ৱিকিপিডিয়া

ৱিকিপিডিয়া:অনুবাদ/পশ্চিমবঙ্গ

< ৱিকিপিডিয়া:অনুবাদ

শীৰ্ষ অংশ মূলস্থানত আছেই

ইতিহাস

সম্পাদনা কৰক
 
চন্দ্ৰকেতুগড়ে প্ৰাপ্ত শুঙ্গ মূৰ্তিকলাৰ নিদৰ্শন; খ্ৰীষ্টপূৰ্ব দ্বিতীয়-প্ৰথম শতাব্দী
প্ৰধান প্ৰবন্ধ: বাংলাৰ ইতিহাস আৰু পশ্চিমবঙ্গৰ ইতিহাস

প্ৰাচীন যুগ

সম্পাদনা কৰক

বৃহত্তৰ বঙ্গদেশে সভ্যতাৰ সূচনা ঘটে আজ পৰা ৪,০০০ বছৰ আগে।[1][2] এই সময় দ্ৰাবিড়, তিব্বতি-বৰ্মি ও অস্ত্ৰো-এশীয় জাতিগোষ্ঠী এই অঞ্চলে এসে বসতি স্থাপন কৰেছিল। বঙ্গ বা বাংলা শব্দেৰ প্ৰকৃত উৎস অজ্ঞাত। তবে মনে কৰা হয়, ১০০০ খ্ৰীষ্টপূৰ্বাব্দ নাগাদ যে দ্ৰাবিড়-ভাষী বং জাতিগোষ্ঠী এই অঞ্চলে বসতি স্থাপন কৰেছিল, তাৰই নামানুসাৰে এই অঞ্চলেৰ নামকৰণ হয় বঙ্গ।[3] খ্ৰীষ্টপূৰ্ব সপ্তম শতাব্দীতে বাংলা ও বিহাৰ অঞ্চল নিয়ে গড়ে ওঠে মগধ ৰাজ্য। একাধিক মহাজনপদেৰ সমষ্টি এই মগধ ৰাজ্য ছিল মহাবীৰ ও গৌতম বুদ্ধেৰ সমসাময়িক ভাৰতেৰ চাৰটি প্ৰধান ৰাজ্যেৰ অন্যতম।[4] মৌৰ্য ৰাজবংশেৰ ৰাজত্বকালে প্ৰায় সমগ্ৰ দক্ষিণ এছিয়া মগধ সাম্ৰাজ্যেৰ অন্তৰ্ভুক্ত হয়েছিল। খ্ৰীষ্টপূৰ্ব তৃতীয় শতাব্দীতে এই সাম্ৰাজ্যেৰ সৰ্বশ্ৰেষ্ঠ নৰপতি মহামতি অশোকেৰ ৰাজত্বকালে আফগানিস্তান ও পাৰস্যেৰ কিছু অংশও এই সাম্ৰাজ্যেৰ অন্তৰ্ভুক্ত হয়।

গ্ৰিক সূত্ৰ পৰা খ্ৰীষ্টপূৰ্ব ১০০ অব্দ নাগাদ গঙ্গাৰিডাই নামক এটা অঞ্চলেৰ অস্তিত্বেৰ কথা জানা যায়। সম্ভবত এটি বৈদেশিক সাহিত্যে বাংলাৰ প্ৰাচীনতম উল্লেখগুলিৰ অন্যতম। মনে কৰা হয়, এই গঙ্গাৰিডাই শব্দটি গঙ্গাহৃদ (অৰ্থাৎ, গঙ্গা যে অঞ্চলেৰ হৃদয়ে প্ৰবাহিত) শব্দেৰ অপভ্ৰংশ।[5] প্ৰাচীনকালে জাভা, সুমাত্ৰা ও শ্যামদেশেৰ (অধুনা থাইল্যাণ্ড) সঙ্গে বাংলাৰ বৈদেশিক বাণিজ্য সম্পৰ্ক বিদ্যমান ছিল। বৌদ্ধ ধৰ্মগ্ৰন্থ মহাবংশ অনুসাৰে, বিজয় সিংহ নামে বঙ্গ ৰাজ্যেৰ এক ৰাজপুত্ৰ লঙ্কা (অধুনা শ্ৰীলঙ্কা) জয় কৰে আৰু সেই দেশেৰ নতুন নাম ৰাখেন সিংহল। প্ৰাচীন বাংলাৰ অধিবাসীৰা মালয় দ্বীপপুঞ্জ ও শ্যামদেশে গিয়ে সেখানে নিজেদেৰ উপনিবেশ স্থাপন কৰেআছিল।

আদিমধ্য ও মধ্যযুগ

সম্পাদনা কৰক

খ্ৰীষ্টীয় তৃতীয় পৰা ষষ্ঠ শতাব্দীৰ মধ্যবৰ্তী সময়ে মগধ ৰাজ্য ছিল গুপ্ত সাম্ৰাজ্যেৰ প্ৰধান কেন্দ্ৰ। বঙ্গেৰ প্ৰথম সাৰ্বভৌম ৰাজা আছিল শশাঙ্ক। খ্ৰীষ্টীয় সপ্তম শতাব্দীৰ প্ৰথম ভাগে তেওঁ একাধিক ছোটো ছোটো ৰাজ্যে বিভক্ত সমগ্ৰ বঙ্গ অঞ্চলটিকে একত্ৰিত কৰে এটা সুসংহত সাম্ৰাজ্য প্ৰতিষ্ঠা কৰে।[6] শশাঙ্কেৰ ৰাজধানী ছিল কৰ্ণসুবৰ্ণ (অধুনা মুৰ্শিদাবাদ জেলাৰ ৰাঙামাটি অঞ্চল)। তেখেতৰ মৃত্যুৰ অব্যবহিত পৰে বঙ্গেৰ ইতিহাসে এক নৈৰাজ্যেৰ অবস্থা সৃষ্টি। ইতিহাসে এই সময়টি "মাৎস্যন্যায়" নামে পৰিচিত। এৰপৰ চাৰশো বছৰ বৌদ্ধ পাল ৰাজবংশ আৰু তাৰপৰ কিছুকাল হিন্দু সেন ৰাজবংশ এই অঞ্চল শাসন কৰে। এৰপৰ ভাৰতে ইসলামেৰ আবিৰ্ভাব ঘটলে বঙ্গ অঞ্চলেও ইসলাম ধৰ্মে প্ৰসাৰ ঘটে।[7] বকতিয়াৰ খলজি নামে দিল্লি সুলতানিৰ দাস ৰাজবংশেৰ এক তুৰ্কি সেনানায়ক সৰ্বশেষ সেন ৰাজা লক্ষ্মণসেনকে পৰাস্ত কৰে বঙ্গেৰ এটা বিৰাট অঞ্চল অধিকাৰ কৰে নেন। এৰপৰ কয়েক শতাব্দী এই অঞ্চল দিল্লি সুলতানিৰ অধীনস্থ সুলতান ৰাজবংশ অথবা সামন্ত প্ৰভুদেৰ দ্বাৰা শাসিত হয়। ষোড়শ শতাব্দীতে মুঘল সেনানায়ক ইসলাম খাঁ বঙ্গ অধিকাৰ কৰে। যদিও মুঘল সাম্ৰাজ্যেৰ ৰাজদৰবাৰ সুবা বাংলাৰ শাসকদেৰ শাসনকাৰ্যেৰ কামত আধা-স্বাধীনতা প্ৰদান কৰেআছিল। এই অঞ্চলেৰ শাসনভাৰ ন্যস্ত হয়েছিল মুৰ্শিদাবাদেৰ নবাবদেৰ হাতে। নবাবেৰাও দিল্লিৰ মুঘল সাৰ্বভৌমত্বেৰ প্ৰতি শ্ৰদ্ধাশীল আছিল।

 
ব্ৰিটিছ ইষ্ট ইণ্ডিয়া কোম্পানিৰ ৰবাৰ্ট ক্লাইভ, ১৭৫৭ চনত পলাশীৰ যুদ্ধ বিজয়েৰ পৰ

ব্ৰিটিছ শাসন

সম্পাদনা কৰক

পঞ্চদশ শতাব্দীৰ শেষভাগে বঙ্গ অঞ্চলে ইউৰোপীয় বণিকদেৰ আগমন ঘটে। এই সব বণিকেৰা এই অঞ্চলে নিজ নিজ প্ৰভাৱ বিস্তাৰ কৰতে সক্ষম হন। অবশেষে ১৭৫৭ চনত ব্ৰিটিছ ইষ্ট ইণ্ডিয়া কোম্পানি পলাশীৰ যুদ্ধে বাংলাৰ শেষ স্বাধীন নবাব সিৰাজদ্দৌলাকে পৰাজিত কৰে। এৰ পৰ সুবা বাংলাৰ ৰাজস্ব আদায়েৰ অধিকাৰ কোম্পানিৰ হস্তগত হয়।[8] ১৭৬৫ চনত বেঙ্গল প্ৰেসিডেন্সি স্থাপিত হয়। ধীৰে ধীৰে সেন্ট্ৰাল প্ৰভিন্সেৰ (অধুনা মধ্যপ্ৰদেশ) উত্তৰে অবস্থিত গঙ্গা-ব্ৰহ্মপুত্ৰেৰ মোহনা পৰা হিমালয় ও পাঞ্জাব পৰ্যন্ত সকল ব্ৰিটিছ-অধিকৃত অঞ্চল বেঙ্গল প্ৰেসিডেন্সিৰ অন্তৰ্ভুক্ত হয়। ছিয়াত্তৰেৰ মন্বন্তৰে লক্ষাধিক সাধাৰণ মানুহেৰ মৃত্যু ঘটে।[9] ১৭৭২ চনত কলকাতা ব্ৰিটিছ ভাৰতেৰ ৰাজধানী ঘোষিত হয়।

[[চিত্|thumb|left|250px|ৰাজা ৰামমোহন ৰায়, "বাংলাৰ নবজাগৰণেৰ জনক"]]

বাংলাৰ নবজাগৰণ ও ব্ৰাহ্মসমাজ-কেন্দ্ৰিক সামাজিক-সাংস্কৃতিক সংস্কাৰ আন্দোলন বাংলাৰ সাংস্কৃতিক ও অৰ্থনৈতিক জীৱনে গভীৰ প্ৰভাৱ বিস্তাৰ কৰে। ১৮৫৭ চনতৰ মহাবিদ্ৰোহেৰ সূচনা কলকাতাৰ অদূৰেই হয়েছিল। এই বিদ্ৰোহ ব্যৰ্থ হলেও এৰ পৰিপ্ৰেক্ষিতে ভাৰতেৰ শাসনভাৰ কোম্পানিৰ হাত পৰা ব্ৰিটিছ ৰাজশক্তি স্বহস্তে গ্ৰহণ কৰে। ভাৰত শাসনেৰ বাবে এটা ভাইসৰয়েৰ পদ সৃষ্টি কৰা হয়।[10] ১৯০৫ চনত ধৰ্মীয় বিভাজনেৰ ভিত্তিতে প্ৰথম পশ্চিমবঙ্গ (ভাৰতীয় বঙ্গ) অঞ্চলটিকে পূৰ্ববঙ্গ পৰা পৃথক কৰা হয়। কিন্তু বঙ্গবিভাগেৰ এই প্ৰয়াস শেষ পৰ্যন্ত ব্যৰ্থ হয় আৰু ১৯১১ চনত বঙ্গপ্ৰদেশকে পুনৰায় একত্ৰিত কৰা হয়।[11] ১৯৪৩ চনত পঞ্চাশেৰ মন্বন্তৰে বাংলায় ৩০ লক্ষ মানুহেৰ মৃত্যু হয়।[12]


ভাৰতেৰ স্বাধীনতা আন্দোলনে বাংলা এক অত্যন্ত গুৰুত্বপূৰ্ণ ভূমিকা গ্ৰহণ কৰে। অনুশীলন সমিতি ও যুগান্তৰ দলেৰ মতো বিপ্লবী দলগুলি এখানে অতিসক্ৰিয় হয়ে ওঠে। বাংলায় ব্ৰিটিছ শক্তিৰ বিৰুদ্ধে সশস্ত্ৰ সংগ্ৰাম চূড়ান্ত পৰ্যায়ে পৌঁছায় যখন সুভাষচন্দ্ৰ বসু আজাদ হিন্দ ফৌজ গঠন কৰে দক্ষিণ-পূৰ্ব এছিয়া পৰা ব্ৰিটিছদেৰ বিৰুদ্ধে প্ৰত্যক্ষ যুদ্ধে অবতীৰ্ণ হন। ১৯২০ সাল পৰা এই ৰাজ্যে বামপন্থী আন্দোলন তীব্ৰ আকাৰ ধাৰন কৰে। সেই ধাৰা আজও অব্যাহত আছে। ১৯৪৭ চনত কংগ্ৰেস ও মুসলিম লীগেৰ চক্ৰান্তে ভাৰত স্বাধীনতা অৰ্জন ধৰ্মেৰ ভিত্তিতে বাংলা দ্বিধাবিভক্ত হয়। হিন্দুপ্ৰধান পশ্চিমবঙ্গ ভাৰতেৰ অন্তৰ্ভুক্ত হয় আৰু মুসলমানপ্ৰধান পূৰ্ববঙ্গ নবগঠিত ৰাষ্ট্ৰ পাকিস্তানে যোগ দেয় (এই অঞ্চলটি পৰে পূৰ্ব পাকিস্তান নামে পৰিচিত হয় আৰু ১৯৭১ চনত স্বাধীন বাংলাদেশ ৰাষ্ট্ৰ হিচাপে আত্মপ্ৰকাশ কৰে)।[13]

স্বাধীনোত্তৰ যুগ

সম্পাদনা কৰক

দেশভাগেৰ পৰ পূৰ্ববঙ্গ পৰা লক্ষ লক্ষ হিন্দু পশ্চিমবঙ্গে চলে আসেন। এই ব্যাপক অভিবাসনেৰ ফলে পশ্চিমবঙ্গে খাদ্য ও বাসস্থানেৰ সমস্যা দেখা দেয়। ১৯৫০ চনত দেশীয় ৰাজ্য কোচবিহাৰেৰ ৰাজা জগদ্দীপেন্দ্ৰ নাৰায়ণ ভাৰত সৰকাৰেৰ সঙ্গে চুক্তিবদ্ধ হলে কোচবিহাৰ পশ্চিমবঙ্গৰ এটা জেলায় পৰিণত হয়। ১৯৫৫ চনত ফৰাসি উপনিবেশ চন্দননগৰ পশ্চিমবঙ্গৰ অন্তৰ্ভুক্ত হয়। বিহাৰেৰ কিছু বাংলা-ভাষী অঞ্চলও এই সময় পশ্চিমবঙ্গৰ অন্তৰ্ভুক্ত হয়।

