ফিকহ
ফিকহ (/fiːk/; [1] আৰবী: فقه [fiqh]) হৈছে ইছলামিক ন্যায়বিজ্ঞানৰ নীতি।[2] ফিকহক প্ৰায়ে শ্বৰীয়তৰ মানৱীয় বুজাবুজি আৰু আচাৰ বুলি বৰ্ণনা কৰা হয়,[3] অৰ্থাৎ কোৰআন আৰু ছুন্নাত (ইছলামিক হজৰত মুহাম্মাদ আৰু তেওঁৰ সংগীসকলৰ শিক্ষা আৰু আচাৰ-ব্যৱহাৰ)ত অৱতীৰ্ণ হোৱা ঐশ্বৰিক ইছলামিক আইনখনৰ বিষয়ে মানুহৰ বুজাবুজি। ফিকহে ইছলামিক ফক্বীহ (উলামা) সকলে কোৰআন আৰু ছুন্নাহৰ ব্যাখ্যা (ইস্তিহাদ)ৰ জৰিয়তে শ্বৰীয়তক সম্প্ৰসাৰণ আৰু বিকাশ কৰে)[3] আৰু তেওঁলোকৰ সন্মুখত উত্থাপন কৰা প্ৰশ্নৰ ওপৰত ফক্বীহৰ ৰায় (ফতোৱা)ৰ দ্বাৰা কাৰ্যকৰী কৰা হয়। এইদৰে শ্বৰীয়তক মুছলমানসকলে অপৰিৱৰ্তনীয় আৰু ভুলহীন বুলি গণ্য কৰাৰ বিপৰীতে ফিকহক ভুল আৰু পৰিৱৰ্তনশীল বুলি গণ্য কৰা হয়। ফিকহত ইছলামত আচাৰ-ব্যৱহাৰ, নৈতিকতা আৰু সামাজিক আইন পালনৰ লগতে অৰ্থনৈতিক আৰু ৰাজনৈতিক ব্যৱস্থাৰ বিষয়েও আলোচনা কৰা হৈছে। আধুনিক যুগত ছুন্নী চৰ্চাৰ ভিতৰত চাৰিখন বিশিষ্ট বিদ্যালয় (মাজহাব) আছে, ইয়াৰ উপৰিও ছিয়া চৰ্চাৰ ভিতৰত দুখন (বা তিনিটা) আছে। ফিকহৰ প্ৰশিক্ষণ লোৱা ব্যক্তিক ফুকাহা বুলি জনা যায়[4]
ৰূপকভাৱে ফিকহৰ অৰ্থ হ’ল ইছলামিক আইনী ৰায়দানৰ বিষয়ে ইয়াৰ উৎসৰ পৰা জ্ঞান। ধৰ্মীয় ৰায়দান ইয়াৰ উৎসৰ পৰা উলিয়াবলৈ হ’লে মুস্তাহিদ (ইস্তিহাদ কৰা ব্যক্তি)ৰ ফালৰ পৰা বিভিন্ন আলোচনাৰ গভীৰ বুজাবুজি থাকিব লাগিব। এজন ফক্বীহে কোনো বিষয়ৰ গভীৰতালৈ চাব লাগিব আৰু কেৱল আপাত অৰ্থত সন্তুষ্ট নহ’ব লাগিব আৰু যিজন ব্যক্তিয়ে কেৱল এটা বিষয়ৰ ৰূপহে জানে তেওঁ ফকীহ হিচাপে যোগ্যতা অৰ্জন নকৰে।[2]
ফিকহৰ অধ্যয়ন, পৰম্পৰাগতভাৱে উছুল আল-ফিকহ (ইছলামিক ন্যায়বিজ্ঞানৰ নীতি, lit. ফিকহৰ শিপা, বিকল্পভাৱে উছুল আল-ফিকহ বুলি লিপিবদ্ধ কৰা), আইনী ব্যাখ্যা আৰু বিশ্লেষণৰ পদ্ধতিত ভাগ কৰা হয়; আৰু ফুৰুআল-ফিকহ (আক্ষৰতঃ ফিকহৰ শাখা), এই নীতিসমূহৰ ভিত্তিত ৰায়দানৰ বিশদ বিৱৰণ।[5][6] ফুৰু আল-ফিকহ হৈছে উছুল আল-ফিকহৰ প্ৰয়োগৰ উৎপাদন আৰু ঐশ্বৰিক ইচ্ছা বুজিবলৈ মানুহৰ প্ৰচেষ্টাৰ মুঠ উৎপাদন। হুকম (আহকাম) হৈছে কোনো এটা গোচৰৰ এটা বিশেষ ৰায়।
ব্যুৎপত্তিবিজ্ঞান
সম্পাদনা কৰকফিকহ শব্দটো আৰবী ভাষাৰ এটা শব্দ যাৰ অৰ্থ হৈছে "গভীৰ বুজাবুজি"[7]:470 বা "সম্পূৰ্ণ বুজাবুজি।" কাৰিকৰীভাৱে ইয়াৰ অৰ্থ হৈছে বিশদ ইছলামিক উৎসৰ পৰা উলিওৱা ইছলামিক আইনৰ শৰীৰ (যিবোৰ ইছলামিক ন্যায়বিজ্ঞানৰ নীতিত অধ্যয়ন কৰা হয়) আৰু ইছলামিক ন্যায়বিজ্ঞানৰ জৰিয়তে ইছলামৰ জ্ঞান আহৰণৰ প্ৰক্ৰিয়া। বুৰঞ্জীবিদ ইবনে খালদুনে ফিকহক "আল্লাহৰ নিয়মৰ জ্ঞান যিসকল ব্যক্তিৰ যিসকল ব্যক্তিয়ে প্ৰয়োজনীয় (ৱাজিব), পাপী (হাৰাম), পৰামৰ্শ দিয়া (মণ্ডুব), অসন্মত (মাক্ৰুহ) বা নিৰপেক্ষ (মুবাহ) তাক সন্মান জনাই আইন মানি চলাৰ লগত জড়িত ব্যক্তিসকলৰ কৰ্মৰ বিষয়ে বৰ্ণনা কৰিছে।" [8] এই সংজ্ঞা আইনবিদসকলৰ মাজত সামঞ্জস্যপূৰ্ণ।
