৪০ বাৰ খিতাপ অৰ্জন কৰিছে, যিটো কোনো একক দলৰ ক্ষেত্ৰত সৰ্বাধিক সংখ্যা।[260] ইণ্ডিয়ান প্ৰীমিয়াৰ লীগত এই চহৰৰ প্ৰতিনিধি দল হৈছে মুম্বাই ইণ্ডিয়ানছ্। চহৰৰ দুখন আন্তৰ্জাতিক ক্ৰিকেট ষ্টেডিয়াম হ'ল ৱাংখেড়ে ষ্টেডিয়াম আৰু ব্ৰেব'ৰ্ন ষ্টেডিয়াম।[261] চহৰৰ বিশিষ্ট ক্ৰিকেটাৰসকলৰ মাজত উল্লেখযোগ্য হ’ল শচীন তেণ্ডুলকাৰ[262] আৰু সুনীল গাভাস্কাৰ।[263]

ফুটবল এই চহৰৰ অন্যতম জনপ্ৰিয় খেল। চহৰৰ বহু ব্যক্তি ফিফা বিশ্বকাপ আৰু ইংলিছ প্ৰিমিয়াৰ লীগৰ দৰ্শক।[264] দেশৰ বৃহত্তম পেছাদাৰী ফুটবল লীগ ইণ্ডিয়ান চুপাৰ লীগৰ দল হৈছে মুম্বাই চিটি এফ চি। আনহাতে অন্যতম শীৰ্ষ পেছাদাৰী ফুটবল প্ৰতিযোগিতা আই-লীগত মুম্বাইৰ প্ৰতিনিধিত্ব কৰে কেংক্ৰে এফ চিয়ে[265]। মুম্বাইৰ পূৰ্বৰ আই-লীগৰ দল সমূহ হৈছে মুম্বাই ফুটবল ক্লাব,[266] মাহিন্দ্ৰা ইউনাইটেড,[267] আৰু এয়াৰ ইণ্ডিয়া।[268] ক্ৰিকেটৰ জনপ্ৰিয়তা বৃদ্ধিৰ লগে লগে ফিল্ড হকীৰ জনপ্ৰিয়তা অৱশ্যে কমি গৈছে। ৱৰ্ল্ড ছিৰিজ হকী (ডব্লিউএচএইচ) আৰু হকী ইণ্ডিয়া লীগ (এইচ আই এল)ত অংশগ্ৰহণকাৰী মুম্বাইৰ দল দুটা হ’ল মুম্বাই মেৰীণছ আৰু মুম্বাই মেজিচিয়ানছ। প্ৰতি ফেব্ৰুৱাৰী মাহত মহালক্ষ্মী ৰেচক’ৰ্চত ডাৰবি ৰেচৰ আয়োজন কৰা হয়। মুম্বাইৰ টাৰ্ফ ক্লাবত ফেব্ৰুৱাৰীত মেকডুৱেলৰ ডাৰবিও অনুষ্ঠিত হয়।[269] সাম্প্ৰতিক বছৰসমূহত ফৰমুলা ওৱান ৰেচিং-ৰ কামতো জনগণৰ আগ্ৰহ বৃদ্ধি পাইছে।[270] ২০০৮ চনত ফ’ৰ্চ ইণ্ডিয়া এফ ওৱান টিম কাৰৰ উদ্বোধন হয় মুম্বাইত।[271] ২০০৪ চনৰ মাৰ্চত মুম্গ্ৰন্থে গ্ৰ্যাণ্ড প্ৰিস্ক এফ ওৱান পাৱাৰবোট ওৱৰ্ল্ড চ্যাম্পিয়নশ্বিপত অংশগ্ৰহণ কৰে।[272] ২০০৪ চনত ভাৰতীয় জনগণৰ মাজত খেলাধূলাৰ আগ্ৰহ বৃদ্ধি কৰাৰ উদ্দেশ্যে বাৰ্ষিক মুম্বাই মাৰাথনৰ সূচনা ঘটোৱা হয়।[273] ২০০৬ ও ২০০৭ চনত কিংফিছাৰ্চ এয়াৰলাইনচ টেনিচ ওপেন নামেৰে এটিপি ওৱৰ্ল্ড ট্যুৰৰ এক ইণ্টাৰনেছনেল ছিৰিজ টুৰ্নামেণ্ট আয়োজিত হয় মুম্বাইত।[274]

তথ্য সংগ্ৰহ

সম্পাদনা কৰক
  1. ↑ "Cities having population 1 lakh and above". censusindia. The Registrar General & Census Commissioner, India. http://www.censusindia.gov.in/2011-prov-results/paper2/data_files/India2/Table_2_PR_Cities_1Lakh_and_Above.pdf। আহৰণ কৰা হৈছে: 17 October 2011. 
  2. ↑ "Ranking of districts of Maharashtra by population size 2011". CensusIndia.gov.in. http://www.censusindia.gov.in/2011-prov-results/data_files/maharastra/stmt-1.xls। আহৰণ কৰা হৈছে: 25 April 2011. 
  3. ↑ "World: largest cities and towns and statistics of their population (2009)". World Gazetteer. Archived from the original on 2009-04-22. https://web.archive.org/web/20090422052050/http://world-gazetteer.com/wg.php?x=&men=gcis&lng=en&des=wg&srt=npan&col=abcdefghinoq&msz=1500&pt=c&va=&srt=pnan। আহৰণ কৰা হৈছে: 2009-04-28. 
  4. ↑ "Population of urban agglomerations with 750,000 inhabitants or more in 2007 (thousands) 1950-2025 (India)". Department of Economic and Social Affairs (United Nations). Archived from the original on 2009-12-23. https://web.archive.org/web/20091223005931/http://esa.un.org/unup/index.asp?panel=2। আহৰণ কৰা হৈছে: 2009-06-09. 
  5. ↑ "আৰ্কাইভ কপি". Archived from the original on 2010-02-22. https://web.archive.org/web/20100222031432/http://www.diserio.com/gawc-world-cities.html। আহৰণ কৰা হৈছে: 2012-09-14. 
  6. ↑ "Bombay: History of a City". British Library. Archived from the original on 2013-06-25. https://web.archive.org/web/20130625131303/http://www.bl.uk/learning/histcitizen/trading/bombay/history.html। আহৰণ কৰা হৈছে: 2008-11-08. 
  7. ↑ 7.0 7.1 "Mumbai Urban Infrastructure Project". Mumbai Metropolitan Region Development Authority (MMRDA). Archived from the original on 2010-07-23. https://web.archive.org/web/20100723020643/http://www.mmrdamumbai.org/projects_muip.htm। আহৰণ কৰা হৈছে: 2008-07-18. 
  8. ↑ "Navi Mumbai International Airport" (JPG). City and Industrial Development Corporation (CIDCO). Archived from the original on 2012-07-09. http://img214.imageshack.us/img214/2299/dscn7619ql4.jpg। আহৰণ কৰা হৈছে: 2008-07-18. 
  9. ↑ Chittar 1973, পৃষ্ঠা 6
  10. ↑ 10.0 10.1 Yule & Burnell 1996, পৃষ্ঠা 103
  11. ↑ Greater Bombay District Gazetteer 1960, পৃষ্ঠা 6
  12. ↑ Patel & Masselos 2003, পৃষ্ঠা 4
  13. ↑ Mehta 2004, পৃষ্ঠা 130
  14. ↑ Hansen 2001, পৃষ্ঠা 1
  15. ↑ "Mumbai (Bombay) and Maharashtra". Fodor's. Archived from the original on 2009-11-19. https://web.archive.org/web/20091119201349/http://www.fodors.com/world/asia/india/mumbai-bombay-and-maharashtra/more.html। আহৰণ কৰা হৈছে: 2009-08-24. 