১৯৭০ ও ১৯৮০-এৰ দশকে ব্যাপক বিদ্যুৎ বিপৰ্যয়, ধৰ্মঘট ও সহিংস মাৰ্ক্সবাদী-নকশালবাদী আন্দোলনেৰ ফলে ৰাজ্যেৰ শিল্প পৰিকাঠামো ভেঙে পড়ে। এৰ ফলে এক অৰ্থনৈতিক স্থবিৰতাৰ যুগেৰ সূত্ৰপাত হয়। ১৯৭১ চনত বাংলাদেশ মুক্তিযুদ্ধেৰ সময় লক্ষাধিক শৰণাৰ্থী পশ্চিমবঙ্গে আশ্ৰয় নেয়। সেই সময় নকশালবাদেৰ সৈতে কংগ্ৰেসেৰ চক্ৰান্তেৰ ফলে ৰাজ্যেৰ পৰিকাঠামোয় গভীৰ চাপ সৃষ্টি হয়।[14] ১৯৭৪ চনতৰ বসন্ত মহামাৰীতে ৰাজ্যে সহস্ৰাধিক মানুহেৰ মৃত্যু হয়। ১৯৭৭ চনতৰ বিধানসভা নিৰ্বাচনে ভাৰতীয় জাতীয় কংগ্ৰেসকে পৰাজিত কৰে বামফ্ৰন্ট ক্ষমতায় এলে ৰাজ্যে গুৰুত্বপূৰ্ণ এক ৰাজনৈতিক পৰিবৰ্তন সূচিত হয়। এৰপৰ তিন দশকেৰও বেছি সময় ভাৰতেৰ কমিউনিষ্ট পাৰ্টি (মাৰ্ক্সবাদী) (সিপিআই(এম)) নেতৃত্বাধীন বামফ্ৰন্ট সৰকাৰ ৰাজ্যে শাসনভাৰ পৰিচালনা কৰে।[15]

১৯৯০-এৰ দশকেৰ মধ্যভাগে ভাৰত সৰকাৰেৰ অৰ্থনৈতিক সংস্কাৰ আৰু ২০০০ চনত সংস্কাৰপন্থী নতুন মুখ্যমন্ত্ৰী বুদ্ধদেব ভট্টাচাৰ্যেৰ নিৰ্বাচনেৰ পৰ ৰাজ্যেৰ অৰ্থনৈতিক উন্নতি ত্বৰান্বিত হয়। বৰ্তমানে ৰাজ্যেৰ বিভিন্ন অংশে ছোটোবড়ো বেশ কয়েকটি সশস্ত্ৰ জঙ্গিহানাৰ ঘটনা ঘটেছে।[16][17] আবাৰ শিল্পায়নেৰ বাবে জমি অধিগ্ৰহণকে কেন্দ্ৰ কৰে প্ৰশাসনেৰ সঙ্গে স্থানীয় অধিবাসীদেৰ একাধিক সংঘৰ্ষেৰ ঘটনাও ঘটেছে।[18][19]

কিন্তু শিল্পবিৰোধী তৃনমুল দল, মাওবাদী দলেৰ চক্ৰান্তে ২০০৬ চনত হুগলিৰ সিঙ্গুৰে টাটা ন্যানো কাৰখানাৰ বাবে জমি অধিগ্ৰহণকে কেন্দ্ৰ কৰে স্থানীয় কৃষকদেৰ মাজত তীব্ৰ গণ-অসন্তোষ দেখা যায়। জমি অধিগ্ৰহণ বিতৰ্কেৰ প্ৰেক্ষিতে সিঙ্গুৰ পৰা টাটা গোষ্ঠী কাৰখানা প্ৰত্যাহাৰ কৰে নিলে, তা ৰাজ্য ৰাজনীতিতে গভীৰ প্ৰভাৱ বিস্তাৰ কৰে।[20] ২০০৭ চনত পূৰ্ব মেদিনীপুৰেৰ নন্দীগ্ৰামে এটা বিশেষ অৰ্থনৈতিক অঞ্চলেৰ বাবে জমি অধিগ্ৰহণকে কেন্দ্ৰ কৰে অশান্তিৰ জেৰে পুলিশেৰ গুলিতে ১৪ জন মাৰা গেলে ৰাজ্য ৰাজনীতি ফেৰ উত্তপ্ত হয়ে ওঠে। এৰপৰ ২০০৮ চনতৰ পঞ্চায়েত নিৰ্বাচন, ২০০৯ চনতৰ লোকসভা নিৰ্বাচন ও ২০১০ চনতৰ পৌৰনিৰ্বাচনে শাসক বামফ্ৰন্টেৰ আসন সংখ্যা ক্ৰমশ হ্ৰাস পেতে থাকে। অবশেষে ২০১১ চনতৰ বিধানসভা নিৰ্বাচনে তৃণমূল কংগ্ৰেসেৰ কাষত বিপুল ভোটে পৰাজিত হয়ে ৰাজ্যেৰ ৩৪ বছৰেৰ বামফ্ৰন্ট শাসনেৰ অবসান হয়।

ভূগোল ও জলবায়ু

সম্পাদনা কৰক
প্ৰধান প্ৰবন্ধ: পশ্চিমবঙ্গৰ ভূগোল
 
বৰ্ষাকালে ৰাজ্যেৰ বহু অংশই বন্যাৰ কবলে পড়ে।

পূৰ্ব ভাৰতে হিমালয়েৰ দক্ষিণে ও বঙ্গোপসাগৰেৰ উত্তৰে এক সংকীৰ্ণ অংশে পশ্চিমবঙ্গ অবস্থিত। ৰাজ্যেৰ মুঠ আয়তন ৮৮,৭৫২ বৰ্গকিলোমিটাৰ (৩৪,২৬৭ বৰ্গমাইল)।[21] ৰাজ্যেৰ সৰ্বোত্তৰে অবস্থিত দাৰ্জিলিং হিমালয় পাৰ্বত্য অঞ্চল পূৰ্ব হিমালয়েৰ এটা অংশ। পশ্চিমবঙ্গৰ সৰ্বোচ্চ শৃঙ্গ সান্দাকফু (৩,৬৩৬ মিটাৰ বা ১১,৯২৯ ফুট) এই অঞ্চলে অবস্থিত।[22] এই পাৰ্বত্য অঞ্চলকে দক্ষিণে গাঙ্গেয় বদ্বীপ অঞ্চলেৰ পৰা বিচ্ছিন্ন কৰে ৰেখেছে সংকীৰ্ণ তৰাই অঞ্চল। অন্যদিকে ৰাঢ় অঞ্চল গাঙ্গেয় বদ্বীপকে বিচ্ছিন্ন কৰেছে পশ্চিমেৰ মালভূমি ও উচ্চভূমি অঞ্চলেৰ পৰা। ৰাজ্যেৰ সৰ্বদক্ষিণে এটা নাতিদীৰ্ঘ উপকূলীয় সমভূমিও বিদ্যমান। অন্যদিকে সুন্দৰবন অঞ্চলেৰ ম্যানগ্ৰোভ অৰণ্য গাঙ্গেয় বদ্বীপেৰ এটা গুৰুত্বপূৰ্ণ ভৌগোলিক বৈশিষ্ট্য।

 
দাৰ্জিলিং হিমালয় পাৰ্বত্য অঞ্চলে কালিম্পঙেৰ কাষত তিস্তা নদীৰ তীৰ ঘেঁষে ৩১ ক জাতীয় সড়ক।

পশ্চিমবঙ্গৰ প্ৰধান নদী গঙ্গা ৰাজ্যকে দ্বিধাবিভক্ত কৰেছে। এই নদীৰ এটা শাখা পদ্মা নাম ধাৰণ কৰে বাংলাদেশে প্ৰবেশ কৰেছে; অপৰ শাখাটি ভাগীৰথী ও হুগলি নামে পশ্চিমবঙ্গৰ উপৰ দিয়ে প্ৰবাহিত হৈছে। তিস্তা, তোৰ্ষা, জলঢাকা ও মহানন্দা উত্তৰবঙ্গেৰ প্ৰধান নদনদী। পশ্চিমেৰ মালভূমি অঞ্চল পৰা উৎপন্ন নদনদীগুলিৰ মাজত প্ৰধান হল দামোদৰ, অজয় ও কংসাবতী। গাঙ্গেয় বদ্বীপ ও সুন্দৰবন অঞ্চলে অজস্ৰ নদনদী ও খাঁড়ি দেখা যায়। নদীতে বেপৰোয়া বৰ্জ্য নিক্ষেপেৰ ফলে গঙ্গাৰ দূষণ পশ্চিমবঙ্গৰ অন্যতম প্ৰধান সমস্যা।[23] ৰাজ্যেৰ অন্তত নয়টি জেলায় আৰ্সেনিক দূষিত ভৌমজলেৰ সমস্যা ৰৈছে। বিশ্ব স্বাস্থ্য সংস্থা নিৰ্ধাৰিত ১০ µg/লিটাৰেৰ অধিক মাত্ৰাৰ আৰ্সেনিক দূষিত জল পান কৰে ৮৭ লক্ষ মানুহ।[24]

পশ্চিমবঙ্গ গ্ৰীষ্মপ্ৰধান উষ্ণ জলবায়ু অঞ্চলেৰ অন্তৰ্গত। ৰাজ্যেৰ প্ৰধান ঋতু চাৰটি, যেমন: শুষ্ক গ্ৰীষ্মকাল, আৰ্দ্ৰ গ্ৰীষ্মকাল বা বৰ্ষাকাল, শৰৎকাল ও শীতকাল। বদ্বীপ অঞ্চলেৰ গ্ৰীষ্মকাল আৰ্দ্ৰ হলেও, পশ্চিমেৰ উচ্চভূমি অঞ্চলে উত্তৰ ভাৰতেৰ মতো শুষ্ক গ্ৰীষ্মকাল। ৰাজ্যে গ্ৰীষ্মকালেৰ গড় তাপমাত্ৰা ৩৮° সেলসিয়াস (১০০° ফাৰেনহাইট) পৰা ৪৫° সেলসিয়াস (১১৩° ফাৰেনহাইট)।[25] ৰাত্ৰিকালে বঙ্গোপসাগৰ পৰা শীতল আৰ্দ্ৰ দক্ষিণা বায়ু বয়। গ্ৰীষ্মেৰ আৰম্ভতে স্বল্পস্থায়ী বৃষ্টিপাতেৰ সঙ্গে যে প্ৰবল ঝড়, বজ্ৰপাত ও শিলাবৃষ্টি হয় তা কালবৈশাখী নামে পৰিচিত।[26] বৰ্ষাকাল স্থায়ী হয় জুন পৰা ছেপ্টেম্বৰ মাস পৰ্যন্ত। ভাৰত মহাসাগৰীয় মৌসুমি বায়ুৰ বঙ্গোপসাগৰীয় শাখাটি উত্তৰপশ্চিম অভিমুখে ধাবিত হয়ে পশ্চিমবঙ্গে বৃষ্টিপাত ঘটায়। ৰাজ্যে শীতকাল (ডিসেম্বৰ-জানুৱাৰী) আৰামদায়ক। এই সময় ৰাজ্যেৰ সমভূমি অঞ্চলেৰ গড় সৰ্বনিম্ন তাপমাত্ৰা হয় ১৫° সেলসিয়াস (৫৯° ফাৰেনহাইট)।[25] শীতকালে শুষ্ক শীতল উত্তৰে বাতাস বয়। এই বায়ু তাপমাত্ৰাৰ সঙ্গে সঙ্গে আৰ্দ্ৰতাৰ মাত্ৰাও কমিয়ে দেয়। যদিও দাৰ্জিলিং হিমালয় পাৰ্বত্য অঞ্চলে প্ৰচণ্ড ঠাণ্ডা পড়ে। এই সময়ে এই অঞ্চলেৰ কোথাও কোথাও তুষাৰপাতও হয়।

জীৱজগত

সম্পাদনা কৰক
পশ্চিমবঙ্গৰ ৰাষ্ট্ৰীয় প্ৰতীক
পশু ৰয়্যাল বেঙ্গল টাইগাৰ
পাখি শ্বেতকণ্ঠ মাছৰাঙা  
বৃক্ষ ছাতিম  [27]
ফুল শিউলি  [27]
 
ৰয়্যাল বেঙ্গল টাইগাৰ
 
নেওড়া উপত্যকা জাতীয় উদ্যানে সূৰ্যাস্ত

পশ্চিমবঙ্গৰ জৈব বৈচিত্ৰ্যে পৰিপূৰ্ণ। এৰ প্ৰধান কাৰণ হিমালয় পাৰ্বত্য অঞ্চল পৰা উপকূলীয় সমভূমি পৰ্যন্ত সমুদ্ৰপৃষ্ঠ পৰা ভূপৃষ্ঠেৰ উচ্চতাৰ তাৰতম্য। ৰাজ্যেৰ ভৌগোলিক এলাকাৰ মাত্ৰ ১৪ শতাংশ বনভূমি; যা জাতীয় গড় ২৩ শতাংশেৰ চেয়ে অনেকটাই কম।[28][29] ৰাজ্যেৰ আয়তনেৰ ৪ শতাংশ সংৰক্ষিত এলাকা।[30] বিশ্বেৰ বৃহত্তম ম্যানগ্ৰোভ অৰণ্য সুন্দৰবনেৰ এটা অংশ পশ্চিমবঙ্গে দক্ষিণাঞ্চলে অবস্থিত।[31]