আধুনিক মানক আৰবী ভাষাত ফিকহৰ অৰ্থ ইছলামিক ন্যায়বিজ্ঞানলৈও আহিছে।[9] এইদৰে মুখ্য ন্যায়াধীশজন ৰবাৰ্টছক আমেৰিকাৰ সাধাৰণ আইন ফিকহৰ বিশেষজ্ঞ হিচাপে কোৱা সম্ভৱ নহয়, বা ইজিপ্তৰ আইনী পণ্ডিত আব্দ এল-ৰাজাক এল-ছানহুৰিক ইজিপ্তৰ দেৱানী আইন ফিকহৰ বিশেষজ্ঞ হিচাপে কোৱা সম্ভৱ নহয়।
ইতিহাস
সম্পাদনা কৰকছুন্নী ইছলামিক ইতিহাস অনুসৰি ছুন্নী আইন অনুসৰি কালক্ৰমিক পথ অনুসৰণ কৰা হৈছিল:
- আল্লাহ → মুহাম্মাদ → সংগীসকল → অনুগামীসকল → ফিকহ।[10]
আল্লাহে বাছি লোৱা আজ্ঞা আৰু নিষেধাজ্ঞাসমূহ কোৰআন আৰু ছুন্নাহ দুয়োটাতে (নবীৰ বাক্য, কাম আৰু উদাহৰণ হাদিছ হিচাপে প্ৰচাৰিত) নবীৰ ওহীৰ জৰিয়তে অৱতীৰ্ণ হৈছিল। প্ৰথম মুছলমানসকলে (ছাহাবাহ বা চাহাবাসকলে) শুনিছিল আৰু মানিছিল, আৰু ইছলামৰ এই সাৰমৰ্ম[11] পৰৱৰ্তী প্ৰজন্মলৈ (তাবিউন আৰু তাবি’ আল-তাবিইন বা উত্তৰাধিকাৰী/অনুগামী আৰু উত্তৰাধিকাৰীসকলৰ উত্তৰাধিকাৰী), যিদৰে মুছলমান আৰু ইছলাম বিয়পি পৰিছিল, সেইদৰে প্ৰেৰণ কৰিছিল পশ্চিম আৰবৰ পৰা উত্তৰ, পূব আৰু পশ্চিমলৈকে বিজয়ী ভূমিলৈকে,[12][Note 1] য'ত ইয়াক পদ্ধতিগত আৰু বিশদভাৱে উল্লেখ কৰা হৈছিল[11]
ইছলামিক ন্যায়বিজ্ঞানৰ ইতিহাস "প্ৰথাগতভাৱে আঠটা যুগত বিভক্ত":[14]
- প্ৰথম সময়ছোৱাৰ অন্ত পৰিছিল ১১ হিজৰীত মুহাম্মাদৰ মৃত্যুৰ সময়ত।[14]
- দ্বিতীয় যুগ "ব্যক্তিগত ব্যাখ্যাৰ দ্বাৰা বৈশিষ্ট্যযুক্ত" ছাহাবা বা মুহাম্মাদৰ সহযোগীসকলে কেননৰ "ব্যক্তিগত ব্যাখ্যাৰে বৈশিষ্ট্যযুক্ত", যিটো ৫০ হিজৰীলৈকে চলিছিল।[14]
- ৫০ হিজৰীৰ পৰা দ্বিতীয় শতিকাৰ আৰম্ভণিলৈকে ইছলাম ধৰ্ম প্ৰকাশ পোৱা পশ্চিম আৰবত আৰু "ইৰাকত যুক্তিবাদী দৃষ্টিভংগী"ৰ মাজত প্ৰতিযোগিতা আছিল।[14]
- "প্ৰাচীন ইছলামিক ন্যায়বিজ্ঞানৰ সোণালী যুগ"ৰ পৰা "দ্বিতীয় শতিকাৰ আৰম্ভণিৰ পৰা চতুৰ্থ শতিকাৰ মাজভাগলৈকে যেতিয়া ছুন্নী আৰু ছিয়া ন্যায়বিজ্ঞানৰ আঠটা "আটাইতকৈ উল্লেখযোগ্য" বিদ্যালয়ৰ উত্থান ঘটিছিল।" [14]
- চতুৰ্থ শতিকাৰ মাজভাগৰ পৰা হিজৰী সপ্তম শতিকাৰ মাজভাগলৈকে ইছলামিক ন্যায়বিজ্ঞান "মূল ন্যায়িক বিদ্যালয়সমূহৰ ভিতৰত বিশদভাৱে সীমিত" আছিল।[14]
- ইছলামিক ন্যায়বিজ্ঞানৰ "অন্ধকাৰ যুগ" হিজৰী সপ্তমৰ মাজভাগত (১২৫৮ খ্ৰীষ্টাব্দ) বাগদাদৰ পতনৰ পৰা ১২৯৩ হিজৰী/১৮৭৬ খ্ৰীষ্টাব্দলৈকে বিস্তৃত আছিল।
- ১২৯৩ হিজৰীত (১৮৭৬ খ্ৰীষ্টাব্দ) অট্টোমানসকলে মাজাল্লাহ এল-আহকাম-ই-আদলিয়াত হানাফী ন্যায়বিজ্ঞানৰ সংহিতাকৰণ কৰে। "পশ্চিমীয়া আইনী আৰু প্ৰযুক্তিগত অগ্ৰগতিৰ সৈতে পৰিচিত হোৱা"ৰ দ্বাৰা প্ৰভাৱিত কেইবাটাও "বিধিগত পুনৰুজ্জীৱন আন্দোলন" খ্ৰীষ্টীয় ২০ শতিকাৰ মাজভাগলৈকে অনুসৰণ কৰিছিল। মুহাম্মাদ আব্দুহ আৰু আব্দ এল-ৰাজ্জাক এল-ছানহুৰী এই যুগৰ উৎপাদন আছিল।[14] অৱশ্যে আব্দুহ আৰু এল-ছানহুৰী আধুনিকতাবাদী আছিল। ১৯ শতিকাৰ অট্টোমান শ্বৰীয়ত সংহিতা হানাফী বিদ্যালয়ৰ দৃষ্টিভংগীৰ ওপৰত নিৰ্মাণ কৰা হৈছিল।