  16. ↑ Shirodkar 1998, পৃষ্ঠা 7
  17. ↑ Machado 1984, পৃষ্ঠা 265–266
  18. ↑ Shirodkar 1998, পৃষ্ঠা 3
  19. ↑ Shirodkar 1998, পৃষ্ঠা 4–5
  20. ↑ Yule & Burnell 1996, পৃষ্ঠা 102
  21. ↑ Shirodkar 1998, পৃষ্ঠা 2
  22. ↑ Yule & Burnell 1996, পৃষ্ঠা 104
  23. ↑ Farooqui 2006, পৃষ্ঠা 1
  24. ↑ Ghosh 1990, পৃষ্ঠা 25
  25. ↑ Greater Bombay District Gazetteer 1960, পৃষ্ঠা 5
  26. ↑ David 1995, পৃষ্ঠা 5
  27. ↑ "Kanheri Caves". Archaeological Survey of India (ASI). http://asi.nic.in/asi_monu_tktd_maha_kanhericaves.asp। আহৰণ কৰা হৈছে: 2008-10-17. 
  28. ↑ Kumari 1990, পৃষ্ঠা 37
  29. ↑ David 1973, পৃষ্ঠা 8
  30. ↑ Greater Bombay District Gazetteer 1960, পৃষ্ঠা 127–150
  31. ↑ Dwivedi & Mehrotra 2001, পৃষ্ঠা 79
  32. ↑ "The Slum and the Sacred Cave" (PDF). Lamont-Doherty Earth Observatory (Columbia University). পৃষ্ঠা: 5. http://www.ldeo.columbia.edu/edu/eesj/gradpubs/GeneralMags/Patel_Archaeology_SlumandSacredCave_0607.pdf। আহৰণ কৰা হৈছে: 2008-10-12. 
  33. ↑ "World Heritage Sites — Elephanta Caves". Archaeological Survey of India. http://asi.nic.in/asi_monu_whs_elephanta.asp। আহৰণ কৰা হৈছে: 2008-10-22. 
  34. ↑ Dwivedi, Sharada (2007-09-26). "The Legends of Walkeshwar". Mumbai Newsline. Express Group. http://cities.expressindia.com/fullstory.php?newsid=101117। আহৰণ কৰা হৈছে: 2009-01-31. 
  35. ↑ Agarwal, Lekha (2007-06-02). "What about Gateway of India, Banganga Tank?". Mumbai Newsline. Express Group. http://cities.expressindia.com/fullstory.php?newsid=239318। আহৰণ কৰা হৈছে: 2009-01-31. 
  36. ↑ Dwivedi & Mehrotra 2001, পৃষ্ঠা 51
  37. ↑ Maharashtra 2004, পৃষ্ঠা 1703
  38. ↑ David 1973, পৃষ্ঠা 14
  39. ↑ Khalidi 2006, পৃষ্ঠা 24
  40. ↑ Misra 1982, পৃষ্ঠা 193
  41. ↑ Misra 1982, পৃষ্ঠা 222
  42. ↑ David 1973, পৃষ্ঠা 16
  43. ↑ "Mughal Empire". Department of Social Sciences (University of California). http://www.sscnet.ucla.edu/southasia/History/Mughals/mughals.html। আহৰণ কৰা হৈছে: 2009-05-22. 
  44. ↑ Dwivedi & Mehrotra 2001, পৃষ্ঠা 20
  45. ↑ David 1973, পৃষ্ঠা 410
  46. ↑ 46.0 46.1 Yimene 2004, পৃষ্ঠা 94
  47. ↑ Ganley, Colin C. (2007) (PDF, 113 KB). Security, the central component of an early modern institutional matrix; 17th century Bombay's Economic Growth. International Society for New Institutional Economics (ISNIE). p. 13. Archived from the original on 2008-07-26. https://web.archive.org/web/20080726175635/http://www.isnie.org/assets/files/papers2007/ganley.pdf। আহৰণ কৰা হৈছে: 2008-11-06. 
  48. ↑ Carsten 1961, পৃষ্ঠা 427
  49. ↑ David 1973, পৃষ্ঠা 179
  50. ↑ Nandgaonkar, Satish (2003-03-22). "Mazgaon fort was blown to pieces – 313 years ago". Indian Express (Express Group). http://cities.expressindia.com/fullstory.php?newsid=47106। আহৰণ কৰা হৈছে: 2008-09-20. 
  51. ↑ History of Midieval India, পৃষ্ঠা 126
  52. ↑ Dwivedi & Mehrotra 2001, পৃষ্ঠা 32
  53. ↑ Fortescue 2008, পৃষ্ঠা 145
  54. ↑ Naravane 2007, পৃষ্ঠা 56
  55. ↑ Naravane 2007, পৃষ্ঠা 63
  56. ↑ Dwivedi & Mehrotra 2001, পৃষ্ঠা 28
  57. ↑ Naravane 2007, পৃষ্ঠা 80–82
  58. ↑ Greater Bombay District Gazetteer 1960, পৃষ্ঠা 233
  59. ↑ 59.0 59.1 "Maharashtra — trivia". Maharashtra Tourism Development Corporation. http://www.maharashtratourism.gov.in/MTDC/HTML/MaharashtraTourism/Default.aspx?strpage=../MaharashtraTourism/Trivia.html। আহৰণ কৰা হৈছে: 2007-12-07. 
  60. ↑ Dwivedi & Mehrotra 2001, পৃষ্ঠা 127
  61. ↑ Dwivedi & Mehrotra 2001, পৃষ্ঠা 343
  62. ↑ Dwivedi & Mehrotra 2001, পৃষ্ঠা 88
  63. ↑ Dwivedi & Mehrotra 2001, পৃষ্ঠা 74
  64. ↑ "Rat Trap". Time out (Mumbai) (Time Out) (6). 2008-11-14. http://www.timeoutmumbai.net/aroundtown/aroundtown_preview_details.asp?code=45। আহৰণ কৰা হৈছে: 2008-11-19. 
  65. ↑ Dwivedi & Mehrotra 2001, পৃষ্ঠা 345
  66. ↑ Dwivedi & Mehrotra 2001, পৃষ্ঠা 293
  67. ↑ Census of India 1961, পৃষ্ঠা 23
  68. ↑ "Administration". Mumbai Suburban District. http://mumbaisuburban.gov.in/html/administrative_setup.htm। আহৰণ কৰা হৈছে: 2008-11-06. 
  69. ↑ "Profile". Mumbai Suburban District. http://mumbaisuburban.gov.in/html/profile.htm. 
  70. ↑ Guha, Ramachandra (2003-04-13). "The battle for Bombay". The Hindu. Archived from the original on 2021-02-25. https://web.archive.org/web/20210225203858/http://www.hinduonnet.com/thehindu/mag/2003/04/13/stories/2003041300240300.htm। আহৰণ কৰা হৈছে: 2008-11-12. 
  71. ↑ Guha 2007, পৃষ্ঠা 197–8
  72. ↑ "Samyukta Maharashtra". Government of Maharashtra. http://www.maharashtra.gov.in/english/community/community_samyuktaShow.php। আহৰণ কৰা হৈছে: 2008-11-12. 
  73. ↑ "Sons of soil: born, reborn". Indian Express Newspapers (Mumbai). 2008-02-06. http://www.indianexpress.com/news/sons-of-soil-born-reborn/269628/.  Retrieved on 2008-11-12.
  74. ↑ "Gujarat". Government of India. http://india.gov.in/knowindia/st_gujurat.php। আহৰণ কৰা হৈছে: 2008-01-16. 
  75. ↑ "Maharashtra". Government of India. http://india.gov.in/knowindia/st_maharashtra.php। আহৰণ কৰা হৈছে: 2008-01-16. 
  76. ↑ Desai, Geeta (2008-05-13). "BMC will give jobs to kin of Samyukta Maharashtra martyrs". Mumbai Mirror. Archived from the original on 2011-08-16. https://web.archive.org/web/20110816124148/http://epaper.timesofindia.com/Repository/ml.asp?Ref=TU1JUi8yMDA4LzA1LzEzI0FyMDA1MDA=&Mode=HTML&Locale=english-skin-custom। আহৰণ কৰা হৈছে: 2008-11-16. 