উদ্ভিজ্জভৌগোলিক দৃষ্টিভঙ্গি পৰা পশ্চিমবঙ্গৰ দক্ষিণাঞ্চলকে দুই ভাগে ভাগ কৰা যায়, যেমন: গাঙ্গেয় সমভূমি ও সুন্দৰবনেৰ লবনাক্ত ম্যানগ্ৰোভ অৰণ্যভূমি।[32] গাঙ্গেয় সমভূমিৰ পললমৃত্তিকা আৰু প্ৰচুৰ বৃষ্টিপাত এই অঞ্চলকে বিশেষভাবে উৰ্বৰ কৰে তুলেছে।[32] ৰাজ্যেৰ পশ্চিমাঞ্চলেৰ উদ্ভিদপ্ৰকৃতি পাৰ্শ্ববৰ্তী ৰাজ্য ঝাড়খণ্ডেৰ ছোটোনাগপুৰ মালভূমিৰ উদ্ভিদপ্ৰকৃতিৰ সমৰূপ।[32] এই অঞ্চলেৰ প্ৰধান অৰ্থকৰী বৃক্ষ হল শাল। পূৰ্ব মেদিনীপুৰ জেলাৰ উপকূলীয় অঞ্চলেৰ উদ্ভিদপ্ৰকৃতি উপকূলীয় ধৰনেৰ। এই অঞ্চলেৰ প্ৰধান বৃক্ষ হল ঝাউ। সুন্দৰবন অঞ্চলেৰ সৰ্বাপেক্ষা মূল্যবান বৃক্ষ সুন্দৰী গাছ। এই গাছ এই অঞ্চলেৰ সৰ্বত্ৰ দেখতে পোৱা যায় আৰু সুন্দৰবনেৰ নামকৰণও এই গাছেৰ নামেই হৈছে।[33] উত্তৰবঙ্গেৰ উদ্ভিদপ্ৰকৃতিৰ প্ৰধান তাৰতম্যেৰ কাৰণ এই অঞ্চলেৰ উচ্চতা ও বৃষ্টিপাত। উদাহৰণস্বৰূপ, হিমালয়েৰ পাদদেশে ডুয়াৰ্স অঞ্চলে ঘন শাল ও অন্যান্য ক্ৰান্তীয় চিৰহৰিৎ বৃক্ষেৰ বন দেখা যায়।[34] আবাৰ ১০০০ মিটাৰ উচ্চতায় উদ্ভিদেৰ প্ৰকৃতি উপক্ৰান্তীয়। ১,৫০০ মিটাৰ উচ্চতায় অবস্থিত দাৰ্জিলিঙে ওক, কনিফাৰ, ৰডোডেনড্ৰন প্ৰভৃতি গাছেৰ নাতিশীতোষ্ণমণ্ডলীয় অৰণ্য দেখা যায়।[34]

সুন্দৰবন বাঘ সংৰক্ষণ প্ৰকল্পেৰ বাবে বিখ্যাত। ৰাজ্যে মুঠ ছ-টি জাতীয় উদ্যান আছে[35] — সুন্দৰবন জাতীয় উদ্যান, বক্সা ব্যাঘ্ৰ প্ৰকল্প, গোৰুমাৰা জাতীয় উদ্যান, নেওড়া উপত্যকা জাতীয় উদ্যান, সিঙ্গালিলা জাতীয় উদ্যান ও জলদাপাড়া জাতীয় উদ্যান। ৰাজ্যেৰ অন্যান্য বন্যপ্ৰাণীৰ মাজত ভাৰতীয় গণ্ডাৰ, ভাৰতীয় হাতি, হৰিণ, বাইসন, চিতাবাঘ, গৌৰ ও কুমিৰ উল্লেখযোগ্য। ৰাজ্যেৰ পক্ষীজগৎও বৈচিত্ৰ্যে পৰিপূৰ্ণ। পৰিযায়ী পাখিদেৰ শীতকালে এ ৰাজ্যে আসতে দেখা যায়।[30] সিঙ্গালিলা জাতীয় উদ্যানেৰ মতো উচ্চ পাৰ্বত্য বনভূমি অঞ্চলে বাৰ্কিং ডিয়াৰ, ৰেড পাণ্ডা, চিঙ্কাৰা, টাকিন, সেৰো, প্যাঙ্গোলিন, মিনিভেট, কালিজ ফেজান্ট প্ৰভৃতি বন্যপ্ৰাণীৰ সন্ধান মেলে। বেঙ্গল টাইগাৰ ছাড়া সুন্দৰবন অঞ্চলে গাঙ্গেয় ডলফিন, নদী কচ্ছপ, মিষ্টি ও লবনাক্ত জলেৰ কুমিৰ প্ৰভৃতি বিলুপ্তপ্ৰায় প্ৰজাতিৰ বন্যপ্ৰাণীও দেখা যায়।[36] ম্যানগ্ৰোভ অৰণ্য প্ৰাকৃতিক মৎস্য উৎপাদন কেন্দ্ৰেৰ কাজও কৰে। এখানে বঙ্গোপসাগৰেৰ উপকূলীয় মাছ দেখা যায়।[36]

সৰকাৰ ব্যবস্থা ও ৰাজনীতি

সম্পাদনা কৰক
 
পশ্চিমবঙ্গৰ বৰ্তমান মুখ্যমন্ত্ৰী মমতা বন্দ্যোপাধ্যায়
 
পশ্চিমবঙ্গৰ সৰ্বোচ্চ বিচাৰালয় কলকাতা হাইকোৰ্ট।
প্ৰধান প্ৰবন্ধ: পশ্চিমবঙ্গ সৰকাৰ
অতিৰিক্ত তথ্যৰ বাবে: পশ্চিমবঙ্গৰ ৰাজনীতি and পশ্চিমবঙ্গৰ মুখ্যমন্ত্ৰী

ভাৰতেৰ অন্যান্য ৰাজ্যেৰ মতো পশ্চিমবঙ্গও প্ৰতেওঁধিত্বমূলক গণতন্ত্ৰেৰ সংসদীয় পদ্ধতিতে শাসিত হয়। ৰাজ্যেৰ সকল নাগৰিকেৰ বাবে সাৰ্বজনীন ভোটাধিকাৰ স্বীকৃত। পশ্চিমবঙ্গৰ আইনসভা বিধানসভা নামে পৰিচিত। নিৰ্বাচিত জনপ্ৰতেওঁধিদেৰ নিয়ে এই বিধানসভা গঠিত। বিধানসভাৰ সদস্যৰা এজন অধ্যক্ষ ও এজন উপাধ্যক্ষকে নিৰ্বাচিত কৰে। অধ্যক্ষ অথবা (অধ্যক্ষেৰ অনুপস্থিতিতে) উপাধ্যক্ষ বিধানসভা অধিবেশনে পৌৰহিত্য কৰে। কলকাতা হাইকোৰ্ট ও অন্যান্য নিম্ন আদালত নিয়ে ৰাজ্যেৰ বিচাৰবিভাগ গঠিত। শাসনবিভাগেৰ কৰ্তৃত্বভাৰ ন্যস্ত ৰৈছে মুখ্যমন্ত্ৰীৰ নেতৃত্বাধীন মন্ত্ৰিসভাৰ উপৰ। ৰাজ্যপাল ৰাজ্যেৰ আনুষ্ঠানিক প্ৰধান হলেও, প্ৰকৃত ক্ষমতা সৰকাৰপ্ৰধান মুখ্যমন্ত্ৰীৰ হাতেই ন্যস্ত থাকে। ৰাজ্যপালকে নিয়োগ কৰে ভাৰতেৰ ৰাষ্ট্ৰপতি। বিধানসভায় সংখ্যাগৰিষ্ঠ দলেৰ নেতাকে ৰাজ্যপাল মুখ্যমন্ত্ৰী হিচাপে নিয়োগ কৰে; আৰু মুখ্যমন্ত্ৰীৰ পৰামৰ্শক্ৰমে ৰাজ্যপালই অন্যান্য মন্ত্ৰীদেৰ নিয়োগ কৰে থাকেন। মন্ত্ৰিসভা বিধানসভাৰ নিকট দায়বদ্ধ থাকে। পশ্চিমবঙ্গৰ বিধানসভা এককক্ষীয়। এই সভাৰ সদস্য সংখ্যা ২৯৫ জন; এঁদেৰ মাজত ২৯৪ জন নিৰ্বাচিত আৰু এজন অ্যাংলো-ইণ্ডিয়ান সম্প্ৰদায় পৰা মনোনীত। বিধানসভাৰ সদস্যদেৰ বিধায়ক বলা হয়।[37][38] বিধানসভাৰ স্বাভাবিক মেয়াদ পাঁচ বছৰ; তবে মেয়াদ শেষ হবাৰ আগেও বিধানসভা ভেঙে দেওয়া যায়। গ্ৰাম ও শহৰাঞ্চলে স্থানীয় স্বায়ত্বশাসন সংস্থাগুলি যথাক্ৰমে পঞ্চায়েত ও পুৰসভা নামে পৰিচিত। এই সকল সংস্থাও নিয়মিত নিৰ্বাচনেৰ মাধ্যমে পৰিচালিত হয়। পশ্চিমবঙ্গ (ভাৰতীয় বঙ্গ) পৰা ভাৰতীয় সংসদেৰ নিম্নকক্ষ লোকসভায় ৪২ জন ও উচ্চকক্ষ ৰাজ্যসভায় ১৬ জন সদস্য প্ৰতেওঁধিত্ব কৰে।[39]

পশ্চিমবঙ্গৰ ৰাজনীতিতে দুই প্ৰধান প্ৰতিপক্ষ শক্তি হল ভাৰতেৰ কমিউনিষ্ট পাৰ্টি (মাৰ্ক্সবাদী) (সিপিআই(এম)) নেতৃত্বাধীন বামফ্ৰন্ট ও সৰ্বভাৰতীয় তৃণমূল কংগ্ৰেস। ২০০৬ চনতৰ বিধানসভা নিৰ্বাচনে ২৩৫টি আসন দখল কৰে বুদ্ধদেব ভট্টাচাৰ্যেৰ নেতৃত্বে বামফ্ৰন্ট সৰকাৰ ক্ষমতায় আসে। বিগত ৩৪ বছৰ এই বামফ্ৰন্ট পশ্চিমবঙ্গ শাসন কৰেছে। এই সৰকাৰ ছিল বিশ্বেৰ দীৰ্ঘতম মেয়াদেৰ গণতান্ত্ৰিকভাবে নিৰ্বাচিত কমিউনিষ্ট সৰকাৰ।[15][40][41] ২০১১ চনতৰ বিধানসভা নিৰ্বাচনে, ২২৬টি আসন দখল কৰে মমতা বন্দ্যোপাধ্যায়েৰ নেতৃত্বাধীন তৃণমূল কংগ্ৰেস-জাতীয় কংগ্ৰেস জোট বামফ্ৰন্টকে পৰাজিত কৰে পশ্চিমবঙ্গে সৰকাৰ গঠন কৰছে।

প্ৰশাসনিক বিভাগ

সম্পাদনা কৰক
প্ৰধান প্ৰবন্ধ: পশ্চিমবঙ্গৰ জেলা
অতিৰিক্ত তথ্যৰ বাবে: পশ্চিমবঙ্গৰ শহৰ and পশ্চিমবঙ্গৰ পঞ্চায়েত ব্যবস্থা

প্ৰশাসনিক কাজেৰ সুবিধাৰ বাবে পশ্চিমবঙ্গকে তিনটি বিভাগ ও ১৯টি জেলায় বিভক্ত কৰা হৈছে।[42] এগুলি হল: সাঁচ:পশ্চিমবঙ্গৰ বিভাগ ও জেলা প্ৰতিটি জেলাৰ শাসনভাৰ এজন জেলাশাসক বা জেলা কালেক্টৰেৰ হাতে ন্যস্ত থাকে। তেওঁ "ভাৰতীয় প্ৰশাসনিক কৃত্যক" (আইএএস) বা "পশ্চিমবঙ্গ প্ৰশাসন কৃত্যক" (ডব্লিউবিসিএস) দ্বাৰা নিযুক্ত হন।[43] প্ৰতিটি জেলা মহকুমাৰ বিভক্ত। মহকুমাৰ শাসনভাৰ মহকুমা-শাসকেৰ হাতে ন্যস্ত থাকে। মহকুমাগুলি আবাৰ ব্লকে বিভক্ত। ব্লকগুলি গঠিত হৈছে পঞ্চায়েত ও পুৰসভা নিয়ে।[42]

কলকাতা পশ্চিমবঙ্গৰ ৰাজধানী তথা বৃহত্তম শহৰ। কলকাতা ভাৰতেৰ চতুৰ্থ বৃহত্তম মহানগৰ।[44] আবাৰ বৃহত্তৰ কলকাতা দেশেৰ তৃতীয় বৃহত্তম নগৰাঞ্চল।[45] উত্তৰবঙ্গেৰ শিলিগুড়ি ৰাজ্যেৰ অপৰ এক অৰ্থনৈতিক গুৰুত্বসম্পন্ন মহানগৰ। শিলিগুড়ি কৰিডোৰে অবস্থিত এই শহৰ উত্তৰ-পূৰ্ব ভাৰতেৰ সঙ্গে অবশিষ্ট দেশেৰ সংযোগ ৰক্ষা কৰছে। আসানসোল ও দুৰ্গাপুৰ ৰাজ্যেৰ পশ্চিমাঞ্চলেৰ শিল্পতালুকে অবস্থিত অপৰ দুটি মহানগৰ।[46] ৰাজ্যেৰ অন্যান্য শহৰগুলিৰ মাজত উল্লেখযোগ্য হাওড়া, ৰাণীগঞ্জ, হলদিয়া, জলপাইগুড়ি, খড়গপুৰ, বৰ্ধমান, দাৰ্জিলিং, মেদিনীপুৰ, তমলুক, ইংৰেজ বাজাৰ ও কোচবিহাৰ।[46]

অৰ্থনীতি

সম্পাদনা কৰক
 
কলকাতা পশ্চিমবঙ্গৰ প্ৰধান বাণিজ্যকেন্দ্ৰ
 
পশ্চিমবঙ্গৰ প্ৰধান খাদ্য ও পণ্যফসল যথাক্ৰমে ধান ও পাট।
প্ৰধান প্ৰবন্ধ: পশ্চিমবঙ্গৰ অৰ্থনীতি
মুঠ ৰাজ্য আভ্যন্তৰীণ উৎপাদন, বৰ্তমান মূল্যে (৯৩-৯৪ ভিত্তি)[47]

ভাৰতীয় টাকাৰ কোটিৰ অঙ্কে

বছৰ মুঠ ৰাজ্য আভ্যন্তৰীণ উৎপাদন
১৯৯৯-২০০০ ১৩৫,১৮২
২০০০-২০০১ ১৪৩,৫৩২
২০০১-২০০২ ১৫৭,১৩৬
২০০২-২০০৩ ১৬৮,০৪৭
২০০৩-২০০৪ ১৮৯,০৯৯
২০০৪-২০০৫ ২০৮,৫৭৮
২০০৫-২০০৬ ২৩৬,০৪৪