- শেহতীয়া যুগটো হৈছে "ইছলামিক পুনৰুজ্জীৱন", যিটো "পশ্চিমীয়া সামাজিক আৰু আইনী অগ্ৰগতিৰ প্ৰত্যাখ্যানৰ ওপৰত ভিত্তি কৰি" আৰু বিশেষভাৱে ইছলামিক ৰাষ্ট্ৰ, সমাজ বিজ্ঞান, অৰ্থনীতি আৰু বিত্তৰ বিকাশৰ যুগ।[14]
ইছলামিক ন্যায়বিজ্ঞানৰ গঠনমূলক সময়ছোৱা আদিম মুছলমান সম্প্ৰদায়ৰ সময়ৰ পৰাই বিস্তৃত। এই সময়ছোৱাত ন্যায়বিদসকলে তত্ত্ব আৰু পদ্ধতিতকৈ কৰ্তৃত্ব আৰু পাঠদানৰ বিষয়বোৰৰ প্ৰতিহে বেছি চিন্তা কৰিছিল।[15]
তত্ত্ব আৰু পদ্ধতিৰ ক্ষেত্ৰত অগ্ৰগতি ঘটিছিল প্ৰাথমিক মুছলমান আইনবিদ মুহাম্মাদ ইবনে ইদ্ৰিছ এছ-শ্বাফী (৭৬৭–৮২০)ৰ আগমনৰ লগে লগে, যিয়ে তেওঁৰ গ্ৰন্থ আৰ-ৰিছালাত ইছলামিক ন্যায়বিজ্ঞানৰ মৌলিক নীতিসমূহ সংহিতা কৰিছিল। গ্ৰন্থখনত আইনৰ চাৰিটা মূল (কোৰআন, ছূন্নাহ, ইজমা, আৰু কিয়াছ)ৰ বিষয়ে বিতংভাৱে উল্লেখ কৰা হৈছে আৰু লগতে উল্লেখ কৰা হৈছে যে প্ৰাথমিক ইছলামিক গ্ৰন্থসমূহ (কোৰআন আৰু হাদিছ)ক বৈজ্ঞানিক অধ্যয়নৰ পৰা আহৰণ কৰা ব্যাখ্যাৰ বস্তুনিষ্ঠ নিয়ম অনুসৰি বুজিব লাগে আৰবী ভাষা।[16]
তাৰ পিছৰ শতিকাবোৰত আইনৰ গৌণ উৎস বিকশিত আৰু পৰিশোধন কৰা হৈছিল, যিবোৰ মূলতঃ ন্যায়িক পছন্দ (ইস্তিহছান), পূৰ্বৰ নবীসকলৰ আইন (শ্বাৰ মান ক্বলানা), ধাৰাবাহিকতা (ইস্তিছাব), বৰ্ধিত উপমা (মাছলাহ মূৰ্ছালা), উপায়সমূহক বাধা দিয়া (ছাদ্দ)ৰে গঠিত আল-ধৰিয়াহ), স্থানীয় ৰীতি-নীতি (উৰ্ফ), আৰু নবী (কাউল আল-ছাহাবী)ৰ এজন চাহাবীৰ কথা।[17]
আদিম পণ্ডিতসকলৰ ডায়েগ্ৰাম
সম্পাদনা কৰক
কোৰআনে মানুহ আৰু সমাজে মানি চলিবলগীয়া অধিকাৰ, দায়িত্ব আৰু নিয়ম নিৰ্ধাৰণ কৰে, যেনে স্বাৰ্থৰ সৈতে লেনদেন কৰা। তাৰ পিছত মুহাম্মদে এটা উদাহৰণ আগবঢ়াইছিল, যিটো হাদিছৰ কিতাপত লিপিবদ্ধ কৰা হৈছে, য’ত মানুহক দেখুৱাইছিল যে তেওঁ এই নিয়মবোৰ কেনেকৈ কাৰ্যকৰীভাৱে এখন সমাজত কাৰ্যকৰী কৰিছিল। মুহাম্মাদৰ মৃত্যুৰ পিছত ফকীহৰ প্ৰয়োজন হৈছিল, নতুন আইনী বিষয়ত সিদ্ধান্ত ল’বলৈ য’ত কোৰআন বা হাদিছত এনে কোনো ৰায় নাই, ইছলামিক হজৰত মুহাম্মাদৰ উদাহৰণ একেধৰণৰ গোচৰৰ সন্দৰ্ভত।[18][19]
মুহাম্মাদৰ পিছৰ বছৰবোৰত মদিনাৰ সম্প্ৰদায়টোৱে একে নিয়ম ব্যৱহাৰ কৰি থাকিল। মানুহ মুহাম্মাদৰ প্ৰথাৰ সৈতে পৰিচিত আছিল আৰু সেয়েহে একে নিয়ম ব্যৱহাৰ কৰি থাকিল।
তলৰ ডায়েগ্ৰামত দেখা দিয়া পণ্ডিতসকলক মুহাম্মাদৰ সহযোগীসকলে শিকাইছিল, যাৰ বহুতেই মদিনাত বসতি স্থাপন কৰিছিল।[20] মালিক ইবনে আনাছৰ মুৱাত্তা[21] এই পণ্ডিতসকলৰ মতামতৰ একমত হিচাপে লিখা হৈছিল।[22][23][24] মালিক ইবনে আনাছৰ মুৱাত্তাই[21] ইমাম জাফৰ আল-ছাদিকৰ ১৩টা হাদিছ উদ্ধৃত কৰিছে।[25] আইছাই ভতিজা উৰৱাহ ইবনে জুবাইৰকো শিকাইছিল। ইয়াৰ পিছত তেওঁ নিজৰ পুত্ৰ হিছাম ইবনে উৰৱাহক শিকাইছিল, যি মালিক ইবনে আনাছৰ মূল শিক্ষক আছিল যাৰ মতামত বহুত ছুন্নীয়ে অনুসৰণ কৰে আৰু জাফৰ আল-ছাদিকেও শিকাইছিল। কাছিম ইবনে মুহাম্মাদ ইবনে আবি বকৰ, হিছাম ইবনে উৰৱাহ আৰু মুহাম্মাদ আল-বাকিৰে জাইদ ইবনে আলী, জাফৰ আল-ছাদিক, আবু হানিফা আৰু মালিক ইবনে আনাছক শিক্ষা দিছিল।