  77. ↑ Dwivedi & Mehrotra 2001, পৃষ্ঠা 306
  78. ↑ "About Mumbai Metropolitan Region Development Authority (MMRDA)". Mumbai Metropolitan Region Development Authority. Archived from the original on 2009-03-07. https://web.archive.org/web/20090307224202/http://www.mmrdamumbai.org/index.htm। আহৰণ কৰা হৈছে: 2008-11-13. 
  79. ↑ "About Navi Mumbai (History)". Navi Mumbai Municipal Corporation (NMMC). Archived from the original on 2008-09-18. https://web.archive.org/web/20080918095134/http://www.nmmconline.com/english/aboutUs/about_history_Show.php। আহৰণ কৰা হৈছে: 2008-11-13. 
  80. ↑ "Profile of Jawaharlal Nehru Custom House (Nhava Sheva)". Jawaharlal Nehru Custom House. Archived from the original on 2008-02-26. https://web.archive.org/web/20080226073604/http://www.jawaharcustoms.gov.in/jnch/others/profile.htm। আহৰণ কৰা হৈছে: 2008-11-13. 
  81. ↑ Kaur, Naunidhi (July 05–18, 2003). "Mumbai: A decade after riots". Frontline খণ্ড 20 (14). Archived from the original on 2008-12-22. https://web.archive.org/web/20081222015843/http://www.hinduonnet.com/fline/fl2014/stories/20030718002704100.htm। আহৰণ কৰা হৈছে: 2008-11-13. 
  82. ↑ "1993: Bombay hit by devastating bombs". BBC News. 1993-03-12. http://news.bbc.co.uk/onthisday/hi/dates/stories/march/12/newsid_4272000/4272943.stm। আহৰণ কৰা হৈছে: 2008-11-12. 
  83. ↑ "Special Report: Mumbai Train Attacks". BBC News. 2006-09-30. http://news.bbc.co.uk/2/hi/in_depth/south_asia/2006/mumbai_train_attacks/default.stm। আহৰণ কৰা হৈছে: 2008-08-13. 
  84. ↑ "HM announces measures to enhance security" (Press release). Press Information Bureau (Government of India). 2008-12-11. http://pib.nic.in/release/release.asp?relid=45446। আহৰণ কৰা হৈছে: 2008-12-14. 
  85. ↑ 85.0 85.1 85.2 85.3 Thomas, T. (2007-04-27). "Mumbai a global financial centre? Of course!". প্ৰকাশক New Delhi: Rediff. http://www.rediff.com/money/2007/apr/27mumbai.htm। আহৰণ কৰা হৈছে: 2009-05-31. 
  86. ↑ Shaw, Annapurna (1999). "Emerging Patterns of Urban Growth in India". Economic and Political Weekly খণ্ড 34 (16/17): 969–978. doi:10.2307/4407880 (inactive 2009-09-20) . http://www.jstor.org/stable/4407880। আহৰণ কৰা হৈছে: 2009-07-08. 
  87. ↑ Brunn, Williams & Zeigler 2003, পৃষ্ঠা 353–354
  88. ↑ "Mumbai, India Page". Falling Rain Genomics, Inc. http://www.fallingrain.com/world/IN/16/Mumbai.html। আহৰণ কৰা হৈছে: 2008-03-19. 
  89. ↑ "Mumbai Suburban" (PDF). National Informatics Centre (Mahrashtra State Centre). Archived from the original on 2011-08-13. https://web.archive.org/web/20110813081012/http://www.maharashtra.nic.in/htmldocs/Activity/mumbai_sub.pdf। আহৰণ কৰা হৈছে: 2009-15-31. 
  90. ↑ "MMRDA Projects". Mumbai Metropolitan Region Development Authority (MMRDA). Archived from the original on 2009-02-26. https://web.archive.org/web/20090226031015/http://www.mmrdamumbai.org/projects_muip.htm। আহৰণ কৰা হৈছে: 2007-12-06. 
  91. ↑ "Area and Density – Metropolitan Cities" (PDF, 111 KB). Ministry of Urban Development (Government of India). পৃষ্ঠা: 33. Archived from the original on 2009-04-10. https://web.archive.org/web/20090410000104/http://urbanindia.nic.in/moud/theministry/subordinateoff/tcpo/AREA_POP/CHAPTER-4.PDF। আহৰণ কৰা হৈছে: 2008-04-28. 
  92. ↑ 92.0 92.1 92.2 Mumbai Plan, 1.2 Area and Divisions
  93. ↑ Greater Bombay District Gazetteer 1960, পৃষ্ঠা 2
  94. ↑ 94.0 94.1 94.2 Mumbai Plan, 1.1 Location
  95. ↑ Krishnamoorthy, পৃষ্ঠা 218
  96. ↑ "Mumbai, India". Weatherbase. Archived from the original on 2006-03-16. https://web.archive.org/web/20060316121943/http://www.weatherbase.com/weather/weather.php3?s=030034&refer=। আহৰণ কৰা হৈছে: 2008-03-19. 
  97. ↑ Mumbai Plan, 1.3.2.2 Salsette Island
  98. ↑ Srinivasu, T.; Pardeshi, Satish. "Floristic Survey of Institute of Science, Mumbai, Maharashta State". Government of Maharashtra. Archived from the original on 2009-07-17. https://web.archive.org/web/20090717023146/http://iscmumbai.maharashtra.gov.in/floristic%20survey.html। আহৰণ কৰা হৈছে: 2009-08-26. 
  99. ↑ Bapat 2005, পৃষ্ঠা 111–112
  100. ↑ "Municipal Corporation of Greater Mumbai Water Sector Initiatives" (PPT). Department of Administrative Reforms and Public Grievances (Government of India). পৃষ্ঠা: 6. Archived from the original on 2009-04-10. https://web.archive.org/web/20090410234437/http://darpg.nic.in/arpg-website/Conference/Pune/water%20supply%20initiatives.ppt। আহৰণ কৰা হৈছে: 2008-04-30. 
  101. ↑ 101.0 101.1 Bavadam, Lyla (February 15–28, 2003). "Encroaching on a lifeline". Frontline (The Hindu). Archived from the original on 2008-02-18. https://web.archive.org/web/20080218114307/http://www.hinduonnet.com/fline/fl2004/stories/20030228002609200.htm। আহৰণ কৰা হৈছে: 2008-04-28. 
  102. ↑ "Salient Features of Powai Lake" (PPT, 1.6 MB). Department of Environment (Government of Maharashtra). Archived from the original on 2011-07-15. https://web.archive.org/web/20110715195652/https://envis.maharashtra.gov.in/envis_data/pps/pawai2.ppt। আহৰণ কৰা হৈছে: 2009-04-29. 
  103. ↑ Mumbai Plan, 1.7 Water Supply and Sanitation
  104. ↑ Sen, Somit (2008-12-13). "Security web for city coastline". The Times of India. http://timesofindia.indiatimes.com/Cities/Security_web_for_city_coastline/articleshow/3830390.cms। আহৰণ কৰা হৈছে: 2009-04-30. 
  105. ↑ Patil 1957, পৃষ্ঠা 45–49
  106. ↑ Mumbai Plan, 1.3.1 Soil
  107. ↑ Mumbai Plan, 1.3.2 Geology and Geomorphology
  108. ↑ Kanth, S. T. G. Raghu; Iyenagar, R. N. (2006-12-10). "Seismic Hazard estimation for Mumbai City". Current Science (Current Science Association) খণ্ড 91 (11): 1486. http://www.scribd.com/doc/10026629/Earthquake-Hazard-Computation-for-Mumbai-Bombay-City। আহৰণ কৰা হৈছে: 2009-09-03. "This is used to compute the probability of ground motion that can be induced by each of the twenty-three known faults that exist around the city.". 
  109. ↑ India Meteorological Department. Seismic Zoning Map (Map). http://www.imd.ernet.in/section/seismo/static/seismo-zone.htm। আহৰণ কৰা হৈছে: 2008-07-20. 