পশ্চিমবঙ্গৰ অধিকাংশ মানুহ কৃষিজীবী। ৰাজ্যেৰ প্ৰধান খাদ্যফসল হল ধান। অন্যান্য খাদ্যফসলেৰ মাজত উল্লেখযোগ্য ডাল, তৈলবীজ, গম, তামাক, আখ ও আলু। এই অঞ্চলেৰ প্ৰধান পণ্যফসল হল পাট। চা উৎপাদনও বাণিজ্যিকভাবে কৰা হয়ে থাকে; উত্তৰবঙ্গ দাৰ্জিলিং ও অন্যান্য উচ্চ মানেৰ চায়েৰ বাবে বিখ্যাত।[48] যদিও ৰাজ্যেৰ মুঠ আভ্যন্তৰিণ উৎপাদনে প্ৰধান অবদানকাৰী হল চাকুৰিক্ষেত্ৰ; এই ক্ষেত্ৰ পৰা ৰাজ্যেৰ মুঠ আভ্যন্তৰিণ উৎপাদনেৰ ৫১ শতাংশ আসে; অন্যদিকে কৃষিক্ষেত্ৰ পৰা আসে ২৭ শতাংশ ও শিল্পক্ষেত্ৰ পৰা আসে ২২ শতাংশ।[49] ৰাজ্যেৰ শিল্পকেন্দ্ৰগুলি কলকাতা ও পশ্চিমেৰ খনিজসমৃদ্ধ উচ্চভূমি অঞ্চলে কেন্দ্ৰীভূত। দুৰ্গাপুৰ-আসানসোল কয়লাখনি অঞ্চলে ৰাজ্যেৰ প্ৰধান প্ৰধান ইস্পাতকেন্দ্ৰগুলি অবস্থিত।[48] ইঞ্জিনিয়াৰিং দ্ৰব্যাদি, ইলেকট্ৰনিকস, বৈদ্যুতিক যন্ত্ৰপাতি, কেবল, ইস্পাত, চামড়া, বস্ত্ৰ, অলংকাৰ, যুদ্ধজাহাজ, অটোমোবাইল, ৰেলওয়ে কোচ ও ওয়াগন প্ৰভৃতি নিৰ্মাণশিল্প ৰাজ্যেৰ অৰ্থনীতিতে গুৰুত্বপূৰ্ণ ভূমিকা পালন কৰে থাকে।

পশ্চিমবঙ্গৰ এটা বৃহৎ অংশ অৰ্থনৈতিকভাবে অনগ্ৰসৰ। এই অংশেৰ মাজত পড়ে উত্তৰবঙ্গেৰ ছয়টি জেলা (দাৰ্জিলিং, জলপাইগুড়ি, কোচবিহাৰ, উত্তৰ ও দক্ষিণ দিনাজপুৰ ও মালদহ), পশ্চিমাঞ্চলেৰ তিনটি জেলা (পুৰুলিয়া, বাঁকুড়া ও বীৰভূম) আৰু সুন্দৰবন অঞ্চল।[50] স্বাধীনতাৰ বেশ কয়েক বছৰ পৰও খাদ্যেৰ চাহিদা মেটানোৰ ক্ষেত্ৰে পশ্চিমবঙ্গ (ভাৰতীয় বঙ্গ) কেন্দ্ৰীয় সৰকাৰেৰ মুখাপেক্ষী ছিল। ভাৰতেৰ সবুজ বিপ্লব পশ্চিমবঙ্গে কোনো প্ৰভাৱ বিস্তাৰ কৰতে না পাৰায় এই ৰাজ্যেৰ খাদ্য উৎপাদন অপৰ্যাপ্তই ৰয়ে যায়। তবে ১৯৮০-এৰ দশক পৰা ৰাজ্যে খাদ্য উৎপাদন বৃদ্ধি পায় আৰু বৰ্তমানে পশ্চিমবঙ্গে উদ্বৃত্ত খাদ্য উৎপাদিত হয়ে থাকে।[50] ১৯৮০-৮১ চনত ভাৰতেৰ সামগ্ৰিক শিল্প উৎপাদনে পশ্চিমবঙ্গৰ অংশ ছিল ৯.৮ শতাংশ; ১৯৯৭-৯৮ চনত এই অংশ কমে দাঁড়ায় ৫ শতাংশ। তবে চাকুৰিক্ষেত্ৰ জাতীয় হাৰেৰ তুলনায় অধিক হাৰে প্ৰসাৰিত হৈছে এই ৰাজ্যে।

২০০৩-২০০৪ চনতৰ হিসেব অনুযায়ী, পশ্চিমবঙ্গ (ভাৰতীয় বঙ্গ) ভাৰতেৰ তৃতীয় বৃহত্তম অৰ্থব্যবস্থা। ৰাজ্যেৰ নিট আভ্যন্তৰীন উৎপাদন ২১.৫ মাৰ্কিন ডলাৰ।[49] ২০০১-২০০২ চনত ৰাজ্যেৰ গড় ৰাজ্য আভ্যন্তৰীন উৎপাদন ছিল ৭.৮ শতাংশেৰও বেছি — যা জাতীয় জিডিপি বৃদ্ধিৰ হাৰকেও ছাপিয়ে যায়।[51] ৰাজ্য প্ৰত্যক্ষ বিদেশি বিনিয়োগে গুৰুত্ব দিয়ে থাকে। এই বিনিয়োগ মূলত আসে সফটওয়্যাৰ ও ইলেকট্ৰনিকস ক্ষেত্ৰে।[49] কলকাতা বৰ্তমানে তথ্যপ্ৰযুক্তি শিল্পেৰ এটা অন্যতম প্ৰধান কেন্দ্ৰ। কলকাতা তথা ৰাজ্যেৰ সামগ্ৰিক আৰ্থিক উন্নতিৰ দৌলতে বৰ্তমানে পশ্চিমবঙ্গ (ভাৰতীয় বঙ্গ) দেশেৰ তৃতীয় দ্ৰুততম বৰ্ধনশীল অৰ্থব্যবস্থা।[52] যদিও, এই কৃষিভিত্তিক ৰাজ্যে দ্ৰুত শিল্পায়নেৰ বাবে জমি অধিগ্ৰহণেৰ প্ৰশ্নে নানাৰকম বিতৰ্ক দানা বেঁধেছে।[53] ন্যাসকম-গাৰ্টনাৰ পশ্চিমবঙ্গৰ বিদ্যুৎ পৰিকাঠামোকে দেশেৰ মাজত শ্ৰেষ্ঠ আখ্যা দিয়েছে।[54] পশ্চিমবঙ্গৰ ৰাজ্য আভ্যন্তৰিন উৎপাদন বেড়ে ২০০৪ চনত ১২.৭ শতাংশ আৰু ২০০৫ চনত ১১.০ শতাংশ হয়।[55] চীনেৰ দৃষ্টান্ত পৰা অনুপ্ৰাণিত হয়ে পশ্চিমবঙ্গৰ মুখ্যমন্ত্ৰী বুদ্ধদেব ভট্টাচাৰ্য কমিউনিষ্ট পদ্ধতিৰ পৰিবৰ্তে ধনতান্ত্ৰিক পন্থায় ৰাজ্যেৰ উচ্চাকাঙ্ক্ষী অৰ্থনৈতিক সংস্কাৰেৰ পথ গ্ৰহণ কৰেআছিল।[56]

পৰিবহন ব্যবস্থা

সম্পাদনা কৰক
প্ৰধান প্ৰবন্ধ: পশ্চিমবঙ্গৰ বিমানবন্দৰগুলিৰ তালিকা
 
ইউনেস্কো বিশ্ব ঐতিহ্য দাৰ্জিলিং হিমালয়ান ৰেল।

পশ্চিমবঙ্গে ভূতল সড়কপথেৰ মুঠ দৈৰ্ঘ্য ৯২,০২৩ কিলোমিটাৰ (৫৭,১৮০ মাইল)।[57] এৰ মাজত জাতীয় সড়ক ২,৩৭৭ কিলোমিটাৰ (১,৪৭৭ মাইল), [58] আৰু ৰাজ্য সড়ক ২,৩৯৩ কিলোমিটাৰ (১,৪৮৭ মাইল)। ৰাজ্যে সড়কপথেৰ ঘনত্ব প্ৰতি ১০০ বৰ্গকিলোমিটাৰে ১০৩.৬৯ কিলোমিটাৰ (প্ৰতি ১০০ বৰ্গমাইলে ১৬৬.৯২ মাইল); যা জাতীয় ঘনত্ব প্ৰতি ১০০ বৰ্গকিলোমিটাৰে ৭৪.৭ কিলোমিটাৰেৰ (প্ৰতি ১০০ বৰ্গমাইলে ১২০ মাইল) পৰা বেছি।[59] ৰাজ্যেৰ সড়কপথে যানবাহনেৰ গড় গতিবেগ ৪০-৫০ কিলোমিটাৰ/ঘণ্টাৰ (২৫-৩১ মাইল/ঘণ্টা) মাজত থাকে। গ্ৰাম ও শহৰাঞ্চলে গতিবেগ ২০-২৫ কিলোমিটাৰ/ঘণ্টাৰ (১২-১৬ মাইল/ঘণ্টা) মাজত থাকে। এই মূল কাৰণ ৰাস্তাৰ নিম্নমান ও ৰক্ষণাবেক্ষণেৰ অভাব। ৰাজ্যে ৰেলপথেৰ মুঠ দৈৰ্ঘ্য ৩,৮২৫ কিলোমিটাৰ (২,৩৭৭ মাইল)।[60] ভাৰতীয় ৰেলেৰ পূৰ্ব ৰেল ও দক্ষিণ পূৰ্ব ৰেল ক্ষেত্ৰদুটিৰ সদৰ কলকাতায় অবস্থিত।[61] ৰাজ্যেৰ উত্তৰভাগেৰ ৰেলপথ উত্তৰপূৰ্ব সীমান্ত ৰেলেৰ অন্তৰ্গত। কলকাতা মেট্ৰো ভাৰতেৰ প্ৰথম ভূগৰ্ভস্থ মেট্ৰো ৰেল পৰিষেবা।[62] উত্তৰপূৰ্ব সীমান্ত ৰেলেৰ অংশ দাৰ্জিলিং হিমালয়ান ৰেল এটা ইউনেস্কো বিশ্ব ঐতিহ্য হিচাপে স্বীকৃত।[63]

পশ্চিমবঙ্গৰ একমাত্ৰ আন্তৰ্জাতিক বিমানবন্দৰ নেতাজি সুভাষচন্দ্ৰ বসু আন্তৰ্জাতিক বিমানবন্দৰ কলকাতাৰ নিকটেই উত্তৰ চব্বিশ পৰগনা জেলাৰ দমদমে অবস্থিত। শিলিগুড়িৰ নিকটবৰ্তী বাগডোগৰা বিমানবন্দৰ ৰাজ্যেৰ অপৰ এটা গুৰুত্বপূৰ্ণ বিমানবন্দৰ; সাম্প্ৰতিককালে এটিকে আন্তৰ্জাতিক বিমানবন্দৰেৰ স্তৰে উন্নীত কৰা হৈছে। কলকাতা বন্দৰ পূৰ্ব ভাৰতেৰ এটা প্ৰধান নদীবন্দৰ। কলকাতা পোৰ্ট ট্ৰাষ্ট কলকাতা ও হলদিয়া ডকেৰ দায়িত্বপ্ৰাপ্ত।[64] কলকাতা বন্দৰ পৰা আন্দামান ও নিকোবৰ দ্বীপপুঞ্জেৰ পোৰ্ট ব্লেয়াৰ পৰ্যন্ত যাত্ৰী পৰিবহন পৰিষেবা ও ভাৰত ও বহিৰ্ভাৰতেৰ বন্দৰগুলিতে শিপিং কৰ্পোৰেশন অফ ইণ্ডিয়াৰ মাধ্যমে পণ্য পৰিবহন পৰিষেবা চালু আছে। ৰাজ্যেৰ দক্ষিণাঞ্চলে, বিশেষত সুন্দৰবন অঞ্চলে, নৌকা পৰিবহনেৰ প্ৰধান মাধ্যম। কলকাতা ভাৰতেৰ একমাত্ৰ শহৰ য’ত আজও ট্ৰাম গণপৰিবহনেৰ অন্যতম মাধ্যম। এই পৰিষেবাৰ দায়িত্বে ৰৈছে ক্যালকাটা ট্ৰামওয়েজ কোম্পানি।[65]

পশ্চিমবঙ্গৰ বাস পৰিষেবা অপৰ্যাপ্ত। কলকাতা ৰাষ্ট্ৰীয় পৰিবহন সংস্থা, উত্তৰবঙ্গ ৰাষ্ট্ৰীয় পৰিবহণ সংস্থা, দক্ষিণবঙ্গ ৰাষ্ট্ৰীয় পৰিবহন সংস্থা, পশ্চিমবঙ্গ ভূতল পৰিবহন নিগম ও ক্যালকাটা ট্ৰামওয়েজ কোম্পানি এই পৰিষেবাৰ দায়িত্বপ্ৰাপ্ত। ইয়াৰ বাদেও বেসৰকাৰি কোম্পানিগুলিও বাস চালিয়ে থাকে। শহৰেৰ বিশেষ বিশেষ ৰুটে মিটাৰ ট্যাক্সি ও অটোৰিকশা চলে। কম দুৰত্বেৰ যাত্ৰাৰ বাবে ৰাজ্যেৰ সৰ্বত্ৰ সাইকেল ৰিকশা ও কলকাতাতে সাইকেল ৰিকশা ও হাতে-টানা ৰিকশা ব্যবহাৰ কৰা হয়।

জনপৰিসংখ্যান

সম্পাদনা কৰক
প্ৰধান প্ৰবন্ধ: বাঙালি জাতি
পশ্চিমবঙ্গৰ ধৰ্মবিশ্বাস[67]
ধৰ্ম শতকৰা হাৰ
হিন্দুধৰ্ম
  
 ৭২.৫%
ইসলাম
  
 ২৫.২%
অন্যান্য
  
 ২.৩%

পশ্চিমবঙ্গৰ জনসংখ্যা ৮০,২১২,১৭১।[68] এই জনসংখ্যাৰ সিংহভাগই বাঙালি।[69] সংখ্যালঘু জাতিগোষ্ঠীগুলিৰ মাজত বিহাৰীদেৰ ৰাজ্যেৰ নানা অঞ্চলে ছড়িয়ে ছিটিয়ে অবস্থান কৰতে দেখা যায়। উত্তৰে সিক্কিমেৰ সীমান্তবৰ্তী অঞ্চলে শেৰপা ও তিব্বতিদেৰ দেখা মেলে। দাৰ্জিলিং জেলায় নেপালি গোৰ্খাদেৰ এটা বড় অংশ বসবাস কৰে। ইয়াৰ বাদেওও পশ্চিমবঙ্গে বাস কৰে সাঁওতাল, কোল, কোচ-ৰাজবংশী, ও টোটো প্ৰভৃতি আদিবাসীৰা।