ইমাম জাফৰ আল-ছাদিক, ইমাম আবু হানিফা আৰু মালিক ইবনে আনাছে মদীনাৰ আল-মছজিদ আন-নবৱীত একেলগে কাম কৰিছিল। লগতে কাছিম ইবনে মুহাম্মাদ ইবনে আবি বকৰ, মুহাম্মাদ আল-বাকিৰ, জায়দ ইবনে আলী আৰু অন্যান্য ৭০ জনতকৈ অধিক আগশাৰীৰ ফকীহক আৰু পণ্ডিত আছিল।
আল-শ্বাফীক মালিক ইবনে আনাছে শিকাইছিল। আহমদ ইবনে হাম্বলক আল-শ্বাফী শিকাইছিল। মুহাম্মাদ আল-বুখাৰীয়ে হাদিছ সংগ্ৰহ কৰি সকলোতে ভ্ৰমণ কৰিছিল আৰু তেওঁৰ পিতৃ ইছমাইল ইবনে ইব্ৰাহিম মালিক ইবনে আনাছৰ ছাত্ৰ আছিল।[26][27][28][29][30]
| আদিম ইছলামিক পণ্ডিতসকল | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
এই মৌলিক আইনবিদ আৰু পণ্ডিতসকলে প্ৰকৃততে লিখা গ্ৰন্থসমূহত তেওঁলোকৰ মাজত ধৰ্মতত্ত্ব আৰু ন্যায়িক পাৰ্থক্য অতি কম। ইমাম আহমেদে তেওঁ দিয়া ধৰ্মীয় ৰায়সমূহ লিখা আৰু সংহিতাকৰণ কৰাটো নাকচ কৰিছিল। তেওঁলোকে জানিছিল যে তেওঁলোকৰ কিছুমান বিচাৰত হয়তো ভুল হৈছিল আৰু এই কথা স্পষ্টকৈ কৈছিল। তেওঁলোকে কেতিয়াও নিজৰ ৰায়দানৰ প্ৰৱৰ্তন কৰা নাছিল যে, "ইয়াত, এই বিচাৰ আল্লাহ আৰু তেওঁৰ ভাববাদীৰ বিচাৰ।"[31] প্ৰকৃততে জাফৰ আল-ছাদিকে নিজেই লিখা গ্ৰন্থও অতি কম। এই সকলোবোৰে কোৰআন আৰু হাদিছ (মুহাম্মাদৰ আমল)ক অগ্ৰাধিকাৰ দিয়ে। তেওঁলোকে অনুভৱ কৰিছিল যে কোৰআন আৰু হাদিছ, মুহাম্মাদৰ আদৰ্শই মানুহক প্ৰয়োজনীয় প্ৰায় সকলোখিনি যোগান ধৰিছে। "আজি মই তোমালোকৰ বাবে তোমালোকৰ ধৰ্ম সিদ্ধ কৰিলোঁ আৰু তোমালোকৰ ওপৰত মোৰ অনুগ্ৰহ সম্পূৰ্ণ কৰিলোঁ আৰু তোমালোকৰ বাবে ইছলামক ধৰ্ম হিচাপে অনুমোদন দিছো" কোৰআন ৫:৩।[32]
এই পণ্ডিতসকলে ইজনে সিজনৰ মাজত পাৰ্থক্য কৰা নাছিল। তেওঁলোক ছুন্নী বা ছিয়া নাছিল। তেওঁলোকে অনুভৱ কৰিছিল যে তেওঁলোকে কোৰআনত বৰ্ণনা কৰা ধৰণে ইব্ৰাহীমৰ ধৰ্ম অনুসৰণ কৰিছে "কওক: আল্লাহে সত্য কথা কয়; গতিকে ইব্ৰাহীমৰ ধৰ্ম অনুসৰণ কৰক, যিজন সৎ। আৰু তেওঁ মুশ্বৰিকসকলৰ মাজৰ এজন নাছিল" (কোৰআন ৩:৯৫ )।
বেছিভাগ মতানৈক্য ইস্তিহাদৰ জৰিয়তে ৰচনা কৰা শ্বৰীয়ত আইন সম্পৰ্কে য’ত কোৰআন বা ইছলামিক হজৰত মুহাম্মাদৰ হাদিছত একেধৰণৰ গোচৰৰ সন্দৰ্ভত এনে কোনো ৰায় নাই।[31] মালিক ইবনে আনাছে মুৱাত্তাত ব্যাখ্যা কৰা মতে।[22] এই আইনবিদসকলে নতুন নতুন ক্ষেত্ৰলৈ যোৱাৰ লগে লগে তেওঁলোকে প্ৰাগমেটিক আছিল আৰু প্ৰাক-ইছলামিক সময়ত সেই অঞ্চলত দিয়া একেটা ৰায়কে ব্যৱহাৰ কৰি গৈছিল, যদি জনসাধাৰণে ইয়াৰ সৈতে আৰাম অনুভৱ কৰিছিল, তেন্তে সেয়া ন্যায়সংগত আছিল আৰু তেওঁলোকে ইজতিহাদ ব্যৱহাৰ কৰি অনুমান কৰিছিল যে ই আৰামদায়ক আছিল কোৰআন বা হাদিছৰ সৈতে সংঘাত নহয়।[21] ইয়াৰ ফলত বিভিন্ন সম্প্ৰদায়ে ইছলামিক ষ্টেটৰ সৈতে একত্ৰিত হোৱাত সহজ হৈ পৰিল আৰু ইছলামিক ষ্টেটৰ দ্ৰুত সম্প্ৰসাৰণত সহায় কৰিলে।