  110. ↑ "The Seismic Environment of Mumbai". Department of Theoretical Physics (Tata Institute of Fundamental Research). http://theory.tifr.res.in/bombay/physical/fault.html। আহৰণ কৰা হৈছে: 2007-12-06. 
  111. ↑ Proceedings of the Indian National Science Academy 1999, পৃষ্ঠা 210
  112. ↑ Greater Bombay District Gazetteer 1960, পৃষ্ঠা 84
  113. ↑ 113.0 113.1 113.2 Mumbai Plan, 1.4 Climate and Rainfall
  114. ↑ Kishwar, Madhu Purnima (2006-07-03). "Three drown as heavy rain lashes Mumbai for the 3rd day". প্ৰকাশক Mumbai: Daily News and Analysis (DNA). http://www.dnaindia.com/report.asp?NewsID=1039257। আহৰণ কৰা হৈছে: 2009-06-15. 
  115. ↑ Rohli & Vega 2007, পৃষ্ঠা 267
  116. ↑ WMO bulletin 2000, p. 346, "Bombay recorded a maximum temperature of 40.2 °C on 28 March 1982, the highest since 1955."
  117. ↑ "Mumbai still cold at 8.6 degree C". The Times of India. 2008-02-09. http://timesofindia.indiatimes.com/articleshow/2770007.cms। আহৰণ কৰা হৈছে: 2009-04-26. 
  118. ↑ "Mumbai Climatological Table, Period: 1951-1980". India Meteorological Department. http://www.imd.gov.in/section/climate/mumbai2.htm। আহৰণ কৰা হৈছে: 2012-04-15. 
  119. ↑ "Climatological Normals of Mumbai, India". Hong Kong Observatory. http://www.weather.gov.hk/wxinfo/climat/world/eng/asia/india/mumbai_e.htm। আহৰণ কৰা হৈছে: 2010-09-14. 
  120. ↑ Swaminathan & Goyal 2006, পৃষ্ঠা 51
  121. ↑ "GDP growth: Surat fastest, Mumbai largest". The Financial Express. 2008-01-29. http://www.financialexpress.com/news/gdp-growth-surat-fastest-mumbai-largest/266636/। আহৰণ কৰা হৈছে: 2009-09-05. 
  122. ↑ http://www.livemint.com/2009/08/03224002/India-needs-cities-network-for.html
  123. ↑ "Fortune Global 500". Fortune. CNN. 2008-07-21. http://money.cnn.com/magazines/fortune/global500/2008/countries/India.html। আহৰণ কৰা হৈছে: 2009-04-28. 
  124. ↑ "Welcome To World Trade Centre, Mumbai". WTC Mumbai. http://www.wtcmumbai.org/। আহৰণ কৰা হৈছে: 2008-02-14. 
  125. ↑ Swaminathan & Goyal 2006, পৃষ্ঠা 52
  126. ↑ "The World According to GaWC 2008". Globalization and World Cities Study Group and Network (GaWC). Loughborough University. http://www.lboro.ac.uk/gawc/world2008t.html। আহৰণ কৰা হৈছে: 2009-05-07. 
  127. ↑ Keillor 2007, পৃষ্ঠা 83
  128. ↑ "Indian Ports Association, Operational Details". Indian Ports Association. http://www.ipa.nic.in/oper.htm। আহৰণ কৰা হৈছে: 2009-04-16. 
  129. ↑ McDougall, Dan (2007-03-04). "Waste not, want not in the £700m slum". The Observer (Guardian News and Media Limited). http://www.guardian.co.uk/environment/2007/mar/04/india.recycling। আহৰণ কৰা হৈছে: 2009-04-29. 
  130. ↑ Wasko 2003, পৃষ্ঠা 185
  131. ↑ Jha 2005, পৃষ্ঠা 1970
  132. ↑ Kelsey 2008, পৃষ্ঠা 208
  133. ↑ "Worldwide Centres of Commerce Index 2008" (PDF). MasterCard. পৃষ্ঠা: 21. http://www.mastercard.com/us/company/en/insights/pdfs/2008/MCWW_WCoC-Report_2008.pdf। আহৰণ কৰা হৈছে: 2009-04-28. 
  134. ↑ "In Pictures: The Top 10 Cities For Billionaires". Forbes. http://www.forbes.com/2008/04/30/billionaires-london-moscow-biz-billies-cz_cv_0430billiecities_slide_5.html?thisSpeed=15000। আহৰণ কৰা হৈছে: 2009-04-28. 
  135. ↑ Vorasarun, Chaniga (2008-04-30). "Cities Of The Billionaires". Forbes. http://www.forbes.com/2008/04/30/billionaires-london-moscow-biz-billies-cz_cv_0430billiecities.html। আহৰণ কৰা হৈছে: 2009-04-28. 
  136. ↑ "Commissioner System". http://www.citymayors.com/government/india_government.html. 
  137. ↑ Greater Bombay District Gazetteer 1960, General Administration (Introduction)
  138. ↑ http://www.maharashtra.gov.in/english/gazetteer/greater_bombay/generaladmin.html#6 Collector
  139. ↑ Office of the Commissioner of Police, Mumbai, পৃষ্ঠা 2
  140. ↑ Office of the Commissioner of Police, Mumbai, পৃষ্ঠা 7–8
  141. ↑ "About Bombay High Court". Bombay High Court. http://bombayhighcourt.nic.in/। আহৰণ কৰা হৈছে: 2008-01-27. 
  142. ↑ Greater Bombay District Gazetteer 1960, Judiciary
  143. ↑ Fuller & Bénéï 2001, পৃষ্ঠা 47
  144. ↑ 100 glorious years: Indian National Congress, 1885–1985, p. 4, "The centenary of the Indian National Congress, which is being celebrated at its birthplace Bombay, is a unique event."
  145. ↑ "Congress foundation day celebrated". The Hindu. 2006-12-29. Archived from the original on 2008-03-08. https://web.archive.org/web/20080308055955/http://www.hindu.com/2006/12/29/stories/2006122906471500.htm। আহৰণ কৰা হৈছে: 2008-11-12. 
  146. ↑ David 1995, পৃষ্ঠা 215
  147. ↑ "Sena fate: From roar to meow". The Times of India. 2005-11-29. http://timesofindia.indiatimes.com/articleshow/msid-1311115,prtpage-1.cms। আহৰণ কৰা হৈছে: 2008-11-12. 
  148. ↑ "Maharashtra government ‘soft’ on Raj Thackeray’s outfit, says BJP". The Hindu. 2008-02-13. Archived from the original on 2008-04-24. https://web.archive.org/web/20080424090911/http://www.hindu.com/2008/02/13/stories/2008021354841200.htm। আহৰণ কৰা হৈছে: 2008-04-04. 
  149. ↑ Phadnis, পৃষ্ঠা 86–87
  150. ↑ Rana 2006, পৃষ্ঠা 315–316
  151. ↑ "Stage Set for Third Phase Polls in Maharashtra". Outlook. 2009-04-29. Archived from the original on 2010-12-05. https://web.archive.org/web/20101205151107/http://news.outlookindia.com/item.aspx?659150। আহৰণ কৰা হৈছে: 2009-07-06. 
  152. ↑ "List Of Parliamentary Constituencies" (PDF). Election Commission of India. পৃষ্ঠা: 7. Archived from the original on 2009-04-10. http://eci.nic.in/miscellaneous_statistics/ListofPC.pdf। আহৰণ কৰা হৈছে: 2009-09-04. 
  153. ↑ "Congress wins five seats in Mumbai, NCP wins the sixth seat". Mumbai Mirror. 2009-05-16. Archived from the original on 2011-08-16. https://web.archive.org/web/20110816042528/http://www.mumbaimirror.com/index.aspx?Page=article&sectname=News%20-%20City&sectid=2&contentid=200905162009051615521355720c4812d। আহৰণ কৰা হৈছে: 2009-07-06. 