ৰাজ্যেৰ সৰকাৰি ভাষা বাংলা ও ইংৰেজি।[70][71] হিন্দী ভাষাৰ ব্যবহাৰও কোনো কোনো ক্ষেত্ৰে হয়ে থাকে। দাৰ্জিলিং জেলাৰ একাংশেৰ ভাষা হল নেপালি। ৰাজ্যেৰ কোনো কোনো অংশে সাঁওতালি, ৰাজবংশী ও হো ভাষাও প্ৰচলিত। উৰ্দু ভাষা প্ৰধানত মধ্য কলকাতায় ব্যবহৃত হয়ে থাকে।

২০০১ চনতৰ জনগণনা অনুযায়ী, হিন্দুধৰ্ম পশ্চিমবঙ্গৰ প্ৰধান ধৰ্মবিশ্বাস। হিন্দুধৰ্মাবলম্বীৰা ৰাজ্যেৰ জনসংখ্যাৰ মুঠ ৭২.৫ শতাংশ। অন্যদিকে ইসলাম দ্বিতীয় বৃহত্তম ধৰ্মবিশ্বাস আৰু বৃহত্তম সংখ্যালঘু ধৰ্ম। মুসলমানৰা ৰাজ্যেৰ জনসংখ্যাৰ মুঠ ২৫.২ শতাংশ। শিখ, খ্ৰীষ্টান ও অন্যান্য ধৰ্মাবলম্বীৰা জনসংখ্যাৰ অবশিষ্ট অংশ।[67] পশ্চিমবঙ্গৰ জনঘনত্ব প্ৰতি বৰ্গকিলোমিটাৰে ৯০৪ জন। এই ৰাজ্য জনঘনত্বেৰ বিচাৰে ভাৰতেৰ ৰাজ্যগুলিৰ মাজত প্ৰথম স্থানাধিকাৰী।[72] ভাৰতেৰ মুঠ জনসংখ্যাৰ ৭.৮১ শতাংশ বাস কৰে পশ্চিমবঙ্গে।[73] ১৯৯১-২০০১ সময়কালেৰ মাজত পশ্চিমবঙ্গৰ জনসংখ্যা বৃদ্ধিৰ হাৰ ১৭.৮৪ শতাংশ; যা জাতীয় জনসংখ্যা বৃদ্ধিৰ হাৰ ২১.৩৪ শতাংশেৰ পৰা কম।[68] ৰাজ্যে লিঙ্গানুপাতেৰ হাৰ প্ৰতি ১০০০ পুৰুষে ৯৩৪ জন মহিলা।[68]

পশ্চিমবঙ্গৰ সাক্ষৰতাৰ হাৰ ৬৯.২২ শতাংশ।[68] ১৯৯১-১৯৯৫ চনতৰ তথ্য পৰা জানা যায়, এই ৰাজ্যেৰ মানুহেৰ গড় আয়ু ৬৩.৪ বছৰ, যা জাতীয় স্তৰে গড় আয়ু ৬১.৭ বছৰেৰ পৰা কিছু বেছি।[74] ৰাজ্যেৰ ৭২ শতাংশ মানুহ বাস কৰে গ্ৰামাঞ্চলে। ১৯৯৯-২০০০ চনতৰ হিসেব অনুযায়ী, ৰাজ্যেৰ ৩১.৮৫ শতাংশ মানুহ বাস কৰে দাৰিদ্ৰ্যসীমাৰ নিচে।[50] তফসিলি জাতি ও উপজাতিগুলি গ্ৰামীণ জনসংখ্যাৰ যথাক্ৰমে ২৮.৬ শতাংশ ও ৫.৮ শতাংশ আৰু নগৰাঞ্চলীয় জনসংখ্যাৰ ১৯.৯ শতাংশ ও ১.৫ শতাংশ।[50]

ৰাজ্যে অপৰাধেৰ হাৰ প্ৰতি এক লক্ষে ৮২.৬; যা জাতীয় হাৰেৰ অৰ্ধেক।[75] ভাৰতেৰ ৩২টি ৰাজ্য ও কেন্দ্ৰশাসিত অঞ্চলেৰ মাজত এই হাৰ চতুৰ্থ নিম্নতম।[76] যদিও ৰাজ্যেৰ বিশেষ ও স্থানীয় আইন সংক্ৰান্ত অপৰাধেৰ হাৰ সৰ্বোচ্চ বলেই জানা যায়।[77] ৰাজ্যে মহিলাদেৰ বিৰুদ্ধে কৃত অপৰাধেৰ হাৰ ৭.১; উল্লেখ্য এই ক্ষেত্ৰে জাতীয় হাৰ ১৪.১।[76] পশ্চিমবঙ্গ (ভাৰতীয় বঙ্গ) ভাৰতেৰ প্ৰথম ৰাজ্য যেটি নিজস্ব মানবাধিকাৰ কমিশন গঠন কৰেছিল।[76]

সংস্কৃতি

সম্পাদনা কৰক
প্ৰধান প্ৰবন্ধ: পশ্চিমবঙ্গৰ সংস্কৃতি আৰু দাৰ্জিলিঙেৰ সংস্কৃতি
 
ৰবীন্দ্ৰনাথ ঠাকুৰ, এছিয়াৰ প্ৰথম নোবেলজয়ী আৰু ভাৰত ও বাংলাদেশেৰ জাতীয় সঙ্গীতেৰ ৰচয়িতা।

বাংলা ভাষা এক সমৃদ্ধ সাহিত্যিক ঐতিহ্যেৰ বাহক। এই ঐতিহ্য প্ৰতিবেছি বাংলাদেশেৰ সঙ্গে ভাগ কৰে নিয়েছে পশ্চিমবঙ্গ। পশ্চিমবঙ্গৰ লোকসাহিত্যেৰ ঐতিহ্য সুপ্ৰাচীন। এই সাহিত্যেৰ নিদৰ্শন চৰ্যাপদ, মঙ্গলকাব্য, শ্ৰীকৃষ্ণকীৰ্তন, ঠাকুৰমাৰ ঝুলি, ও গোপাল ভাঁড়েৰ গল্পগুলি। ঊনবিংশ ও বিংশ শতাব্দীতে বাংলা সাহিত্যেৰ আধুনিকীকৰণ সম্পন্ন হয় বঙ্কিমচন্দ্ৰ চট্টোপাধ্যায়, মাইকেল মধুসূদন দত্ত, ৰবীন্দ্ৰনাথ ঠাকুৰ, কাজী নজৰুল ইসলাম, শৰৎচন্দ্ৰ চট্টোপাধ্যায়, জীৱনানন্দ দাশ, মানিক বন্দ্যোপাধ্যায়, তাৰাশঙ্কৰ বন্দ্যোপাধ্যায়, বিভূতিভূষণ বন্দোপাধ্যায়, মহাশ্বেতা দেৱী, আশাপূৰ্ণা দেৱী প্ৰমুখ সাহিত্যিকেৰ হাত ধৰে।

বাংলা সংগীতেৰ এক স্বতন্ত্ৰ ঐতিহ্যবাহী ধাৰা হল বাউল গান।[78] লোকসঙ্গীতেৰ অন্যান্য বিশিষ্ট ধাৰাগুলি হল গম্ভীৰা ও ভাওয়াইয়া। অন্যদিকে বাংলা ধৰ্মসঙ্গীতেৰ দুটি জনপ্ৰিয় ধাৰা হল কীৰ্তন ও শ্যামাসংগীত। পশ্চিমবঙ্গৰ বিষ্ণুপুৰ শহৰ হিন্দুস্তানি শাস্ত্ৰীয় সংগীতেৰ বিষ্ণুপুৰী ঘৰানাৰ প্ৰধান কেন্দ্ৰ। ৰবীন্দ্ৰসংগীত ও নজৰুলগীতি অত্যন্ত জনপ্ৰিয় দুটি সঙ্গীত ধাৰা। অন্যান্য ঐতিহ্যবাহী সঙ্গীত ধাৰাগুলিৰ মাজত অতুলপ্ৰসাদী, দ্বিজেন্দ্ৰগীতি, ৰজনীকান্তেৰ গান ও বাংলা আধুনিক গান উল্লেখযোগ্য। ১৯৯০-এৰ দশকে বাংলা লোকসঙ্গীত ও পাশ্চাত্য সঙ্গীতেৰ সংমিশ্ৰণে বাংলা গানেৰ এক নতুন যুগেৰ সূত্ৰপাত ঘটে। এই গান জীৱনমুখী গান নামে পৰিচিত ছিল। বাংলাৰ নৃত্যকলায় মিলন ঘটেছে আদিবাসী নৃত্য ও ভাৰতীয় ধ্ৰুপদি নৃত্যেৰ। পুৰুলিয়াৰ ছৌ নাচ একপ্ৰকাৰ দুৰ্লভ মুখোশনৃত্যেৰ উদাহৰণ।[79]

কলকাতাৰ টালিগঞ্জ অঞ্চলে বাংলা চলচ্চিত্ৰেৰ প্ৰধান কেন্দ্ৰটি অবস্থিত। এই কাৰণে এই কেন্দ্ৰটি হলিউডেৰ অনুকৰণে "টলিউড" নামে পৰিচিত হয়ে থাকে। বাংলা চলচ্চিত্ৰ শিল্প আৰ্ট ফিল্ম বা শিল্পগুণান্বিত চলচ্চিত্ৰে সুসমৃদ্ধ। সত্যজিৎ ৰায়, মৃণাল সেন, তপন সিনহা, ঋত্বিক ঘটক প্ৰমুখ বিশিষ্ট পৰিচালকেৰ চলচ্চিত্ৰ বিশ্ববন্দিত। সমসাময়িককালেৰ বিশিষ্ট পৰিচালকদেৰ মাজত উল্লেখযোগ্য হলেন বুদ্ধদেব দাশগুপ্ত, গৌতম ঘোষ, অপৰ্ণা সেন ও ঋতুপৰ্ণ ঘোষ। বাংলা চিনেমাৰ পাশাপাশি এই ৰাজ্যে অবশ্য হিন্দী চিনেমাও অত্যন্ত জনপ্ৰিয়।

বাংলা ভাৰতীয় শিল্পকলাৰ আধুনিকতাৰ পথপ্ৰদৰ্শক। অবনীন্দ্ৰনাথ ঠাকুৰকে বলা হয় আধুনিক ভাৰতীয় শিল্পকলাৰ জনক। বঙ্গীয় শিল্প ঘৰানা ইউৰোপীয় ৰিয়্যালিষ্ট ঐতিহ্যেৰ বাইৰে এমন এটা নিজস্ব ধাৰা সৃষ্টি কৰতে সক্ষম হয়েছিল যা ব্ৰিটিছ সৰকাৰেৰ ঔপনিবেছিক শিক্ষাব্যবস্থাৰ আৰ্ট কলেজগুলিতে শেখানো হত। এই ধাৰাৰ অন্যান্য বিশিষ্ট চিত্ৰকৰেৰা হলেন গগনেন্দ্ৰনাথ ঠাকুৰ, ৰবীন্দ্ৰনাথ ঠাকুৰ, ৰামকিঙ্কৰ বেইজ ও যামিনী ৰায়। স্বাধীনতাৰ পৰে কলকাতা গোষ্ঠী ও সোসাইটি অফ কনটেম্পোৰাৰি আৰ্টিষ্টস-এৰ শিল্পীৰা ভাৰতীয় শিল্পকলাৰ জগতে বিশিষ্ট স্থানেৰ অধিকাৰী হন।

উৎসব ও মেলা

সম্পাদনা কৰক

দুৰ্গাপূজা পশ্চিমবঙ্গৰ বৃহত্তম উৎসব।[80] শৰৎকালে আশ্বিন-কাৰ্তিক মাসে (ছেপ্টেম্বৰ-অক্টোবৰ) চাৰদিনব্যাপী এই উৎসব আয়োজিত হয়ে থাকে। পশ্চিমবঙ্গৰ অপৰ এটা বহুপ্ৰচলিত হিন্দু উৎসব হল কালীপূজা। এই পূজা অনুষ্ঠিত হয় দুৰ্গাপূজাৰ পৰৱৰ্তী অমাবস্যা তিথিতে। ৰাজ্যেৰ অন্যান্য উল্লেখযোগ্য হিন্দু উৎসবগুলি হল পয়লা বৈশাখ, অক্ষয় তৃতীয়া, দশহৰা, ৰথযাত্ৰা, ঝুলনযাত্ৰা, জন্মাষ্টমী, বিশ্বকৰ্মা পূজা, মহালয়া, কোজাগৰী লক্ষ্মীপূজা, ভ্ৰাতৃদ্বিতীয়া, নবান্ন, জগদ্ধাত্ৰী পূজা, সৰস্বতী পূজা, দোলযাত্ৰা, শিবৰাত্ৰি ও চড়ক-গাজন। ৰথযাত্ৰা উপলক্ষ্যে হুগলি জেলাৰ মাহেশ ও পূৰ্ব মেদিনীপুৰ জেলাৰ মহিষাদলে বিশেষ মেলা ও জনসমাগম হয়ে থাকে। হুগলি জেলাৰ চন্দননগৰ ও নদিয়া জেলাৰ কৃষ্ণনগৰেৰ জগদ্ধাত্ৰী পূজা ও জগদ্ধাত্ৰী বিসৰ্জন শোভাযাত্ৰা বিখ্যাত। মকৰ সংক্ৰান্তিৰ দিন বীৰভূম জেলাৰ কেন্দুলিতে জয়দেব মেলা উপলক্ষ্যে বাউল সমাগম ঘটে। পৌষ সংক্ৰান্তিৰ দিন হুগলি নদীৰ মোহনাৰ কাষত দক্ষিণ চব্বিশ পৰগনাৰ গঙ্গাসাগৰে আয়োজিত গঙ্গাসাগৰ মেলায় সাৰা ভাৰত পৰাই পুণ্যাৰ্থী সমাগম হয়। শিবৰাত্ৰি উপলক্ষ্যে জলপাইগুড়ি জেলাৰ ময়নাগুড়িৰ নিকটে প্ৰাচীন জল্পেশ্বৰ শিবমন্দিৰকে কেন্দ্ৰ কৰে আয়োজিত হয় বিখ্যাত জল্পেশ্বৰ মেলা। শ্ৰাবণ সংক্ৰান্তিৰ সৰ্পদেৱী মনসাৰ পূজা উপলক্ষ্যে ৰাজ্যেৰ পশ্চিমাঞ্চলে আয়োজিত হয় ঝাঁপান উৎসব। বাঁকুড়া জেলাৰ বিষ্ণুপুৰেৰ ঝাঁপান উৎসব সবাতোকৈ বিখ্যাত। কোচবিহাৰ শহৰেৰ মদনমোহন মন্দিৰকে কেন্দ্ৰ কৰে অনুষ্ঠিত ৰাসমেলা পশ্চিমবঙ্গৰ অন্যতম বৃহত্তম মেলা।[81]