এই বিচ্ছিন্নতা হ্ৰাস কৰিবলৈ আছ-শ্বাফীয়ে কোৰআন আৰু হাদিছ (মহাম্মদৰ প্ৰথা)ক অগ্ৰাধিকাৰ দিয়াৰ প্ৰস্তাৱ দিছিল আৰু তাৰ পিছতহে মুছলমান ফকীহসকলৰ ঐকমত্য (ইজমা) আৰু উপমামূলক যুক্তি (কিয়াছ) চাবলৈ প্ৰস্তাৱ দিছিল।[22] ইয়াৰ ফলত তাৰ পিছত মুহাম্মাদ আল-বুখাৰীৰ[33] দৰে ফকীহসকলে নিজৰ জীৱন ছহীহ আল-বুখাৰীৰ দৰে কিতাপত শুদ্ধ হাদিছ সংগ্ৰহৰ বাবে উৎসৰ্গা কৰিলে। ছহীহৰ অনুবাদ হৈছে প্ৰামাণিক বা শুদ্ধ। তেওঁলোকেও অনুভৱ কৰিছিল যে মুহাম্মাদৰ বিচাৰ তেওঁলোকৰ বিচাৰতকৈ অধিক নিৰপেক্ষ আৰু উন্নত।
এই আদিম আইনবিদ আৰু পণ্ডিতসকলেও শাসকসকলৰ প্ৰতি ভাৰসাম্য ৰক্ষাৰ কাম কৰিছিল। অন্যায় দেখিলে এই সকলো পণ্ডিতে ইয়াৰ বিৰুদ্ধে মাত মাতিলে। মদিনাৰ বাহিৰত ৰাজ্যখন সম্প্ৰসাৰণ হোৱাৰ লগে লগে বিভিন্ন সম্প্ৰদায়ৰ অধিকাৰ, যিদৰে সেইবোৰ মদিনাৰ সংবিধানত গঠিত হৈছিল, তেতিয়াও প্ৰযোজ্য আছিল। কোৰআনে ৰাজ্যখনৰ নাগৰিকসকলকো অতিৰিক্ত অধিকাৰ প্ৰদান কৰিছিল আৰু এই অধিকাৰসমূহো প্ৰয়োগ কৰা হৈছিল। আলী, হাছান আৰু হুছেইন ইবনে আলীয়ে প্ৰথম তিনি খলিফাক এই চৰ্ত মানি চলাৰ বাবে আনুগত্য দিছিল। পিছত চতুৰ্থ খলিফা আলীয়ে এখন চিঠিত লিখিছে "মই জনসাধাৰণৰ ওচৰলৈ গৈ তেওঁলোকৰ আনুগত্যৰ শপত লোৱা নাছিলো কিন্তু তেওঁলোকে মোক নিজৰ আমিৰ (শাসক) কৰাৰ ইচ্ছাৰে মোৰ ওচৰলৈ আহিছিল। মই তেওঁলোকৰ ফালে হাত আগবঢ়োৱা নাছিলো যাতে তেওঁলোকে।" মোৰ প্ৰতি আনুগত্যৰ শপত খাব পাৰে কিন্তু তেওঁলোকে নিজেই মোৰ ফালে হাত আগবঢ়াই দিলে।"[34] কিন্তু পিছলৈ ভাগ্যই যিদৰে কৰিব (ইছলামত পূৰ্বনিৰ্ধাৰণ) যেতিয়া প্ৰথম ইয়াজিদ, এজন অত্যাচাৰী শাসকে ক্ষমতা দখল কৰিলে, তেতিয়া মুহাম্মাদৰ নাতি হুছেইন ইবনে আলীয়ে অনুভৱ কৰিলে যে তেওঁৰ বাবে আল্লাহৰ পৰা পৰীক্ষা আৰু তেওঁৰ সৈতে মুখামুখি হোৱাটো তেওঁৰ কৰ্তব্য। তাৰ পিছত আব্দুল্লাহ ইবনে আল-জুবাইৰ, কাছিম ইবনে মুহাম্মাদ ইবনে আবি বকৰৰ খুলশালীয়েকে উমাইয়াদ শাসকসকলৰ সৈতে মুখামুখি হয়, কাৰণ হুছেইন ইবনে আলীক কুফাৰ জনসাধাৰণে বিশ্বাসঘাতকতা কৰি ছিৰিয়াৰ ৰোমান সেনাই এতিয়া ইয়াজিদ প্ৰথম উমাইয়াদ শাসকৰ নিয়ন্ত্ৰণত আছে।[35] ইয়াৰ পিছত আব্দুল্লাহ ইবনে আল-জুবাইৰে উমাইয়াদসকলৰ বিৰুদ্ধে যুঁজি তেওঁলোকৰ বাহিনীক হিজাজ আৰু ইৰাকৰ পৰা বহিষ্কাৰ কৰে। কিন্তু তাৰ পিছত ইৰাকত তেওঁৰ বাহিনী ক্ষীণ হৈ পৰিল, খাৱাৰীজক বাধা দিবলৈ চেষ্টা কৰিলে। ইয়াৰ পিছত উমাইয়াদসকলে ঘৰলৈ গুচি যায়।