  154. ↑ "List of ACs and PCs". Chief Electoral Officer (Government of Maharashtra). http://ceo.maharashtra.gov.in/acs.php। আহৰণ কৰা হৈছে: 2009-09-04. 
  155. ↑ "Maharashtra 2004 poll outcome". Rediff. 2004-10-16. http://www.rediff.com/election/2004/oct/16kbkmaha.htm। আহৰণ কৰা হৈছে: 2009-09-04. 
  156. ↑ The Mumbai Municipal Corporation Act, 1888, পৃষ্ঠা 6
  157. ↑ "Corporation". Brihanmumbai Municipal Corporation (BMC). http://www.mcgm.gov.in/irj/portal/anonymous/qlcorporation। আহৰণ কৰা হৈছে: 2009-06-15. 
  158. ↑ "Mayor - the First Citizen of Mumbai". Brihanmumbai Municipal Corporation (BMC). http://www.mcgm.gov.in/irj/portal/anonymous/qlmayoffice। আহৰণ কৰা হৈছে: 2009-05-12. "As the presiding authority at the Corporation Meetings, his/her role is confined to the four corners of the Corporation Hall. The decorative role, however, extends far beyond the city and the country to other parts of world" 
  159. ↑ The Mumbai Municipal Corporation Act, 1888, পৃষ্ঠা 3
  160. ↑ "Sena's hat-trick in BMC; Congress suffers setback". Rediff. 2007-02-03. http://www.rediff.com/news/2007/feb/02poll.htm। আহৰণ কৰা হৈছে: 2009-09-04. 
  161. ↑ The Mumbai Municipal Corporation Act, 1888, পৃষ্ঠা 27
  162. ↑ 162.0 162.1 162.2 "Development of Bus Rapid Transit System (BRTS) in Mumbai" (DOC). Mumbai Metropolitan Region Development Authority (MMRDA). Archived from the original on 2013-09-27. https://web.archive.org/web/20130927192943/http://www.mmrdamumbai.org/docs/BRTS%20Note%20for%20web%20Page.doc। আহৰণ কৰা হৈছে: 2009-08-28. 
  163. ↑ 163.0 163.1 Ghose, Anindita (2005-08-24). "What's Mumbai without the black beetles?". Daily News and Analysis (DNA). http://www.dnaindia.com/speakup/report_what-s-mumbai-without-the-black-beetles_422। আহৰণ কৰা হৈছে: 2009-08-29. "In Mumbai autos run only in the suburbs up to Mahim creek. This is probably the perfect arrangement because it is not economically viable for autos and taxis to solicit the same passengers. So autos monopolise the suburbs while taxis rule South Mumbai." 
  164. ↑ "Taxi, auto fares may dip due to CNG usage". The Times of India. 2004-04-22. http://timesofindia.indiatimes.com/articleshow/631726.cms। আহৰণ কৰা হৈছে: 2009-08-29. 
  165. ↑ Vaswani, Karishma (2008-04-07). "Mumbai attempts 'no honking' day". BBC News (BBC). http://news.bbc.co.uk/2/hi/south_asia/7334628.stm। আহৰণ কৰা হৈছে: 2009-08-29. 
  166. ↑ Executive Summary on Comprehensive Transportation Study for MMR, পৃষ্ঠা 2–9
  167. ↑ "আৰ্কাইভ কপি". Archived from the original on 2011-10-03. https://web.archive.org/web/20111003162522/http://www.mumbaipluses.com/newbombayplus/index.aspx?page=article&sectid=1&contentid=2010010320100104153958574e148ffd8&sectxslt=&comments=true। আহৰণ কৰা হৈছে: 2012-09-14. 
  168. ↑ "NH wise Details of NH in respect of Stretches entrusted to NHAI" (PDF, 62.2 KB). National Highways Authority of India (NHAI). Archived from the original on 2009-02-25. https://web.archive.org/web/20090225142615/http://www.nhai.org/Doc/project-offer/Highways.pdf। আহৰণ কৰা হৈছে: 2008-07-04. 
  169. ↑ Dalal, Sucheta (2000-04-01). "India's first international-class expressway is just a month away". The Indian Express. http://www.indianexpress.com/ie/daily/20000401/ina01059.html। আহৰণ কৰা হৈছে: 2009-06-14. 
  170. ↑ Kumar, K.P. Narayana; Chandran, Rahul (2008-03-06). "NHAI starts work on Rs 6,672 cr expressway". Mint. http://www.livemint.com/2008/03/06231146/NHAI-starts-work-on-Rs6672-cr.html। আহৰণ কৰা হৈছে: 2009-06-14. 
  171. ↑ "MSRDC - Project - Bandra Worli Sea Link". Maharashtra State Road Development Corporation (MSRDC). http://www.msrdc.org/projects/bandra_worli.aspx। আহৰণ কৰা হৈছে: 2009-07-02. 
  172. ↑ Mumbai Plan, 1.10 Transport and Communication Network
  173. ↑ "Organisational Setup". Brihanmumbai Electric Supply and Transport (BEST). Archived from the original on 2009-06-04. https://web.archive.org/web/20090604204123/http://www.bestundertaking.com/trans_func.asp। আহৰণ কৰা হৈছে: 2009-06-14. 
  174. ↑ Metropolitan planning and management in the developing world 1993, পৃষ্ঠা 49
  175. ↑ 175.0 175.1 "Composition of Bus Fleet". Brihanmumbai Electric Supply and Transport (BEST). Archived from the original on 2006-07-18. https://web.archive.org/web/20060718003152/http://www.bestundertaking.com/trans_engg.asp। আহৰণ কৰা হৈছে: 2006-10-12. 
  176. ↑ "আৰ্কাইভ কপি". Archived from the original on 2010-06-10. https://web.archive.org/web/20100610093032/http://www.screens.tv/article/11738/Mumbai_bus_network_tops_1000%2C_gets_new_look.html। আহৰণ কৰা হৈছে: 2012-09-14. 
  177. ↑ "Bus Transport Profile". Brihanmumbai Electric Supply and Transport (BEST). Archived from the original on 2002-06-28. https://web.archive.org/web/20020628154146/http://www.bestundertaking.com/trans_botright.asp। আহৰণ কৰা হৈছে: 2009-08-28. 
  178. ↑ Tembhekar, Chittaranjan (2008-08-04). "MSRTC to make long distance travel easier". The Times of India. http://timesofindia.indiatimes.com/articleshow/3322572.cms। আহৰণ কৰা হৈছে: 2009-06-14. 
  179. ↑ "MSRTC adds Volvo luxury to Mumbai trip". The Times of India. 2002-12-29. http://timesofindia.indiatimes.com/articleshow/32792301.cms। আহৰণ কৰা হৈছে: 2009-06-14. 
  180. ↑ Seth, Urvashi (2009-03-31). "Traffic claims Mumbai darshan hot spots". MiD DAY. http://www.mid-day.com/news/2009/mar/310309-Mumbai-News-Mumbai-Darshan-popular-tourist-spots-traffic-congestion-Tourist.htm। আহৰণ কৰা হৈছে: 2009-06-14. 
  181. ↑ "Bus Routes Under Bus Rapid Transit System" (PDF). Brihanmumbai Electric Supply and Transport (BEST). পৃষ্ঠা: 5. Archived from the original on 2007-01-10. https://web.archive.org/web/20070110203942/http://www.bestundertaking.com/TravelAsYouLike-Ticket.pdf। আহৰণ কৰা হৈছে: 2009-03-23. 
  182. ↑ Khanna, Gaurav. "7 Questions You Wanted to Ask About the Mumbai Metro". Businessworld. Archived from the original on 2009-06-25. https://web.archive.org/web/20090625151715/http://www.businessworld.in/index.php/7-Questions-You-Wanted-to-Ask.html। আহৰণ কৰা হৈছে: 2009-08-28. "Road congestion has worsened, though 88 per cent of journeys are made by public transport." 