ইসলামি উৎসব মাজত ঈদুজ্জোহা, ঈদুলফিতৰ, মিলাদ-উন-নবি, শবেবৰাত ও মহৰম বিপুল উৎসাহ উদ্দীপনাৰ মাজত দিয়ে পালিত হয়। খ্ৰীষ্টান উৎসব বড়দিন ও গুড ফ্ৰাইডে; বৌদ্ধ উৎসব বুদ্ধপূৰ্ণিমা; জৈন উৎসব মহাবীৰ জয়ন্তী আৰু শিখ উৎসব গুৰু নানক জয়ন্তীও মহাধুমধামেৰ মধ্য দিয়ে উদযাপিত হয়।

পশ্চিমবঙ্গৰ সাংস্কৃতিক উৎসবগুলিৰ মাজত উল্লেখযোগ্য হল স্বাধীনতা দিবস, প্ৰজাতন্ত্ৰ দিবস, পঁচিশে বৈশাখ, নেতাজি জয়ন্তী ইত্যাদি। প্ৰতি বছৰ পৌষ মাসে শান্তেওঁকেতনে বিখ্যাত পৌষমেলাৰ আয়োজন কৰা হয়ে থাকে।[81] গ্ৰন্থমেলা পশ্চিমবঙ্গৰ এটা গুৰুত্বপূৰ্ণ সাংস্কৃতিক উৎসব আন্তৰ্জাতিক কলকাতা পুস্তকমেলা ৰাজ্যে একমাত্ৰ তথা বৃহত্তম আন্তৰ্জাতিক গ্ৰন্থমেলা। আঞ্চলিক গ্ৰন্থমেলাগুলি ৰাজ্যেৰ সকল প্ৰান্তেই বছৰেৰ নানা সময়ে আয়োজিত হয়। ইয়াৰ বাদেও সাৰা বছৰই ৰাজ্য জুড়ে নানা ধৰ্মীয় ও সাংস্কৃতিক মেলাৰ আয়োজন কৰা হয়ে থাকে।

माताको दुध शिक्षा मात्री भाषामा प्रभाव पर्छ श्रीष्टिलाई प्रकाशको गतिमा |

শিক্ষা

সম্পাদনা কৰক
প্ৰধান প্ৰবন্ধ: পশ্চিমবঙ্গৰ শিক্ষাব্যবস্থা আৰু পশ্চিমবঙ্গৰ কলেজ
 
কলকাতা বিশ্ববিদ্যালয়
 
আইআইএম কলকাতা

[[চিত্|thumb|left|আইআইটি খড়গপুৰ]]

পশ্চিমবঙ্গৰ বিদ্যালয়গুলি ৰাষ্ট্ৰীয় উদ্যোগে অথবা বেসৰকাৰি উদ্যোগে পৰিচালিত হয়ে থাকে। বেসৰকাৰি উদ্যোগেৰ মাজত বিভিন্ন ধৰ্মীয় সংগঠনও বিদ্যালয় পৰিচালনা কৰে। প্ৰধানত বাংলা ও ইংৰেজি মাধ্যমেই শিক্ষাব্যবস্থা প্ৰচলিত; তবে সাঁওতালি, নেপালি, হিন্দী ও উৰ্দু ভাষাতেও পঠনপাঠন কৰাৰ সুযোগ এৰাজ্যে অপ্ৰতুল নয়। মাধ্যমিক বিদ্যালয়গুলি পশ্চিমবঙ্গ মাধ্যমিক শিক্ষা পৰ্ষদ অথবা কেন্দ্ৰীয় মাধ্যমিক শিক্ষা পৰ্ষদ (সিবিএসসি) অথবা কাউন্সিল ফৰ ইণ্ডিয়ান স্কুল সাৰ্টিফিকেট একজামিনেশন (আইসিএসই) দ্বাৰা অনুমোদিত। ১০+২+৩ পৰিকল্পনায় মাধ্যমিক শিক্ষা সম্পন্ন কৰাৰ পৰ ছাত্ৰছাত্ৰীদেৰ দুই বছৰেৰ বাবে প্ৰাক-বিশ্ববিদ্যালয় জুনিয়ৰ কলেজে পড়াশোনা কৰতে হয়। ইয়াৰ বাদেওও তাৰা পশ্চিমবঙ্গ উচ্চমাধ্যমিক শিক্ষা সংসদ অথবা কোনো কেন্দ্ৰীয় বোৰ্ড অনুমোদিত উচ্চমাধ্যমিক বিদ্যালয়েও প্ৰাক-বিশ্ববিদ্যালয় পড়াশোনা কৰতে পাৰে। এই ব্যবস্থায় তাদেৰ কলাবিভাগ, বাণিজ্যবিভাগ অথবা বিজ্ঞানবিভাগেৰ যেকোনো এটা ধাৰা নিৰ্বাচন কৰে নিতে হয়। এই পাঠ্যক্ৰম সম্পূৰ্ণ কৰাৰ পৰই তাৰা সাধাৰণ বা পেশাদাৰ স্নাতক স্তৰেৰ পড়াশোনা কৰতে পাৰে।

২০০৬ চনতৰ হিসেব অনুসাৰে, পশ্চিমবঙ্গৰ বিশ্ববিদ্যালয়েৰ সংখ্যা আঠাৰো।[82][83] কলকাতা বিশ্ববিদ্যালয় ভাৰতীয় উপমহাদেশেৰ প্ৰাচীনতম ও অন্যতম বৃহৎ আধুনিক বিশ্ববিদ্যালয়। এই বিশ্ববিদ্যালয়েৰ অধীনে ৰৈছে প্ৰায় ২০০টি কলেজ।[84] বেঙ্গল সায়েন্স অ্যাণ্ড ইঞ্জিনিয়াৰিং ইউনিভাৰ্সিটি ও যাদবপুৰ বিশ্ববিদ্যালয় ৰাজ্যেৰ দুটি প্ৰসিদ্ধ প্ৰযুক্তি বিশ্ববিদ্যালয়েৰ নাম।[85] শান্তেওঁকেতনে অবস্থিত বিশ্বভাৰতী বিশ্ববিদ্যালয় এটা কেন্দ্ৰীয় বিশ্ববিদ্যালয় আৰু জাতীয় গুৰুত্বসম্পন্ন এক প্ৰতিষ্ঠান।[86]অন্যান্য বিশ্ববিদ্যালয়গুলিৰ মাজত ৰবীন্দ্ৰভাৰতী বিশ্ববিদ্যালয় (কলকাতা), বৰ্ধমান বিশ্ববিদ্যালয় (বৰ্ধমান), বিদ্যাসাগৰ বিশ্ববিদ্যালয় (মেদিনীপুৰ), উত্তৰবঙ্গ বিশ্ববিদ্যালয় (ৰাজা ৰামমোহনপুৰ, শিলিগুড়ি), বিধানচন্দ্ৰ কৃষি বিশ্ববিদ্যালয়, কল্যাণী বিশ্ববিদ্যালয় (কল্যাণী, নদিয়া), পশ্চিমবঙ্গ প্ৰাণী ও মৎস্যবিজ্ঞান বিশ্ববিদ্যালয় , পশ্চিমবঙ্গ প্ৰযুক্তি বিশ্ববিদ্যালয়, পশ্চিমবঙ্গ প্ৰাণী ও মৎস্যবিজ্ঞান বিশ্ববিদ্যালয়, পশ্চিমবঙ্গ স্বাস্থ্যবিজ্ঞান বিশ্ববিদ্যালয়, উত্তৰবঙ্গ কৃষি বিশ্ববিদ্যালয়, নেতাজি সুভাষ মুক্ত বিশ্ববিদ্যালয় ও ৰামকৃষ্ণ মিশন বিবেকানন্দ বিশ্ববিদ্যালয় উল্লেখযোগ্য। ২০০৮ চনত প্ৰতিষ্ঠিত হৈছে আৰও তিনটি বিশ্ববিদ্যালয় – আলিয়া বিশ্ববিদ্যালয়, পশ্চিমবঙ্গ ৰাষ্ট্ৰীয় বিশ্ববিদ্যালয় ও গৌড়বঙ্গ বিশ্ববিদ্যালয়। জাতীয় ও আন্তৰ্জাতিক স্তৰে খ্যাতিসম্পন্ন ৰাজ্যেৰ অন্যান্য উচ্চশিক্ষা প্ৰতিষ্ঠানগুলি হল ইণ্ডিয়ান ইনষ্টিটিউট অফ টেকনোলজি, খড়গপুৰ, ইণ্ডিয়ান ইনষ্টিটিউট অফ ম্যানেজমেন্ট, কলকাতা, জাতীয় প্ৰযুক্তি সংস্থান, দুৰ্গাপুৰ (পূৰ্বতন আঞ্চলিক ইঞ্জিনিয়াৰিং কলেজ), ওয়েষ্ট বেঙ্গল ন্যাশানাল ইউনিভাৰ্সিটি অফ জুৰিডিক্যাল সায়েন্সেস, ভাৰতীয় বিজ্ঞান শিক্ষা ও অনুসন্ধান সংস্থান, কলকাতা; IISER-K) ও ইণ্ডিয়ান ষ্ট্যাটিষ্টিক্যাল ইনষ্টিটিউশন।

গণমাধ্যম

সম্পাদনা কৰক
চিত্ৰ:Anandabazarsnap1.JPG
আনন্দবাজাৰ পত্ৰিকা, কলকাতা পৰা প্ৰকাশিত এটা জনপ্ৰিয় বাংলা দৈনিক

২০০৫ চনতৰ হিসেব অনুসাৰে, পশ্চিমবঙ্গ (ভাৰতীয় বঙ্গ) পৰা প্ৰকাশিত সংবাদপত্ৰেৰ সংখ্যা ৫০৫।[87] এগুলিৰ মাজত ৩৮৯টি বাংলা সংবাদপত্ৰ।[87] কলকাতা পৰা প্ৰকাশিত আনন্দবাজাৰ পত্ৰিকা ভাৰতে একক-সংস্কৰণে সৰ্বাধিক বিক্ৰিত বাংলা পত্ৰিকা। এই পত্ৰিকাৰ দৈনিক গড় বিক্ৰিৰ পৰিমাণ ১,২৩৪,১২২টি কপি।[87] অন্যান্য উল্লেখযোগ্য বাংলা সংবাদপত্ৰগুলি হল আজকাল, বৰ্তমান, সংবাদ প্ৰতিদিন, উত্তৰবঙ্গ সংবাদ, জাগো বাংলা, দৈনিক ষ্টেটসম্যান ও গণশক্তি। দ্য টেলিগ্ৰাফ, দ্য ষ্টেটসম্যান, এছিয়ান এজ, হিন্দুস্তান টাইমস ও দ্য টাইমস অফ ইণ্ডিয়া কয়েকটি উল্লেখযোগ্য ইংৰেজি দৈনিকেৰ নাম। ইয়াৰ বাদেওও হিন্দী, গুজৰাটি, ওড়িয়া, উৰ্দু ও নেপালি ভাষাতেও সংবাদপত্ৰ প্ৰকাশিত হয়ে থাকে।

দূৰদৰ্শন পশ্চিমবঙ্গৰ সৰকাৰি টেলিভিশন সম্প্ৰচাৰক। ইয়াৰ বাদেও কেবল টেলিভিশনেৰ মাধ্যমে মাল্টিসিষ্টেম অপাৰেটৰগণ বাংলা, নেপালি, হিন্দী, ইংৰেজি সহ বিভিন্ন জাতীয় ও আন্তৰ্জাতিক চ্যানেল সম্প্ৰচাৰ কৰে থাকেন। বাংলা ভাষায় সম্প্ৰচাৰিত ২৪ ঘণ্টাৰ বাংলা টেলিভিশন সংবাদ-চ্যানেলগুলি হল ষ্টাৰ আনন্দ, কলকাতা টিভি, ২৪ ঘণ্টা, এনই বাংলা, নিউজ টাইম, চ্যানেল টেন, আৰ-প্লাস ও তাৰা নিউজ;[88][89] ২৪ ঘণ্টাৰ টেলিভিশন বিনোদন-চ্যানেলগুলি হল ষ্টাৰ জলসা, ইটিভি বাংলা, জি বাংলা, আকাশ বাংলা ইত্যাদি। ইয়াৰ বাদেও চ্যানেল এইট টকিজ নামে এটা ২৪ ঘণ্টাৰ চলচ্চিত্ৰ-চ্যানেল আৰু তাৰা মিউজিক ও সঙ্গীত বাংলা নামে দুটি উল্লেখনীয় ২৪ ঘণ্টাৰ সংগীত-চ্যানেলও দৃষ্ট হয়। আকাশবাণী পশ্চিমবঙ্গৰ সৰকাৰি বেতাৰ কেন্দ্ৰ।[89] বেসৰকাৰি এফএম ষ্টেশন কেবলমাত্ৰ কলকাতা, শিলিগুড়ি ও আসানসোল শহৰেই দেখা যায়।[89] বিএসএনএল, ইউনিনৰ, টাটা ডোকোমো, আইডিয়া সেলুলাৰ, ৰিলায়েন্স ইনফোকম, টাটা ইণ্ডিকম, ভোডাফোন এসাৰ, এয়াৰসেল ও এয়াৰটেল সেলুলাৰ ফোন পৰিষেবা দিয়ে থাকে। সৰকাৰি সংস্থা বিএসএনএল ও বিভিন্ন বেসৰকাৰি সংস্থা পৰা ব্ৰডব্যাণ্ড ও ডায়াল-আপ অ্যাকসেস ইন্টাৰনেট পৰিষেবা পোৱা যায়।