এটা দীঘলীয়া অভিযানৰ অন্তত তেওঁৰ শেষৰ ঘণ্টাত আব্দুল্লাহ ইবনে আল-জুবাইৰে প্ৰথম খলিফা আবু বকৰৰ কন্যা আছমা’ বিন্ত আবু বকৰৰ পৰা পৰামৰ্শ বিচাৰিলে। আছমা’ বিন্ত আবু বকৰে তেওঁৰ পুত্ৰক উত্তৰ দিলে, তেওঁ ক’লে:[36] “আপুনি নিজৰ মাজতে ভালকৈ জানে, যে যদি আপুনি সত্যৰ ওপৰত আছে আৰু আপুনি সত্যৰ ফালে মাতিছে তেন্তে আগবাঢ়ি যাওক, কাৰণ আপোনাৰ তুলনাত অধিক সন্মানীয় লোকক হত্যা কৰা হৈছে আৰু যদিহে।” তুমি সত্যৰ ওপৰত নহয়, তেন্তে তুমি কি দুষ্ট পুত্ৰ আৰু তুমি নিজকে আৰু তোমাৰ লগত থকাসকলক ধ্বংস কৰিলা সঁচাকৈয়ে মুক্ত নহ'ব।" আব্দ আল্লাহ ইবনে আল-জুবাইৰ গুচি যায় আৰু পিছলৈ এতিয়া উমাইয়াদৰ নিয়ন্ত্ৰণত থকা আৰু হাজ্জাজৰ নেতৃত্বত ছিৰিয়াৰ ৰোমান সেনাইও তেওঁক হত্যা কৰি ক্ৰুচত দিয়া হয়। প্ৰথম খলিফা আবু বকৰৰ পুত্ৰ আৰু চতুৰ্থ খলিফা আলীৰ দ্বাৰা ডাঙৰ-দীঘল কৰা মুহাম্মাদ ইবনে আবি বকৰকো উমাইয়াদসকলে হত্যা কৰে।[37] তাৰ পিছত আইশাই নিজৰ পুত্ৰ কাছিম ইবনে মুহাম্মাদ ইবনে আবি বকৰক ডাঙৰ-দীঘল কৰি শিকাইছিল যিয়ে পিছলৈ তেওঁৰ নাতি জাফৰ আল-ছাদিকক শিকাইছিল।
_Mausua_Fiqhiya_Kuwaitiya_%E0%A6%AB%E0%A6%BF%E0%A6%95%E0%A6%B9_%E0%A6%AC%E0%A6%BF%E0%A6%B6%E0%A7%8D%E0%A6%AC%E0%A6%95%E0%A7%8B%E0%A6%B7_%E0%A6%AE%E0%A6%BE%E0%A6%93%E0%A6%B8%E0%A7%82%E2%80%98%E0%A6%86%E0%A6%A4%E0%A7%81%E0%A6%B2_%E0%A6%AB%E0%A6%BF%E0%A6%95_%D8%A7%D9%84%D9%85%D9%88%D8%B3%D9%88%D8%B9%D8%A9_%D8%A7%D9%84%D9%81%D9%82%D9%87%D9%8A%D8%A9_%D8%A7%D9%84%D9%83%D9%88%D8%AA%D9%8A%D8%AA%D9%8A%D8%A9_%D9%85%D9%88%D8%B3%D9%88%D8%B9%DB%81_%D9%81%D9%82%DB%81%DB%8C%DB%81%D8%8C_%DA%A9%D9%88%DB%8C%D8%AA.jpg)
উমাইয়াদ যুগৰ আৰম্ভণিতে সম্প্ৰদায়ৰ জড়িততা অধিক হৈছিল। কোৰআন আৰু মুহাম্মাদৰ আদৰ্শই আছিল আইনৰ মূল উৎস যাৰ পিছত সমাজে সিদ্ধান্ত লয়। যদি ই সমাজৰ বাবে কাম কৰিছিল, ন্যায়সংগত আছিল আৰু কোৰআন আৰু মুহাম্মাদৰ আদৰ্শৰ সৈতে সংঘাতত নপৰে, তেন্তে ইয়াক গ্ৰহণ কৰা হৈছিল। ইয়াৰ ফলত ৰোমান, পাৰ্চী, মধ্য এছিয়া আৰু উত্তৰ আফ্ৰিকান পটভূমিৰ বিভিন্ন সম্প্ৰদায়ৰ বাবে ইছলামিক ষ্টেটৰ সৈতে একত্ৰিত হোৱাটো সহজ হৈ পৰিছিল আৰু ই ইছলামিক ষ্টেটৰ দ্ৰুত সম্প্ৰসাৰণত সহায় কৰিছিল। মদীনাৰ পণ্ডিতসকলৰ সৈতে অধিক জটিল ন্যায়িক বিষয়সমূহৰ ওপৰত পৰামৰ্শ লোৱা হৈছিল। শ্বৰীয়ত আৰু ফিকহৰ চৰকাৰী অধিক কেন্দ্ৰীভূত বিদ্যালয়সমূহ পিছলৈ, আব্বাছিদসকলৰ সময়ত বিকশিত হয়।[38]
তথ্যসমূহ
সম্পাদনা কৰকটোকা
সম্পাদনা কৰক- ↑ for example, Sunni Hanbali scholar/preacher Al-Hasan ibn 'Ali al-Barbahari (d.941) who ruled the streets of Baghdad from 921-941 CE, insisted that "whoever asserts that there is any part of Islam with which the Companions of the Prophet did not provide us has called them [the Companions of the Prophet] liars".[13]
উদ্ধৃতিসমূহ
সম্পাদনা কৰক- ↑ "fiqh". Collins English Dictionary.