  183. ↑ Executive Summary on Comprehensive Transportation Study for MMR, p. 2-1: "The 137% increase in cars, a 306% increase in two wheelers, the 420% increase in autos and 128% increase in taxis during 1991-2005 has created a lethal dose of traffic congestion which has catagorised Mumbai as one of the congested cities in the world."
  184. ↑ "আৰ্কাইভ কপি". Archived from the original on 2009-03-14. https://web.archive.org/web/20090314125705/http://mmrdamumbai.org/skywalk.htm। আহৰণ কৰা হৈছে: 2012-09-14. 
  185. ↑ Executive Summary on Comprehensive Transportation Study for MMR, পৃষ্ঠা 2–14
  186. ↑ Kumar, Akshey. "Making Rail Commuting Easier in Mumbai" (Press release). Press Information Bureau (Government of India). http://pib.nic.in/feature/feyr2001/fsep2001/f240920011.html। আহৰণ কৰা হৈছে: 2009-08-29. 
  187. ↑ "Overview of existing Mumbai suburban railway". Mumbai Rail Vikas Corporation. Archived from the original on 2008-06-20. https://web.archive.org/web/20080620033027/http://www.mrvc.indianrail.gov.in/overview.htm। আহৰণ কৰা হৈছে: 2008-07-07. 
  188. ↑ Environment and urbanization 2002, পৃষ্ঠা 160
  189. ↑ "Mumbai Metro Rail Project". Mumbai Metropolitan Region Development Authority (MMRDA). Archived from the original on 2009-07-08. https://web.archive.org/web/20090708175027/http://www.mmrdamumbai.org/projects_metro_rail.htm। আহৰণ কৰা হৈছে: 2009-06-14. 
  190. ↑ "Mumbai monorail to run in two years". The Times of India. 2007-09-27. http://timesofindia.indiatimes.com/articleshow/2413046.cms। আহৰণ কৰা হৈছে: 2009-03-19. 
  191. ↑ "Terminal Facilities in Metropolitanc Cities" (PDF). Ministry of Railways (India). পৃষ্ঠা: 14. http://164.100.24.208/ls/CommitteeR/Railways/21streport.pdf। আহৰণ কৰা হৈছে: 2009-08-28. "The port city of Mumbai is served by 5 passenger terminals namely Chhatrapati Shivaji Terminal (CST), Mumbai Central, Dadar, Bandra and Lokmanya Tilak Terminal." 
  192. ↑ 192.0 192.1 "India's 10 longest runways". Rediff News (Rediff). 2008-08-25. http://www.rediff.com/money/2008/aug/25slid8.htm। আহৰণ কৰা হৈছে: 2009-06-14. 
  193. ↑ "আৰ্কাইভ কপি". Archived from the original on 2010-03-28. https://web.archive.org/web/20100328180405/http://www.csia.in/masterplan.asp। আহৰণ কৰা হৈছে: 2012-09-14. 
  194. ↑ "MIAL eyes Juhu airport". MiD DAY. 2007-06-07. http://www.mid-day.com/news/2007/jun/194964.htm। আহৰণ কৰা হৈছে: 2009-06-14. 
  195. ↑ "Work on Navi Mumbai airport may start next year". Business Line (The Hindu). 2006-12-19. http://www.thehindubusinessline.com/2006/12/19/stories/2006121901370700.htm। আহৰণ কৰা হৈছে: 2009-05-16. 
  196. ↑ Executive Summary on Comprehensive Transportation Study for MMR, পৃষ্ঠা 2–12
  197. ↑ Chittar 1973, p. 65: "The Port is endowed with one of the best natural harbours in the world and has extensive wet and dry dock accommodation to meet the normal needs of the city."
  198. ↑ "Laudable Achievement of JNPT" (Press release). Press Information Bureau (Government of India). 2003-01-07. http://pib.nic.in/archieve/lreleng/lyr2003/rjan2003/07012003/r070120037.html। আহৰণ কৰা হৈছে: 2009-08-29. 
  199. ↑ "Our Mission". Jawaharlal Nehru Port Trust. http://www.google.co.in/search?hl=en&safe=off&q=site:jnport.com+55-60%25&btnG=Search&meta=&aq=f&oq=। আহৰণ কৰা হৈছে: 2009-08-27. 
  200. ↑ Sonawane, Rakshit (2007-05-13). "Cruise terminal plan gets MoU push". Daily News and Analysis. http://cities.expressindia.com/fullstory.php?newsid=236291। আহৰণ কৰা হৈছে: 2009-08-27. "While Arthur Bunder is used by small boats and Hay Bunder caters to declining traffic of barges, Ferry Wharf offers services to Mora, Mandva, Rewas and Uran ports." 
  201. ↑ "BMC Inc. will now sell bottled water". Express News Service (The Indian Express). 1998-05-21. http://www.indianexpress.com/ie/daily/19980521/14150784.html। আহৰণ কৰা হৈছে: 2009-06-13. 
  202. ↑ Sawant, Sanjay (2007-03-23). "It will be years before Mumbai surmounts its water crisis". Daily News and Analysis (DNA). http://www.dnaindia.com/mumbai/report_it-will-be-years-before-mumbai-surmounts-its-water-crisis_1086577। আহৰণ কৰা হৈছে: 2009-06-13. 
  203. ↑ 203.0 203.1 "Tansa water mains to be replaced". The Times of India. 2007-08-01. http://timesofindia.indiatimes.com/articleshow/msid-2247432,prtpage-1.cms। আহৰণ কৰা হৈছে: 2009-06-13. 
  204. ↑ Wajihuddin, Mohammed (2003-05-04). "Make way for Mulund, Mumbai’s newest hotspot". Mumbai Newsline (Indian Express Group). http://cities.expressindia.com/fullstory.php?newsid=50939। আহৰণ কৰা হৈছে: 2009-06-13. 
  205. ↑ "Country's first water tunnel to come up in Mumbai". Daily News and Analysis (DNA). 2008-02-20. http://www.dnaindia.com/report.asp?NewsID=1151960। আহৰণ কৰা হৈছে: 2008-02-21. 
  206. ↑ Express News Service (October 22, 2009). "Now, a toll-free helpline to check water leakage, theft". Yahoo India News. http://in.news.yahoo.com/48/20091022/804/tnl-now-a-toll-free-helpline-to-check-wa.html। আহৰণ কৰা হৈছে: 2009-10-22. 
  207. ↑ Nevin, John (2005-08-27). "Plastic ban: 1 lakh to be jobless". Rediff. http://www.rediff.com/money/2005/aug/27plastic.htm। আহৰণ কৰা হৈছে: 2009-06-13. 
  208. ↑ "How BMC cleans up the city". MiD DAY. 2002-08-26. http://www.mid-day.com/news/2002/aug/29797.htm। আহৰণ কৰা হৈছে: 2009-06-13. 
  209. ↑ "Bombay Sewage Disposal". The World Bank Group. http://www.worldbank.org.in/external/default/main?pagePK=64027221&piPK=64027220&theSitePK=295584&menuPK=295621&Projectid=P010480। আহৰণ কৰা হৈছে: 2009-05-12. 
  210. ↑ Dasgupta, Devraj (2007-04-26). "Stay in island city, do biz". The Times of India. http://timesofindia.indiatimes.com/Cities/Mumbai/Stay_in_island_city_do_biz/articleshow/1956009.cms। আহৰণ কৰা হৈছে: 2009-06-13. 
  211. ↑ "NTPC to give Mumbai 350 mw; electricity tariff may go up". The Financial Express (Indian Express Group). 2006-10-21. http://www.financialexpress.com/news/ntpc-to-give-mumbai-350-mw-electricity-tariff-may-go-up/181350/। আহৰণ কৰা হৈছে: 2009-06-13. 
  212. ↑ Campbell 2008, পৃষ্ঠা 143
  213. ↑ Somayaji, Chitra; Bhatnagar, Shailendra (2009-06-13). "Reliance Offers BlackBerry in India, Vies With Bharti". Bloomberg. http://www.bloomberg.com/apps/news?pid=20601082&sid=a_3Aeo82P.Kg&refer=canada। আহৰণ কৰা হৈছে: 2009-06-13. 