খেলাধূলা

সম্পাদনা কৰক
 
বিশ্বেৰ দ্বিতীয় বৃহত্তম ফুটবল ষ্টেডিয়াম বিধাননগৰেৰ যুবভাৰতী ক্ৰীড়াঙ্গনে বায়াৰ্ন মিউনিখ-মোহনবাগান ফুটবল ম্যাচেৰ এটা দৃশ্য। উল্লেখ্য, এই ম্যাচটি ছিল জাৰ্মান গোলকিপাৰ অলিভাৰ কানেৰ বিদায়ী ম্যাচ।

ক্ৰিকেট ও ফুটবল এই ৰাজ্যেৰ দুটি জনপ্ৰিয় খেলা। কলকাতা ভাৰতীয় ফুটবলেৰ অন্যতম প্ৰধান কেন্দ্ৰ।[90] মোহনবাগান, ইষ্ট বেঙ্গল ও মহমেডান স্পোৰ্টিং ক্লাবেৰ মতো দেশেৰ প্ৰথম সাৰিৰ জাতীয় ক্লাবগুলি ৰাজ্যেৰ প্ৰতেওঁধিত্ব কৰে থাকে।[91] খো খো, কবাডি প্ৰভৃতি দেশীয় খেলাও এখানে খেলা হয়ে থাকে। ক্যালকাটা পোলো ক্লাব বিশ্বেৰ প্ৰাচীনতম পোলো ক্লাব বলে পৰিগণিত হয়।[92] অন্যদিকে ৰয়্যাল ক্যালকাটা গলফ ক্লাব গ্ৰেট ব্ৰিটেনেৰ বাইৰে এই ধৰনেৰ ক্লাবগুলিৰ মাজত প্ৰথম।[93]

 
ইডেন গাৰ্ডেনস, কলকাতা


পশ্চিমবঙ্গে একাধিক সুবৃহৎ ষ্টেডিয়াম অবস্থিত। সাৰা বিশ্বে যে দুটি মাত্ৰ লক্ষ-আসন বিশিষ্ট ক্ৰিকেট ষ্টেডিয়াম ৰৈছে কলকাতাৰ ইডেন গাৰ্ডেনস তাৰ অন্যতম।[94] অন্যদিকে বিধাননগৰেৰ বহুমুখী ষ্টেডিয়াম যুবভাৰতী ক্ৰীড়াঙ্গন বিশ্বেৰ দ্বিতীয় বৃহত্তম ফুটবল ষ্টেডিয়াম।[95][96] ক্যালকাটা ক্ৰিকেট অ্যাণ্ড ফুটবল ক্লাব বিশ্বেৰ দ্বিতীয় প্ৰাচীনতম ফুটবল ক্লাব।[97] জাতীয় ও আন্তৰ্জাতিক স্তৰেৰ ক্ৰীড়া প্ৰতিযোগিতা আয়োজিত হয় দুৰ্গাপুৰ, শিলিগুড়ি ও খড়গপুৰ শহৰেও।[98] পশ্চিমবঙ্গৰ বিশিষ্ট ক্ৰীড়া ব্যক্তিত্বেৰা হলেন প্ৰাক্তন জাতীয় ক্ৰিকেট অধিনায়ক সৌৰভ গঙ্গোপাধ্যায়, অলিম্পিক টেনিস ব্ৰোঞ্জ পদকজয়ী লিয়েণ্ডাৰ পেজ, দাবা আন্তৰ্জাতিক গ্ৰ্যাণ্ডমাষ্টাৰ দিব্যেন্দু বড়ুয়া প্ৰমুখ। আবাৰ অতীতেৰ খ্যাতমানা ক্ৰীড়া ব্যক্তিত্বদেৰ মাজত উল্লেখযোগ্য ফুটবলাৰ চুনী গোস্বামী, পি কে বন্দ্যোপাধ্যায়, শৈলেন মান্না, সাঁতাৰু মিহিৰ সেন, অ্যাথলেট জ্যোতিৰ্ময়ী শিকদাৰ প্ৰমুখ।[99] পশ্চিমবঙ্গে ৰৈছে প্ৰচুৰ সাংস্কৃতিক সংস্থা। কলকাতাৰ জোকায় ৰৈছে বাংলাৰ ব্ৰতচাৰী সমিতি। ব্ৰতচাৰী কেন্দ্ৰীয় নায়কমণ্ডলী, কবি সুকান্তেৰ কিশোৰ বাহিনী, সব পেয়েছিৰ আসৰ, মনিমেলা মহাকেন্দ্ৰ ইত্যাদি শিশু কিশোৰ সংস্থা।