- ↑ 2.0 2.1 Fiqh Encyclopædia Britannica
- ↑ 3.0 3.1 Vogel, Frank E. (2000). Islamic Law and the Legal System of Saudí: Studies of Saudi Arabia. Brill. পৃষ্ঠা. 4–5. ISBN 9004110623. https://books.google.com/books?id=-PfDuvnHMGoC&q=vogel+islamic+law.
- ↑ Glasse, Cyril, The New Encyclopedia of Islam, Altamira, 2001, p. 141
- ↑ Calder 2009.
- ↑ Schneider 2014.
- ↑ Mohammad Taqi al-Modarresi (26 March 2016) (en ভাষাত). The Laws of Islam. Enlight Press. ISBN 978-0994240989. Archived from the original on 2 August 2019. https://web.archive.org/web/20190802163247/http://almodarresi.com/en/books/pdf/TheLawsofIslam.pdf। আহৰণ কৰা হৈছে: 22 December 2017.
- ↑ Levy (1957). p. 150.
- ↑ أنیس, إبراهیم (1998). المعجم الوسیط. প্ৰকাশক بیروت، لبنان: دارالفکر. পৃষ্ঠা. 731.
- ↑ Maghen, Ze'ev (2003). "Dead Tradition: Joseph Schacht and the Origins of "Popular Practice"". Islamic Law and Society খণ্ড 10 (3): 276–347. doi:10.1163/156851903770227575.
- ↑ 11.0 11.1 Hawting, "John Wansbrough, Islam, and Monotheism", 2000: p.513
- ↑ Hoyland, In God's Path, 2015: p.223
- ↑ Cook, Michael (2000). The Koran : A Very Short Introduction. Oxford University Press. পৃষ্ঠা. 109. ISBN 0192853449. https://archive.org/details/koranveryshorti00cook.
- ↑ 14.0 14.1 14.2 14.3 14.4 14.5 14.6 14.7 El-Gamal, Islamic Finance, 2006: pp. 30–31
- ↑ Weiss, Bernard G. (2002). Studies in Islamic Legal Theory, edited by Bernard G. Weiss, (Leiden: E. J. Brill, 2002. pp. 3, 161.)
- ↑ Weiss, Bernard G. (2002). Studies in Islamic Legal Theory, edited by Bernard G. Weiss, (Leiden: E. J. Brill, 2002. p. 162.)
- ↑ Nyazee, Imran Ahsan Khan (2000). Islamic Jurisprudence (UsulAI-Fiqh). Islamabad: Islamic Research Institute Press.
- ↑ Asadulla, Abubakr (2009). Islam Vs. West. iUniverse. ISBN 9780595501571. https://books.google.com/books?id=gMxjJqurmiAC&q=development+of+schools+of+thought+hanifa&pg=PA30.
- ↑ Rehman, Javaid (7 June 2005). Islamic State Practices, International Law and the Threat from Terrorism. Hart. ISBN 9781841135014. https://books.google.com/books?id=es9Sunv_y2MC&q=development+of+schools+of+thought+hanifa&pg=PA20.
- ↑ "ulama". bewley.virtualave.net. Archived from the original on 21 October 2014. https://web.archive.org/web/20141021231627/http://bewley.virtualave.net/ulama.html। আহৰণ কৰা হৈছে: 25 February 2013.
- ↑ 21.0 21.1 21.2 "Muwatta". bewley.virtualave.net. Archived from the original on 13 October 2010. https://web.archive.org/web/20101013110055/http://bewley.virtualave.net/muwcont.html। আহৰণ কৰা হৈছে: 13 November 2023.
- ↑ 22.0 22.1 22.2 Coulson, Noel James (1994). A History of Islamic Law. ISBN 9780748605149. https://books.google.com/books?id=d5Ks31qHlSYC&q=coulson+history+islamic+law.
- ↑ Houtsma, M. Th (1993). E. J. Brill's First Encyclopaedia of Islam, 1913–1936. BRILL. ISBN 9004097910. https://books.google.com/books?id=Va6oSxzojzoC&q=Muwatta+consensus+of+the+opinions+scholars&pg=PA207.
- ↑ Šārôn, Moše (1986). Studies in Islamic History and Civilization. BRILL. ISBN 9789652640147. https://books.google.com/books?id=0_wUAAAAIAAJ&q=Muwatta+consensus+of+the+opinions+scholars&pg=PA264.
- ↑ Al-Muwatta of Imam Malik Ibn Anas, translated by Aisha Bewley (Book #5, Hadith #5.9.23) (Book #16, Hadith #16.1.1) (Book #17, Hadith #17.24.43) (Book #20, Hadith #20.10.40) (Book #20, Hadith #20.11.44) (Book #20, Hadith #20.32.108) (Book #20, Hadith #20.39.127) (Book #20, Hadith #20.40.132) (Book #20, Hadith #20.49.167) (Book #20, Hadith #20.57.190) (Book #26, Hadith #26.1.2) (Book #29, Hadith #29.5.17) (Book #36, Hadith #36.4.5) Al-Muwatta' Archived 13 October 2010 at the Wayback Machine
- ↑ Hasyim, Syafiq (2006). Understanding Women in Islam. Equinox. ISBN 9789793780191. https://books.google.com/books?id=mlGgGVCp0UcC&q=aisha+and+qasim+ibn+muhammad&pg=PA67.
- ↑ Calder, Norman; Mojaddedi, Jawid Ahmad; Rippin, Andrew (2003). Classical Islam. Psychology Press. ISBN 9780415240321. https://books.google.com/books?id=JdjtUTYSL1UC&q=aisha+and+qasim+ibn+muhammad&pg=PA37.