  214. ↑ "MTNL Launches IPTV Services On Broadband". MTNL TriBand, Mumbai. Archived from the original on 2009-04-10. https://web.archive.org/web/20090410082249/http://mumbai.mtnl.net.in/triband/voip/faq.html। আহৰণ কৰা হৈছে: 2009-05-13. 
  215. ↑ "Broadband &Internet". Airtel. http://www.airtel.in/wps/wcm/connect/airtel.in/Airtel.In/Home/ForYou/Broadband+Internet/। আহৰণ কৰা হৈছে: 2009-05-13. 
  216. ↑ Population and Employement profile of Mumbai Metropolitan Region, পৃষ্ঠা 6
  217. ↑ Population and Employement profile of Mumbai Metropolitan Region, পৃষ্ঠা 13
  218. ↑ "India: largest cities and towns and statistics of their population". World Gazetteer. Archived from the original on 2008-03-07. https://web.archive.org/web/20080307150641/http://www.world-gazetteer.com/wg.php?x=&men=gcis&lng=en&dat=80&geo=-104&srt=pnan&col=aohdq&msz=1500&pt=c&va=&srt=pnan। আহৰণ কৰা হৈছে: 2008-01-31. 
  219. ↑ "India: metropolitan areas". World Gazetteer. Archived from the original on 2008-01-18. https://web.archive.org/web/20080118124357/http://www.world-gazetteer.com/wg.php?x=&men=gcis&lng=en&dat=80&geo=-104&srt=pnan&col=aohdq&msz=1500&va=&pt=a। আহৰণ কৰা হৈছে: 2008-01-17. 
  220. ↑ 220.0 220.1 Population and Employement profile of Mumbai Metropolitan Region, পৃষ্ঠা 12
  221. ↑ "Number of Literates & Literacy Rate". Census Data 2001: India at a Glance. Registrar General & Census Commissioner, India. http://censusindia.gov.in/Census_Data_2001/India_at_glance/literates1.aspx। আহৰণ কৰা হৈছে: 2009-04-26. 
  222. ↑ "Sex Ratio". Census Data 2001: India at a Glance. Registrar General & Census Commissioner, India. http://censusindia.gov.in/Census_Data_2001/India_at_glance/fsex.aspx। আহৰণ কৰা হৈছে: 2009-04-26. 
  223. ↑ "Parsis top literacy, sex-ratio charts in city". The Times of India. 2004-09-08. http://timesofindia.indiatimes.com/articleshow/843036.cms। আহৰণ কৰা হৈছে: 2009-07-02. 
  224. ↑ "11th annual report Crime in Maharashtra 2008:Criminal Investigation Department, Pune". Docs.google.com. http://docs.google.com/viewer?url=http%3A%2F%2Fmahacid.com%2Fcid%2FPreface.pdf। আহৰণ কৰা হৈছে: 2010-05-05. 
  225. ↑ "Census GIS Household". Census of India. Office of the Registrar General. Archived from the original on 2016-07-02. https://web.archive.org/web/20160702090246/http://www.censusindiamaps.net/page/Religion_WhizMap1/housemap.htm। আহৰণ কৰা হৈছে: 2008-12-09. 
  226. ↑ Mehta 2004, পৃষ্ঠা 99: "Maharashtrians now comprise 60 percent of the city's residents; 19 percent are Gujarati, and the rest are Muslim, North Indian, Sindhi, South Indian, Christian, Sikh, Parsi, and everybody else."
  227. ↑ Bates 2003, পৃষ্ঠা 266
  228. ↑ Baptista 1967, পৃষ্ঠা 5
  229. ↑ Strizower 1971, পৃষ্ঠা 15
  230. ↑ "The world's successful diasporas". Managementtoday.co.uk.
  231. ↑ Pai 2005, পৃষ্ঠা 1804
  232. ↑ Datta & Jones 1999, Low-Income Households and the Housing Problem in Mumbai, pp. 158–159
  233. ↑ Jacobson, Marc (May 2007). "Dharavi: Mumbai's Shadow City". National Geographic. National Geographic Society. Archived from the original on 2008-06-27. https://web.archive.org/web/20080627140242/http://ngm.nationalgeographic.com/2007/05/dharavi-mumbai-slum/jacobson-text। আহৰণ কৰা হৈছে: 2009-04-28. 
  234. ↑ Davis 2006, পৃষ্ঠা 31
  235. ↑ "Highlights of Economic Survey of Maharashtra 2005-06" (PDF). Directorate of Economics and Statistics, Planning Department (Government of Maharashtra). পৃষ্ঠা: 2. Archived from the original on 2006-05-08. https://web.archive.org/web/20060508220227/http://maccia.org.in/ecoSmaha06.pdf। আহৰণ কৰা হৈছে: 2008-02-13. 
  236. ↑ http://timesofindia.indiatimes.com/articleshow/5823304.cms
  237. ↑ National Crime Records Bureau (2007). "Crime in India-2007" (PDF). Ministry of Home Affairs (Government of India). পৃষ্ঠা: 2. http://ncrb.nic.in/cii2007/home.htm। আহৰণ কৰা হৈছে: 2009-04-25. 
  238. ↑ "Once again, Arthur Road Jail prepares for mother of all trials". The Indian Express. 2009-01-20. http://www.indianexpress.com/news/once-again-arthur-road-jail-prepares-for-mo/412831/। আহৰণ কৰা হৈছে: 2009-09-06. 
  239. ↑ Rao, Subha J. (2004-10-16). "Learn with newspapers". The Hindu. Archived from the original on 2011-07-14. https://web.archive.org/web/20110714003002/http://www.hindu.com/yw/2004/10/16/stories/2004101600260300.htm। আহৰণ কৰা হৈছে: 2009-05-14. 
  240. ↑ Naregal, Veena (2002-02-05). "Privatising emancipation (A Book Review)". Language, Politics, Elites, and the Public Sphere (The Hindu). Archived from the original on 2007-12-11. https://web.archive.org/web/20071211071349/http://www.hinduonnet.com/thehindu/br/2002/02/05/stories/2002020500040500.htm। আহৰণ কৰা হৈছে: 2007-12-24. 
  241. ↑ "City has 43 one-teacher schools". MiD DAY (MiD-Day Infomedia). 2006-09-24. http://www.mid-day.com/news/2006/sep/144108.htm। আহৰণ কৰা হৈছে: 2009-06-09. 
  242. ↑ Mukherji, Anahita (2009-04-02). "Education board tells schools to get state recognition". The Times of India. http://timesofindia.indiatimes.com/articleshow/4346890.cms। আহৰণ কৰা হৈছে: 2009-06-09. 
  243. ↑ "Now, schools can teach in 2 languages". The Times of India. 2006-05-05. http://timesofindia.indiatimes.com/articleshow/1516877.cms। আহৰণ কৰা হৈছে: 2009-06-09. 
  244. ↑ Kak, Subhash (2004-07-13). "Saving India through Its Schools". Rediff News. Rediff. http://www.rediff.com/news/2004/jul/13kak.htm। আহৰণ কৰা হৈছে: 2009-05-13. 
  245. ↑ "Are you cut out for Arts, Science or Commerce?". Rediff News (Rediff). 2008-06-19. http://www.rediff.com/getahead/2008/jun/19trans.htm। আহৰণ কৰা হৈছে: 2009-06-09. 
  246. ↑ Sharma, Archana (2004-06-04). "When it comes to courses, MU dishes up a big buffet". The Times of India. http://timesofindia.indiatimes.com/articleshow/718303.cms। আহৰণ কৰা হৈছে: 2009-06-09. 
  247. ↑ "History". University of Mumbai. http://www.mu.ac.in/History.html। আহৰণ কৰা হৈছে: 2009-06-09. 