তথ্য সংগ্ৰহ

সম্পাদনা কৰক
  1. ↑ "History of Bangladesh". Bangladesh Student Association. http://www.orgs.ttu.edu/saofbangladesh/history.htm। আহৰণ কৰা হৈছে: 2006-10-26. 
  2. ↑ "4000-year old settlement unearthed in Bangladesh". Xinhua. 2006-March. http://news.xinhuanet.com/english/2006-03/12/content_4293312.htm. 
  3. ↑ James Heitzman and Robert L. Worden, ed (1989). "Early History, 1000 B.C.-A.D. 1202". Bangladesh: A country study. Library of Congress. http://memory.loc.gov/frd/cs/bdtoc.html. 
  4. ↑ Sultana, Sabiha. "Settlement in Bengal (Early Period)". Banglapedia. Asiatic Society of Bangladesh. http://www.banglapedia.net/HT/S_0221.HTM। আহৰণ কৰা হৈছে: 2007-03-04. 
  5. ↑ Chowdhury, AM. "Gangaridai". Banglapedia. Asiatic Society of Bangladesh. http://banglapedia.search.com.bd/HT/G_0019.htm। আহৰণ কৰা হৈছে: 2006-09-08. 
  6. ↑ "Shashanka". Banglapedia. Asiatic Society of Bangladesh. http://banglapedia.search.com.bd/HT/S_0122.htm। আহৰণ কৰা হৈছে: 2006-10-26. 
  7. ↑ "Islam (in Bengal)". Banglapedia. Asiatic Society of Bangladesh. http://banglapedia.search.com.bd/HT/I_0103.htm। আহৰণ কৰা হৈছে: 2006-10-26. 
  8. ↑ Chaudhury, S; Mohsin, KM. "Sirajuddaula". Banglapedia. Asiatic Society of Bangladesh. http://banglapedia.search.com.bd/HT/S_0411.htm। আহৰণ কৰা হৈছে: 2006-10-26. 
  9. ↑ Fiske, John. "The Famine of 1770 in Bengal". The Unseen World, and other essays. University of Adelaide Library Electronic Texts Collection. http://etext.library.adelaide.edu.au/f/fiske/john/f54u/chapter9.html। আহৰণ কৰা হৈছে: 2006-10-26. 
  10. ↑ (Baxter 1997, পৃষ্ঠা 30–32)
  11. ↑ (Baxter 1997, পৃষ্ঠা 39–40)
  12. ↑ Sen, Amartya (1973). Poverty and Famines. Oxford University Press. ISBN 0-19-828463-2. 
  13. ↑ Harun-or-Rashid. "Partition of Bengal, 1947". Banglapedia. Asiatic Society of Bangladesh. http://banglapedia.search.com.bd/HT/P_0101.htm। আহৰণ কৰা হৈছে: 2006-10-26. 
  14. ↑ (Bennett & Hindle 1996, পৃষ্ঠা 63–70)
  15. ↑ 15.0 15.1 Biswas, Soutik (2006-04-16). "Calcutta's colourless campaign". BBC. http://news.bbc.co.uk/2/hi/south_asia/4909832.stm। আহৰণ কৰা হৈছে: 2006-08-26. 
  16. ↑ Ghosh Roy, Paramasish (2005-07-22). "Maoist on Rise in West Bengal". VOA Bangla. Voice of America. http://www.voanews.com/bangla/archive/2005-07/2005-07-22-voa10.cfm। আহৰণ কৰা হৈছে: 2006-09-11. 
  17. ↑ "Maoist Communist Centre (MCC)". Left-wing Extremist group. South Asia Terrorism Portal. http://www.satp.org/satporgtp/countries/india/terroristoutfits/MCC.htm। আহৰণ কৰা হৈছে: 2006-09-11. 
  18. ↑ "Several hurt in Singur clash". rediff News (Rediff.com India Limited). 28 January 2007. http://www.rediff.com/news/2007/jan/28singur.htm। আহৰণ কৰা হৈছে: 2007-03-15. 
  19. ↑ "Red-hand Buddha: 14 killed in Nandigram re-entry bid". The Telegraph. 15 March 2007. http://www.telegraphindia.com/1070315/asp/frontpage/story_7519166.asp। আহৰণ কৰা হৈছে: 2007-03-15. 
  20. ↑ The Hindu Business Line, 26 November 2006
  21. ↑ "Statistical Facts about India". www.indianmirror.com. http://www.indianmirror.com/geography/geo9.html। আহৰণ কৰা হৈছে: 2006-10-26. 
  22. ↑ "National Himalayan Sandakphu-Gurdum Trekking Expedition: 2006". Youth Hostels Association of India: West Bengal State Branch. http://yhaindia.org/sandakphu_trek.htm। আহৰণ কৰা হৈছে: 2006-10-26. 
  23. ↑ "Alarming rise in bacterial percentage in Ganga waters". The Hindu Business Line. 4 August 2006. http://www.thehindubusinessline.com/2006/08/04/stories/2006080402921900.htm। আহৰণ কৰা হৈছে: 2006-10-29. 
  24. ↑ "Groundwater Arsenic Contamination Status in West Bengal". Groundwater Arsenic Contamination in West Bengal – India (17 Years Study). School of Environmental Studies, Jadavpur University. http://www.soesju.org/arsenic/wb.htm। আহৰণ কৰা হৈছে: 2006-10-29. 
  25. ↑ 25.0 25.1 "Climate". West Bengal: Land. Suni System (P) Ltd. http://www.webindia123.com/westbengal/land/climate.htm। আহৰণ কৰা হৈছে: 2006-09-05. 
  26. ↑ "kal Baisakhi". Glossary of Meteorology. American Meteorological Society. http://amsglossary.allenpress.com/glossary/search?id=kal-baisakhi1। আহৰণ কৰা হৈছে: 2006-09-05. 
  27. ↑ 27.0 27.1 http://www.flowersofindia.net/misc/state_flora.html
  28. ↑ "Flora and Fauna". calcuttayellowpages.com (P) Ltd. http://www.calcuttayellowpages.com/flora.html। আহৰণ কৰা হৈছে: 2006-08-25. 
  29. ↑ "Environmental Issues" (PDF). West Bengal Human Development Report 2004. Development and Planning Department, Government of West Bengal. May 2004 [2004]. পৃষ্ঠা. 180–182. ISBN 81-7955-030-3. http://www.undp.org.in/hdrc/shdr/WB/WB%20HDR%202004/Chap9.pdf। আহৰণ কৰা হৈছে: 2006-08-26. 
  30. ↑ 30.0 30.1 "West Bengal: General Information". India in Business. Federation of Indian Chambers of Commerce and Industry. http://www.indiainbusiness.nic.in/indian-states/westbengal/General.htm। আহৰণ কৰা হৈছে: 2006-08-25. 
  31. ↑ Islam, Sadiq (29 June 2001). "World's largest mangrove forest under threat". CNN Student Bureau (Cable News Network). http://archives.cnn.com/2001/fyi/student.bureau/06/29/sundarbans/index.html। আহৰণ কৰা হৈছে: 2006-10-31. 
  32. ↑ 32.0 32.1 32.2 Mukherji, S.J. (2000). College Botany Vol. III: (chapter on Phytogeography). প্ৰকাশক Calcutta: New Central Book Agency. পৃষ্ঠা. 345–365. 
  33. ↑ Snedaker, Samuel (2006-08-29). "Notes on the Sundarbans". http://www.smartoffice.com/Tiger/Snedaker.html। আহৰণ কৰা হৈছে: 2006-10-02. .
  34. ↑ 34.0 34.1 "Natural vegetation". West Bengal. Suni System (P) Ltd. http://www.webindia123.com/westbengal/land/forest.htm#N। আহৰণ কৰা হৈছে: 2006-10-31. 
  35. ↑ "West Bengal". Directory of Wildlife Protected Areas in India. Wildlife Institute of India. http://www.wii.gov.in/envis/envis_pa_network/page_states_ut.htm। আহৰণ কৰা হৈছে: 2006-10-26. 
  36. ↑ 36.0 36.1 "Problems of Specific Regions" (PDF). West Bengal Human Development Report 2004. Development and Planning Department, Government of West Bengal. May 2004 [2004]. পৃষ্ঠা. 200–203. ISBN 81-7955-030-3. http://www.undp.org.in/hdrc/shdr/WB/WB%20HDR%202004/Chap9.pdf। আহৰণ কৰা হৈছে: 2006-08-26. 
  37. ↑ "West Bengal Legislative Assembly". Legislative Bodies in India. National Informatics Centre. http://legislativebodiesinindia.gov.in/States%5Cwestbengal%5Cwesbengal-w.htm। আহৰণ কৰা হৈছে: 2006-10-28. 
  38. ↑ "Election Database". Election Commission of India. Archived from the original on 2006-08-18. http://web.archive.org/web/20060818182708/http://eci.gov.in/DataBase/DataBase_fs.htm। আহৰণ কৰা হৈছে: 2006-08-26. 
  39. ↑ "West Bengal". India Together. Civil Society Information Exchange Pvt. Ltd. http://www.indiatogether.org/states/bengal.htm। আহৰণ কৰা হৈছে: 2006-08-26. 
  40. ↑ "The CPI(M) has always used violence to achieve its goals". India Together. The Telegraph. http://www.telegraphindia.com/1070318/asp/opinion/story_7530898.asp। আহৰণ কৰা হৈছে: 2006-08-26. 
  41. ↑ "West Bengal: Next time, the volcano". India Together. The Times of India. http://timesofindia.indiatimes.com/mj-akbar/the-siege-within/West-Bengal-Next-time-the-volcano/articleshow/4681879.cms। আহৰণ কৰা হৈছে: Jun 21, 2009. 
  42. ↑ 42.0 42.1 "Directory of District, Sub division, Panchayat Samiti/ Block and Gram Panchayats in West Bengal, March 2008". West Bengal. National Informatics Centre, India. 2008-03-19. http://wbdemo5.nic.in/writereaddata/Directoryof_District_Block_GPs(RevisedMarch-2008).doc। আহৰণ কৰা হৈছে: 2008-11-19. 
  43. ↑ "Section 2 of West Bengal Panchayat Act, 1973". Department of Panchayat and Rural Department, West Bengal. http://wbdemo5.nic.in/html/asp/g2csw/sections/2.htm। আহৰণ কৰা হৈছে: 2008-12-09. 
  44. ↑ "India: largest cities and towns and statistics of their population". World Gazetteer. http://www.world-gazetteer.com/wg.php?x=&men=gcis&lng=en&dat=32&geo=-104&srt=npan&col=aohdq&pt=c&va=&srt=pnan। আহৰণ কৰা হৈছে: 2006-10-26. 
  45. ↑ "India: metropolitan areas". World Gazetteer. http://www.world-gazetteer.com/wg.php?x=&men=gcis&lng=en&dat=32&geo=-104&srt=pnan&col=aohdq&va=&pt=a। আহৰণ কৰা হৈছে: 2006-10-26. 
  46. ↑ 46.0 46.1 David Christiana (2007-09-01). "Arsenic Mitigation in West Bengal, India: New Hope for Millions" (PDF). Southwest Hydrology. পৃষ্ঠা: 32. http://www.swhydro.arizona.edu/07symposium/presentationpdf/ChristianaD_pro.pdf। আহৰণ কৰা হৈছে: 2008-12-20. 
  47. ↑ "Gross State Domestic Product at Current Prices". National Accounts Division: Press release & Statements. Ministry of Statistics and Programme Implementation, Government of India. http://mospi.nic.in/6_gsdp_cur_9394ser.htm। আহৰণ কৰা হৈছে: 2008-03-29. 
  48. ↑ 48.0 48.1 "Economy". West Bengal. Suni System (P) Ltd. http://www.webindia123.com/westbengal/economy/economy.htm। আহৰণ কৰা হৈছে: 2006-09-07. 
  49. ↑ 49.0 49.1 49.2 "The State Economy" (PDF). Indian States Economy and Business: West Bengal. India Brand Equity Foundation, Confederation of Indian Industry. পৃষ্ঠাসমূহ: 9. http://www.arc.unisg.ch/org/arc/web.nsf/1176ad62df2ddb13c12568f000482b94/43cf0caeed566faac12571d30061daac/$FILE/India%20Symposium_IBEF_State%20Reports_Westbengal.pdf। আহৰণ কৰা হৈছে: 2006-09-07. 
  50. ↑ 50.0 50.1 50.2 50.3 উদ্ধৃতি ত্ৰুটি: অবৈধ <ref> টেগ; hdrchap1 নামৰ refৰ বাবে কোনো পাঠ্য প্ৰদান কৰা হোৱা নাই
  51. ↑ "Basic Information". About West Bengal. West Bengal Industrial Development Corporation. Archived from the original on 2006-11-28. http://web.archive.org/web/20061128184808/http://www.wbidc.com/about_wb/index.html। আহৰণ কৰা হৈছে: 2006-09-07. 
  52. ↑ "Consul General Henry V. Jardine to The Indo-American Chamber of Commerce, 19 October 2005". http://kolkata.usconsulate.gov/19oct2005.html। আহৰণ কৰা হৈছে: 2006-04-11. 
  53. ↑ Ray Choudhury, R (27 October 2006). "A new dawn beckons West Bengal". The Hindu Business Line. http://www.thehindubusinessline.com/2006/10/27/stories/2006102700080100.htm। আহৰণ কৰা হৈছে: 2006-10-29. 
  54. ↑ "West Bengal Industrial Development Corporation Ltd." (PDF). India @ Hannover Messe 2006. Engineering Export Promotion Council (EEPC), India. পৃষ্ঠাসমূহ: 303. http://www.indiaathannover.org/pdf/exhibitorslist.pdf। আহৰণ কৰা হৈছে: 2006-09-07. 
  55. ↑ "Statement: Gross state domestic product at current prices". Directorate of Economics & Statistics of respective State Governments, and for All-India. http://mospi.nic.in/6_gsdp_cur_9394ser.htm। আহৰণ কৰা হৈছে: 2007-09-02. 
  56. ↑ http://www1.voanews.com/english/news/news-analysis/a-13-2006-08-30-voa29.html
  57. ↑ "West Bengal: Infrastructure". Public Private Partnerships in India. Dept of Economic Affairs, Ministry of Finance, Government of India. http://www.pppinindia.com/states_wb_infrastructure.asp। আহৰণ কৰা হৈছে: 2006-10-27. 
  58. ↑ "List of State-wise National Hoghways in the Country". National Highways. Department of Road Transport and Highways; Ministry of Shipping, Road Transport and Highways; Government of India. Archived from the original on 2007-01-20. http://web.archive.org/web/20070120041217/http://morth.nic.in/nh_length.htm। আহৰণ কৰা হৈছে: 2006-10-27. 
  59. ↑ Chattopadhyay, Suhrid Sankar (January–February 2006). "Remarkable Growth". Frontline (Chennai, India: The Hindu) খণ্ড 23 (02). http://www.flonnet.com/fl2302/stories/20060210004209800.htm। আহৰণ কৰা হৈছে: 2008-03-31. 
  60. ↑ "West Bengal". Indian States-A Profile. Indian Investment Centre, Government of India. http://iic.nic.in/iic2_bwb.htm। আহৰণ কৰা হৈছে: 2006-09-01. 
  61. ↑ "Geography : Railway Zones". IRFCA.org. Indian Railways Fan Club. http://www.irfca.org/faq/faq-geog.html। আহৰণ কৰা হৈছে: 2007-08-31. 
  62. ↑ "About Kolkata Metro". Kolkata Metro. http://www.kolmetro.com/। আহৰণ কৰা হৈছে: 2007-09-01. 
  63. ↑ "Mountain Railways of India". UNESCO World Heritage Centre. http://whc.unesco.org/en/list/944। আহৰণ কৰা হৈছে: 2006-04-30. 
  64. ↑ "Salient Physical Features". Kolkata Port Trust. Kolkata Port Trust, India. http://www.kolkataporttrust.gov.in/index_new.html। আহৰণ কৰা হৈছে: 2007-06-09. 
  65. ↑ "Intra-city train travel". reaching India. Times Internet Limited. http://timesfoundation.indiatimes.com/articleshow/657741.cms। আহৰণ কৰা হৈছে: 2007-08-31. 
  66. ↑ "Census Population" (PDF). Census of India. Ministry of Finance India. http://indiabudget.nic.in/es2006-07/chapt2007/tab97.pdf। আহৰণ কৰা হৈছে: 2008-12-18. 
  67. ↑ 67.0 67.1 "Data on Religion". Census of India (2001). Office of the Registrar General & Census Commissioner, India. Archived from the original on 2007-08-12. http://web.archive.org/web/20070812142520/http://www.censusindia.net/religiondata/। আহৰণ কৰা হৈছে: 2006-08-26. 
  68. ↑ 68.0 68.1 68.2 68.3 "Provisional Population Totals: West Bengal". Census of India, 2001. Office of the Registrar General & Census Commissioner, India. Archived from the original on 2007-08-07. http://web.archive.org/web/20070807110706/http://www.censusindia.net/profiles/wbe.html। আহৰণ কৰা হৈছে: 2006-08-26. 
  69. ↑ "West Bengal". Infobengal.com. http://www.infobengal.com/html/openingpage.html। আহৰণ কৰা হৈছে: 2006-09-13. 
  70. ↑ "Languages of India". http://censusindia.gov.in/Census_Data_2001/Census_Data_Online/Language/Statement1.htm। আহৰণ কৰা হৈছে: 2009-09-02. 
  71. ↑ "Languages in Descending Order of Strength - India, States and Union Territories - 1991 Census". Census Data Online. Office of the Registrar General, India. পৃষ্ঠাসমূহ: 1. Archived from the original on 2007-06-14. http://web.archive.org/web/20070614053639/http://www.censusindia.net/cendat/language/lang_table1.PDF। আহৰণ কৰা হৈছে: 2006-11-19. 
  72. ↑ "Press Release – Provisional Population Results – Census of India 2001". Office of the Registrar General & Census Commissioner, India. 26 March 2001. Archived from the original on 2007-08-08. http://web.archive.org/web/20070808122134/http://www.censusindia.net/press/pr260301.html। আহৰণ কৰা হৈছে: 2006-08-26. 
  73. ↑ Population of West Bengal (80,221,171) is 7.81% of India's population (1,027,015,247)
  74. ↑ "An Indian life: Life expectancy in our nation". India Together. Civil Society Information Exchange Pvt. Ltd. http://www.indiatogether.org/health/infofiles/life.htm। আহৰণ কৰা হৈছে: 2006-08-26. 
  75. ↑ National Crime Records Bureau (2004). "Crimes in Mega Cities" (PDF Format). Crime in India-2004. Ministry of Home Affairs. পৃষ্ঠা. 158. http://ncrb.nic.in/crime2004/cii-2004/CHAP2.pdf। আহৰণ কৰা হৈছে: 2006-08-26. 
  76. ↑ 76.0 76.1 76.2 "Human Security" (PDF). West Bengal Human Development Report 2004. Development and Planning Department, Government of West Bengal. May 2004. পৃষ্ঠাসমূহ: pp167–172. Archived from the original on 2006-11-08. http://web.archive.org/web/20061108072244/http://www.undp.org.in/hdrc/shdr/WB/WB+HDR+2004/Chap8.pdf। আহৰণ কৰা হৈছে: 2006-08-26. 
  77. ↑ National Crime Records Bureau (2004). "General Crime Statistics Snapshots 2004" (PDF Format). Crime in India-2004. Ministry of Home Affairs. পৃষ্ঠা. 1. http://ncrb.nic.in/crime2004/cii-2004/Snapshots.pdf। আহৰণ কৰা হৈছে: 2006-04-26. 
  78. ↑ "The Bauls of Bengal". Folk Music. BengalOnline. http://bengalonline.sitemarvel.com/bengali-folklore.asp?art=baul। আহৰণ কৰা হৈছে: 2006-10-26. 
  79. ↑ "Chau: The Rare Mask Dances". Dances of India. Boloji.com. http://www.boloji.com/dances/00109.htm। আহৰণ কৰা হৈছে: 2006-10-22. 
  80. ↑ "Durga Puja". Festivals of Bengal. West Bengal Tourism, Government of West Bengal. http://www.wbtourism.com/fairs_festivals/durga.htm। আহৰণ কৰা হৈছে: 2006-10-28. 
  81. ↑ 81.0 81.1 "List of festivals of West Bengal". Festivalsofindia.in. http://en.wikipedia.org/wiki/List_of_festivals_of_West_Bengal. 
  82. ↑ "UGC recognised Universities in West Bengal with NAAC accreditation status". Education Observer. http://www.educationobserver.com/resources/universsities/west_bengal.htm। আহৰণ কৰা হৈছে: 2006-10-26. 
  83. ↑ "West Bengal University of Health Sciences". West Bengal University of Health Sciences. http://www.thewbuhs.org/। আহৰণ কৰা হৈছে: 2006-10-26. 
  84. ↑ "List of Affiliated Colleges". University of Calcutta. http://www.caluniv.ac.in/coll.htm। আহৰণ কৰা হৈছে: 2008-03-29. 
  85. ↑ Mitra, P (31 August 2005). "Waning interest". Careergraph (The Telegraph). http://www.telegraphindia.com/1050831/asp/careergraph/story_5174502.asp। আহৰণ কৰা হৈছে: 2006-10-26. 
  86. ↑ "Visva-Bharati: Facts and Figures at a Glance". Visva-Bharati Computer Centre. http://www.visva-bharati.ac.in/at_a_glance/at_a_glance.htm। আহৰণ কৰা হৈছে: 2007-03-31. 
  87. ↑ 87.0 87.1 87.2 "General Review". Registrar of Newspapers for India. https://rni.nic.in/pii.htm। আহৰণ কৰা হৈছে: 2008-03-29. 
  88. ↑ "Bengali News Channel took 5 months to reach no.1 position". News Center. http://www.moneycontrol.com/news/business/bengali-news-channel-took-5-months-to-reach-no1-position_242437.html। আহৰণ কৰা হৈছে: Sep 07, 2006. 
  89. ↑ 89.0 89.1 89.2 "CALCUTTA : Television, Radio Channels". Calcutta Web. http://www.calcuttaweb.com/tvradio.shtml। আহৰণ কৰা হৈছে: Sep 07, 2006. 
  90. ↑ Prabhakaran, Shaji (18 January 2003). "Football in India – A Fact File". LongLiveSoccer.com. http://www.longlivesoccer.com/indiafootball.htm। আহৰণ কৰা হৈছে: 2006-10-26. 
  91. ↑ "Indian Football Clubs". Iloveindia.com. http://www.iloveindia.com/sports/football/clubs/index.html। আহৰণ কৰা হৈছে: 2006-10-26. 
  92. ↑ "History of Polo". Hurlingham Polo Association. http://www.hpa-polo.co.uk/about/history_polo.asp। আহৰণ কৰা হৈছে: 2007-08-30. 
  93. ↑ "Royal Calcutta Golf Club". Encyclopaedia Britannica. http://www.britannica.com/eb/topic-511285/Royal-Calcutta-Golf-Club। আহৰণ কৰা হৈছে: 2007-08-30. 
  94. ↑ "India – Eden Gardens (Kolkata)". Cricket Web. http://www.cricketweb.net/country/venue.php?CategoryIDAuto=12&VenueIDAuto=26। আহৰণ কৰা হৈছে: 2006-10-26. 
  95. ↑ "100 000+ Stadiums". World Stadiums. http://www.worldstadiums.com/stadium_menu/stadium_list/100000.shtml। আহৰণ কৰা হৈছে: 2006-10-26. 
  96. ↑ "The Asian Football Stadiums (30.000+ capacity)". Gunther Lades. http://www.fussballtempel.net/afc/listeafc.html। আহৰণ কৰা হৈছে: 2006-10-26. 
  97. ↑ Raju, Mukherji (14 March 2005). "Seven Years? Head Start". The Telegraph. http://www.telegraphindia.com/1050314/asp/opinion/story_4428341.asp। আহৰণ কৰা হৈছে: 2006-10-26. 
  98. ↑ "Sports & Adventure". West Bengal Tourism. http://www.wbtourism.com/sports_adventure/index.htm। আহৰণ কৰা হৈছে: 2006-10-22. 
  99. ↑ "Famous Indian Football Players". Iloveindia.com. http://www.iloveindia.com/sports/football/players/index.html। আহৰণ কৰা হৈছে: 2006-10-26. 
"https://as.wikipedia.org/w/index.php?title=ৱিকিপিডিয়া:অনুবাদ/পশ্চিমবঙ্গ&oldid=455152"ৰ পৰা অনা হৈছে