- ↑ Brockopp, Jonathan E.; Neusner, Jacob; Sonn, Tamara (27 September 2005). Judaism and Islam in Practice. Routledge. ISBN 9781134605538. https://books.google.com/books?id=GlqeC1ZFAUEC&q=aisha+and+qasim&pg=PT101.
- ↑ "Jafar Al-Sadiq". http://www.oocities.org/mutmainaa7/people/jafar_al_sadiq.html.
- ↑ "IMAM JAFAR BIN MUHAMMAD AS-SADIQ (AS)". www.ziaraat.org. Archived from the original on 22 August 2023. https://web.archive.org/web/20230822202122/http://www.ziaraat.org/jafar.php। আহৰণ কৰা হৈছে: 13 November 2023.
- ↑ 31.0 31.1 Kurzman, Charles (2002). Modernist Islam, 1840–1940. ISBN 9780195154689. https://books.google.com/books?id=W4OKaz5dzdYC&q=Modernist+Islam,+1840-1940:+A+Sourcebook+By+Charles+Kurzman.
- ↑ "Surat Al-Ma'idah [5:3 - The Noble Qur'an - القرآن الكريم"]. http://quran.com/5/3. Quran Surah Al-Maaida ( Verse 3 ) Archived 12 June 2018 at the Wayback Machine
- ↑ Bukhari, Sahih. "Sahih Bukhari : Read, Study, Search Online". http://www.sahih-bukhari.com/.
- ↑ Nahj ul Balagha Letter 54
- ↑ Najeebabadi, Akbar Shah (2001). The History of Islam V.2. Riyadh: Darussalam. p. 110. আই.এচ.বি.এন. 9960-892-88-3.
- ↑ "The Advice of Asmaa bint Abu Bakr (ra) to her son Abdullah Ibn Zubair (ra)". Ummah.com - Muslim Forum. Archived from the original on 25 February 2021. https://web.archive.org/web/20210225220953/https://www.ummah.com/forum/forum/general/the-lounge/356138-the-advice-of-asmaa-bint-abu-bakr-ra-to-her-son-abdullah-ibn-zubair-ra। আহৰণ কৰা হৈছে: 20 September 2021.
- ↑ Nahj al-Balagha Sermon 71, Letter 27, Letter 34, Letter 35
- ↑ Muawiya Restorer of the Muslim Faith By Aisha Bewley p. 68
গ্ৰন্থতালিকা
সম্পাদনা কৰক- Calder, Norman (2009). "Law. Legal Thought and Jurisprudence". In John L. Esposito. The Oxford Encyclopedia of the Islamic World. Oxford: Oxford University Press. Archived from the original on 21 November 2008. Unknown parameter
|url-status=ignored (help) - Doi, Abd ar-Rahman I., and Clarke, Abdassamad (2008). Shari'ah: Islamic Law. Ta-Ha Publishers Ltd., আই.এচ.বি.এন. 978-1-84200-087-8 (hardback)
- Cilardo, Agostino, "Fiqh, History of", in Muhammad in History, Thought, and Culture: An Encyclopedia of the Prophet of God (2 vols.), Edited by C. Fitzpatrick and A. Walker, Santa Barbara, ABC-CLIO, 2014, Vol I, pp. 201–206.
- Dahlén, Ashk (2003), Islamic Law, Epistemology and Modernity. Legal Philosophy in Contemporary Iran, প্ৰকাশক New York: Routledge, ISBN 9780415945295, https://books.google.com/books?id=QARHBQAAQBAJ
- El-Gamal, Mahmoud A. (2006). Islamic Finance : Law, Economics, and Practice. Cambridge University Press. Archived from the original on 3 April 2018. https://web.archive.org/web/20180403160351/http://iugc.yolasite.com/resources/Reference%20Book%2004%20-%20Islamic%20finance,%20law%20economics%20and%20practice,%20M.%20El%20Gamal.pdf। আহৰণ কৰা হৈছে: 28 February 2017.
- Gaudiosi, Monica M. (April 1988). "The Influence of the Islamic Law of Waqf on the Development of the Trust in England_ The Case of Merton College". University of Pennsylvania Law Review (The University of Pennsylvania Law Review) খণ্ড 136 (4): 1231–1261. doi:10.2307/3312162. http://scholarship.law.upenn.edu/cgi/viewcontent.cgi?article=3909&context=penn_law_review.
- Hawting, G.R. (2000). "16. John Wansbrough, Islam, and Monotheism". The Quest for the Historical Muhammad. প্ৰকাশক New York: Prometheus Books. পৃষ্ঠা. 489–509.
- Hudson, A. (2003). Equity and Trusts (3rd সম্পাদনা). প্ৰকাশক London: Cavendish Publishing. ISBN 978-1-85941-729-4.
- Levy, Reuben (1957). The Social Structure of Islam. প্ৰকাশক UK: Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-09182-4. https://archive.org/details/socialstructureo0000levy.
- Makdisi, John A. (June 1999). "The Islamic Origins of the Common Law". North Carolina Law Review খণ্ড 77 (5): 1635–1739.
- Schneider, Irene (2014). "Fiqh". In Emad El-Din Shahin. The Oxford Encyclopedia of Islam and Politics. Oxford University Press. ISBN 9780199739356. doi:10.1093/acref:oiso/9780199739356.001.0001.
অধিক পঢ়ক
সম্পাদনা কৰক- Potz, Richard, Islamic Law and the Transfer of European Law, European History Online, Mainz: Institute of European History, 2011. (Retrieved 28 November 2011.)
বাহ্যিক সংযোগ
সম্পাদনা কৰক
ৱিকিমিডিয়া কমন্সত ফিকহ সম্পৰ্কীয় মিডিয়া ফাইল।