  248. ↑ "IIT flights return home". Daily News and Analysis (DNA). 2006-12-22. http://www.dnaindia.com/report.asp?NewsID=1070723। আহৰণ কৰা হৈছে: 2009-06-09. 
  249. ↑ "About the Institute". Veermata Jijabai Technological Institute (VJTI),. Archived from the original on 2009-05-18. https://web.archive.org/web/20090518121006/http://www.vjti.ac.in/home_about.asp। আহৰণ কৰা হৈছে: 2009-06-09. 
  250. ↑ "Admission process for autonomous engg colleges to start today". Indian Express Group. 2008-06-11. Archived from the original on 2011-12-19. https://web.archive.org/web/20111219174721/http://www.expressindia.com/latest-news/admission-process-for-autonomous-engg-colleges-to-start-today/321286/। আহৰণ কৰা হৈছে: 2009-06-09. 
  251. ↑ "About University". SNDT Women's University. Archived from the original on 2009-10-13. https://web.archive.org/web/20091013235515/http://sndt.digitaluniversity.ac/Content.aspx?ID=7&ParentMenuID=7। আহৰণ কৰা হৈছে: 2009-06-09. 
  252. ↑ Bansal, Rashmi (2004-11-08). "Is the 'IIM' brand invincible?". Rediff News (Rediff). http://in.rediff.com/getahead/2004/nov/08rash.htm। আহৰণ কৰা হৈছে: 2009-06-09. 
  253. ↑ "Sydenham College: Our Profile". Sydenham College. Archived from the original on 2009-06-25. https://web.archive.org/web/20090625015836/http://www.sydenham.edu/our_profile.html। আহৰণ কৰা হৈছে: 2009-04-26. 
  254. ↑ "About The Government Law College". Government Law College. Archived from the original on 2009-06-22. https://web.archive.org/web/20090622081119/http://www.glc.edu/incept.asp। আহৰণ কৰা হৈছে: 2009-04-26. 
  255. ↑ Martyris, Nina (2002-10-06). "JJ School seeks help from new friends". The Times of India. http://timesofindia.indiatimes.com/articleshow/24305727.cms। আহৰণ কৰা হৈছে: 2009-05-13. 
  256. ↑ "University ties up with renowned institutes". Daily News and Analysis (DNA). 2006-11-24. http://www.dnaindia.com/report.asp?NewsID=1065998। আহৰণ কৰা হৈছে: 2009-06-09. 
  257. ↑ "CIRUS reactor". Bhabha Atomic Research Centre (BARC). http://www.barc.ernet.in/webpages/reactors/cirus.html। আহৰণ কৰা হৈছে: 2009-05-12. 
  258. ↑ "About BCCI". Board of Control for Cricket in India (BCCI). Archived from the original on 2009-02-07. https://web.archive.org/web/20090207202946/http://www.bcci.tv/about-bcci.html। আহৰণ কৰা হৈছে: 2009-05-16. 
  259. ↑ "I-T Raids at IPL Headquarter at BCCI in Mumbai, reports NDTV | InvestmentKit.com Articles". Investmentkit.com. 2010-04-15. Archived from the original on 2012-12-08. https://archive.is/20121208175436/http://www.investmentkit.com/latestnews/2010/04/15/i-t-raids-at-ipl-headquarter-at-bcci-in-mumbai-reports-ndtv-2/। আহৰণ কৰা হৈছে: 2010-05-05. 
  260. ↑ Makarand, Waingankar (2009-01-18). "Attacking pattern of play has delivered". The Hindu. http://www.hindu.com/2009/01/18/stories/2009011856451500.htm। আহৰণ কৰা হৈছে: 2009-06-08. 
  261. ↑ Seth, Ramesh (2006-12-01). "Brabourne — the stadium with a difference". The Hindu. Archived from the original on 2008-04-21. https://web.archive.org/web/20080421010655/http://www.hindu.com/yw/2006/12/01/stories/2006120100150200.htm। আহৰণ কৰা হৈছে: 2009-06-08. 
  262. ↑ Srivastava, Sanjeev (2002-11-05). "Tendulkar serves it up". BBC News (BBC). http://news.bbc.co.uk/2/low/south_asia/2404371.stm। আহৰণ কৰা হৈছে: 2009-06-08. 
  263. ↑ Murali, Kanta (August-September 2002). "Gavaskar: India's Greatest Crickter". Frontline (The Hindu) খণ্ড 19 (18). Archived from the original on 2009-11-23. https://web.archive.org/web/20091123212136/http://www.hinduonnet.com/fline/fl1918/19180820.htm। আহৰণ কৰা হৈছে: 2009-04-25. 
  264. ↑ Bubna, Shriya (2006-07-07). "Forget cricket, soccer's new media favourite". Rediff News (Rediff). http://www.rediff.com/money/2006/jul/07fifa.htm। আহৰণ কৰা হৈছে: 2009-06-09. 
  265. ↑ "Kenkre FC’s I-League dreams: 21 years in the making". freepressjournal.in. https://www.freepressjournal.in/sports/football/kenkre-fcs-i-league-dreams-21-years-in-the-making। আহৰণ কৰা হৈছে: 16 December 2021. 
  266. ↑ "Mumbai Football Club launched". Rediff News (Rediff). 2007-06-28. http://www.rediff.com/sports/2007/jun/28foot.htm। আহৰণ কৰা হৈছে: 2009-06-09. 
  267. ↑ Sharma, Amitabha Das (2003-07-07). "Mahindra United in summit clash". The Hindu. http://www.hindu.com/thehindu/2003/08/07/stories/2003080705022100.htm। আহৰণ কৰা হৈছে: 2009-06-09. 
  268. ↑ "I-League: Mahindra United to face Mumbai FC". The Hindu. 2008-10-10. http://www.hindu.com/thehindu/holnus/007200810101668.htm। আহৰণ কৰা হৈছে: 2009-06-09. 
  269. ↑ Pal, Abir (2007-01-17). "Mallya, Diageo fight for McDowell Derby". The Times of India. http://timesofindia.indiatimes.com/articleshow/1233374.cms। আহৰণ কৰা হৈছে: 2009-06-08. 
  270. ↑ Pinto, Ashwin (2005-03-05). "ESS plans marketing blitz around F1". Indiantelevision.com. http://www.indiantelevision.com/mam/headlines/y2k5/mar/marmam27.htm। আহৰণ কৰা হৈছে: 2009-04-26. 
  271. ↑ "Motor racing-Force India F1 team to launch 2008 car in Mumbai". Thomson Reuters (Reuters UK). 2008-01-25. Archived from the original on 2008-01-29. https://web.archive.org/web/20080129132715/http://uk.reuters.com/article/motorSportsNews/idUKL2521523620080125। আহৰণ কৰা হৈছে: 2008-01-27. 
  272. ↑ Jore, Dharmendra (2004-11-14). "Formula 1 powerboating swooshes into Mumbai, tourism hope for city". Mumbai Newsline (The Indian Express). http://cities.expressindia.com/fullstory.php?newsid=68125। আহৰণ কৰা হৈছে: 2009-05-14. 
  273. ↑ "Mumbai marathon draws all defending champions". The Earth Times. 2007-12-18. Archived from the original on 2012-09-02. https://web.archive.org/web/20120902025544/http://www.earthtimes.org/articles/show/160916.html। আহৰণ কৰা হৈছে: 2009-05-28. 
  274. ↑ "Bangalore replaces Mumbai on ATP Tour circuit". CBS Sports. 2008-05-20. Archived from the original on 2012-09-18. https://archive.is/20120918093423/http://www.sportsline.com/tennis/story/10834314। আহৰণ কৰা হৈছে: 2009-05-28. 

বাহ্যিক সংযোগ

সম্পাদনা কৰক
ৱিকিমিডিয়া কমন্সত মুম্বাই সম্পৰ্কীয় মিডিয়া ফাইল আছে।


"https://as.wikipedia.org/w/index.php?title=মুম্বাই&oldid=431959"ৰ পৰা অনা হৈছে